Ирсият

Ирсият — равандест, ки дар он хислатҳо ва хусусиятҳои биологӣ ва генетикӣ аз насл ба насл интиқол меёбанд. Вақте ки одамон ё дигар организмҳо хислатҳои муайянро маҷмуъан интиқол медиҳанд, ин раванд ирсият номида мешавад. Ирсият дар асоси молекулаҳои ДНК (дезоксирибонуклеин кислотӣ) рӯй медиҳад, ки ба генҳо, элементҳои асосии интиқоли хосиятҳо дар организмҳо, дахл дорад.

Асосҳои ирсият

Генҳо маълумотро барои сохтани сафедаҳо ва ин бунёдгузории ҳуҷайраҳо ва сохторҳои организмро таъмин мекунанд. Ҳар як ҷисм як ҷуфт генҳоро дорад — як ҷуфт аз падар ва як ҷуфт аз модар.

Хромосомҳо маҷмӯи ҷузъҳои ДНК мебошанд, ки генҳоро дар бар мегиранд. Дар одамон 46 хромосома (23 ҷуфт) мавҷуд аст.

Аллелҳо шаклҳои гуногуни як ген мебошанд, ки дар байни ду аломати махсуси хосият муттаҳид мешаванд. Аллелҳои гуногун метавонанд таъсири гуногун дошта бошанд.

Навъҳои ирсият

Агар як аллел доминант бошад, он дар ҳолати гетерозигот (гирамизи гени гуногун) низ доминат мекунад ва фенотип (пайдоиши хислат) ба назар мерасад. Масалан, рангҳои доминант дар мўй ё чашм.

Агар ду аллел рецессив бошанд, онҳо барои нишон додани хислати мушаххас бояд бо ҳам якҷо бошанд (гомозигот). Масалан, рангҳои рецессив дар пӯст ё чашм, ки танҳо вақте менамоянд, ки ду аллел рецессив мавҷуд бошанд.

Вақте ки хислатҳо аз як гурӯҳ генҳо вобаста мебошанд, ки якчанд онҳо ба ин хусусият таъсир мерасонанд, ирсият ин хислатро бо марҳилаҳо муайян мекунад. Масалан, суръати баланд дар гузариши аломатҳо.

Ирсият бо хосиятҳои хоб: Хосиятҳои ҷисмонӣ, ки ба муҳити атроф вобаста мебошанд, метавонанд дар натиҷаи тағйироти муҳити зист низ пайдо шаванд.

Механизмҳои ирсият

Раванди тақсим шудани хромосомҳои гаметӣ (ҳуҷайраҳои барқияи духтари ё мардеро), ки барои ташкили тухм ё сперматозоид ба амал меоянд. Дар натиҷа, насли нав дорои хромосомҳои камёфтар ва аллелҳои нав мебошад.

Раванди тақсим шудани ҳуҷайраҳо барои истеҳсоли ҳуҷайраҳои нав, ки барои рушди организмҳо аҳамияти калон доранд.

Омилҳои муҳити атроф ва ирсият

Шароити муҳити атроф (масалан, хӯрок, стресс, ё радиатсия) метавонанд таъсир ба ирсият гузоранд. Дар баъзе ҳолатҳо, муҳити берунӣ метавонад ба тағйироти генетикӣ ё экспрессияи генҳо таъсир расонад, ки бо номи эпигенетика маълум аст.

Ирсият дар одамон

Дар одамон, ирсият метавонад хислатҳои зиёде, аз ҷумла ранг, шакли ҷисм, хусусан дараҷаи сироятпазирӣ ба бемориҳо, қобилиятҳои ақлӣ ва рафторро муайян кунад. Аммо, мутахассисон низ омилҳои муҳити атроф ва таҷрибаҳои зиндагиро ҳамчун омилҳои муҳим дар ташаккули шахсият ва қобилиятҳо меомӯзанд.

Ирсият ва омилҳои генетикӣ яке аз мавзӯъҳои муҳими биология, тиб ва психология мебошанд, ки барои фаҳмидани назарияҳои рушди инсон ва дигар организмҳо аҳамияти калон доранд.