Jump to content

Забони чеченӣ

Мавод аз Википедиа — донишномаи озод
Забони чеченӣ
Номи қавмӣ чеч. Нохчийн мотт
чеч. Noxçiyn mott
Кишварҳо
Минтақаҳо Чеченистон, Ingushetia[d], Доғистон ва North Ossetia–Alania[d]
Созмони танзимкунанда Chechen Academy of Sciences[d]
Шумораи умумии гӯишварон
  • 1 393 900 ± 0 тан (2010)[7]
Вазъ 2 vulnerable[d]
Таснифот
Ibero-Caucasian[d]
забонҳои ноху-доғистонӣ[d]
Nakh[d]
Забони чеченӣ
Хат Алифбои лотинӣ, Chechen writing[d], алифбои сирилик ва скрипти арабӣ[d]
Коди забонӣ
ГОСТ 7.75–97 чеч 785
ISO 639-1 ce
ISO 639-2 che
ISO 639-3 che
WALS chc
Atlas of the World’s Languages in Danger 1067
Ethnologue che
IETF ce
Glottolog chec1245
Ниг. низ: Лоиҳа:Забоншиносӣ
Тасвири услубӣ аз як бурҷи чечен, ки дар майдони марказии Грозний ба муносибати эълон шудани соли 2023 ҳамчун соли забони чеченӣ насб шудааст.

Забони чеченӣ (бо забони чеченӣ — нохчийн мотт, noxçiyn mott) — забони чеченҳо буда, яке аз забонҳои расмии Чеченистон ва Доғистон[8][9].

Забон бо ҳуруфи кириллӣ навишта мешавад, ҳарчанд аз соли 1925 то 1938 хатти лотинӣ истифода мешуд.

Забони чеченӣ дар Чеченистон, Ингушетия, Хасавюрт, Новолак, Казбек, Бабаюрт, Қизилюрти Ҷумҳурии Доғистон, дар ноҳияи Моздоки Осетияи Шимолӣ, дар баъзе деҳаҳои ноҳияи Ахметаи Гурҷистон, қисман дар Урдун ва ғайра ҳарф мезананд. Аз рӯи баҳисобгирии соли 2021, дар Русия бо ин забон 1 493 748 нафар [10] ро гап мезанад.

Забони чеченӣ сеюмин забони сердаромадтарин дар Русия аст (пас аз русӣ ва тоторӣ [10]). Забони расмии Чеченистон (дар баробари русӣ) ва яке аз забонҳои расмӣ ва адабии Доғистон аст.

Дар Ҷумҳурии Чеченистон соли 2023 соли забони чеченӣ эълон шудааст [11]. Ҷумҳурӣ ният дорад, ки макоми забони чеченӣро мустахкам намуда, барномаи таълимии онро дар ҳамаи гурӯҳҳои синну сол васеъ намояд[12].

Дар моҳи июни соли 2024 Google Тарҷумон ба дастгирии забони чеченӣ [13] [14] оғоз кард.

Навиштор

[вироиш | вироиши манбаъ]

Асрҳои миёна

[вироиш | вироиши манбаъ]
Навиштаҷот аз асри X

Навиштор ба забони чеченӣ дар асрҳои миёна васеъ паҳн шуд. Дар дараи Аргун нақшҳои сангӣ бо истифода аз алифбоҳои Асомтаврули, Насхурӣ, Мхедрулӣ ва дигар алифбоҳои дар Чеченистони Кӯҳистонии асримиёнагӣ маъмул буда, бештар вожаҳо ва номҳои алоҳида дида мешаванд; Дар деҳаи Зумсой як ибора (aႱa Ⴤc ႪႠႧ) ёфт шуд. «Аса х[а] ц[а] лат[и]», ки аз забони чечен тарҷума шудааст, маънои «ман оташ нагирифтаам» ё «гуноҳ накардаам» аст. Қадимтарин матн дар Чеченистон дар деҳаи Баулой ёфт шудааст, ки дар он ҷо як ҷумлаи том дар тахта тарошида шуда буд, ки ба асрҳои IX то XII тааллуқ дорад[15].

Замони нав ва муосирӣ

[вироиш | вироиши манбаъ]
Навиштани чеченӣ ба хатти арабӣ асос ёфтааст. Соли 1925

Бо паҳн шудани ислом дар Чеченистон хатти арабӣ ба роҳ монда шуд, ки барои сабти матни солномаҳои чечении «Тепторҳо» истифода мешавад (солномаҳои аслии баъзе қабилаҳои чечен нигоҳ дошта шудааст). Соли 1925 хати лотинӣ ҷорӣ карда шуд. Соли 1938 ба алифбои кириллӣ иваз карда шуд, ки ҳоло ҳам дар кор аст [16].

Алифбои муосири чеченӣ:

А а Аа аа Б б Дар Г г Хуб, хуб Д д Вай Вай В в
З з Ва ва Я К к Х Ба Ба Л л мм Н Н
Оҳ оҳ Оҳ оҳ П с Хуб, хуб Р р Бо бо Т т ТӀ тӀ У у Оҳ ооҳ
Ф ф X x щ щ Эй эй C в TsӀ tsӀ Х ч Чи чи Ш ш Щ Щ
Ъ ъ Я Ь Ь Ух Ту ту Ю ю ман манам Бале Ӏ

Ҳамчунин нигаред

[вироиш | вироиши манбаъ]

Эзоҳ

[вироиш | вироиши манбаъ]
  1. ↑ http://www.unesco.org/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-1067.html
  2. ↑ ScriptSource - Russian Federation
  3. ↑ ScriptSource - Turkey
  4. ↑ ScriptSource - Jordan
  5. ↑ ScriptSource - Georgia
  6. ↑ ScriptSource - Kazakhstan
  7. ↑ Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
  8. ↑ Конституция Чеченской Республики.
  9. ↑ Конституция Республики Дагестан.
  10. ↑ 10.0 10.1 Владение языками и использование языков населением по переписи 2021. 29 Январ 2024 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 26 марти 2023.
  11. ↑ 2023 год в Чеченской Республике объявлен Годом чеченского языка(англ.). ЧГТРК ГРОЗНЫЙ. 21 ноябри 2022 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 21 ноябри 2022.
  12. ↑ Кадыров: "В семьях основным языком общения должен стать родной язык"(рус.). ИА Чечня Сегодня. 21 ноябри 2022 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 21 ноябри 2022.
  13. ↑ В «Google Переводчике» появились удмуртский, чеченский и бурятский языки(рус.). РБК (28 июни 2024). 20 июли 2024 санҷида шуд.
  14. ↑ В «Google переводчик» добавили чеченский язык(рус.). Чечня сегодня (28 июни 2024). 20 июли 2024 санҷида шуд.
  15. ↑ Разрушители мифов: чеченские археологи о средневековом прошлом и Ноевом ковчеге(рус.). etokavkaz.ru. 9 феврали 2023 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 9 феврали 2023.
  16. ↑ Чентиева М. Д. История чечено-ингушской письменности. — Гр.: Чечено-Ингушское кн. изд-во, 1958.

Адабиёт

[вироиш | вироиши манбаъ]
  • Арсаханов И. А. Чеченская диалектология / Чечено-Ингушский научно-исследовательский институт истории, языка, литературы и экономики; под редакцией З. А. Гавришевской. — Гр.: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1969. — 211 с. — 600 экз.
  • Байсултанов Д. Б. Экспрессивно–стилистическая характеристика фразеологизмов чеченского языка (диссертация). — Лейден, 2006.
  • Гугиев Х. Г., Хумпаров А. X., Чентиева М. Д. Нохчийн меттан грамматика. — Гр., 1940.
  • Дешериев Ю. Д. Современный чеченский литературный язык. Фонетика. — Гр., 1960.
  • Дешериева Т. И. Сравнительно-типологическая фонетика чеченского и русского литературных языков. — Гр., 1965.
  • Услар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. Чеченский язык. — Тифлис, 1888.Тифлис, 1888.
  • Чокаев К. 3. Словообразование имён существительных в чеченском литературном языке. — Гр., 1959.
  • Яковлев Н. Ф. . Морфология чеченского языка // Труды Чеч.-Инг. НИИ истории языка и литературы. — Гр., 1959. — Т. I.
  • Яковлев Н. Ф. Синтаксис чеченского литературного языка. — М., 1940.

Лаҳҷаҳо:

  • Алироев М. Кистинский диалект чеченского языка // Изв. Чеч.-Инг. НИИ истории, языка и литературы (вып. 2). — Гр., 1962. — Т. III.
  • Арсаханов И. А. Аккинский диалект в системе чечено-ингушского языка. — Гр., 1959.
  • Мациев А. Г. Чеберлоевский диалект. — Гр., 1962.

Луғатҳо:

  • Алироев И. Ю. Чеченско-русский словарь / Ред. Хамидова З. Х.. — М.: «Academia», 2005. — 384 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-87444-179-4..
  • Ю. Д. Дешериев. Чеченский язык // Языки народов СССР. — М., 1967. — Т. 4. Иберийско-кавказские языки. — С. 190—209.
  • Джамалханов З. Д., Мациев А. Г., Одзоев И. А. Чеченско-ингушско-русский словарь. — Гр., 1962.
  • Исмаилов А. Т. Слово. Размышления о чеченском языке / Ответ. ред. З. Д. Джамалханов. — Элиста: АПП «Джангар», 2005. — 928 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-94587-035-8..
  • Карасаев А. Т., Мациев А. Г. Русско-чеченский словарь. — «Русский язык», 1978. — 728 с.
  • Мациев А. Г. Чеченско-русский словарь. — М., 1961.
  • Johanna Nichols and Arbi Vagapov. Chechen-English and English-Chechen Dictionary = Noxchiin-ingals, ingals-noxchiin deshnizhaina. London; New York: Routledge Curzon, 2004. ISBN 978-0-203-56517-9

== Пайвандҳо == 

Баргирифта аз "https://tg.wikipedia.org/w/index.php?title=Забони_чеченӣ&oldid=1425801"