Коса (забон)

Коса (забон)
Номи қавмӣ	коса isiXhosa коса IsiXhosa
Кишварҳо	Африқои Ҷанубӣ  Зимбабве  Лесото
Созмони танзимкунанда	Pan South African Language Board[d]
Шумораи умумии гӯишварон	8 177 300 тан (2011)
Таснифот
Niger–Congo Atlantic–Congo Volta–Congo Benue–Congo Bantoid Southern Bantoid Bantu East Bantu Southern Bantu Nguni Коса
Хат	Алифбои лотинӣ
Коди забонӣ
ГОСТ 7.75–97	коа 340
ISO 639-1	xh
ISO 639-2	xho
ISO 639-3	xho
WALS	xho
Ethnologue	xho
Linguasphere	99-AUT-fa
Guthrie	S41
ABS ASCL	9237
IETF	xh
Glottolog	xhos1239
Ниг. низ: Лоиҳа:Забоншиносӣ

Намунаи садои забони Коса

Коса (кхоса, isiXhosa) — яке аз забонҳои расмии Ҷумҳурии Африқои Ҷанубӣ мебошад. Бо ин забон тақрибан 7,9 миллион нафар (тақрибан 18% аҳолӣ) ҳарф мезананд ва он забони дуюми гуфтугӯ дар кишвар (пас аз зулу) мебошад. Наздиктарин хешовандони ин забон забонҳои зулу, свазӣ, ндебелеи ҷанубӣ ва ндебелеи шимолӣ мебошанд; шахсоне, ки бо забони коса ҳарф мезананд, аксар вақт забони модарии ин забонҳоро мефаҳманд.

Маълумоти умумӣ

Таърих

Мардуми коса дар ин забон amaXhosa ва забонаш isiXhosa номида мешаванд. Тавре ки мавҷудияти садоҳои ҷарангдор дар коса нишон медиҳад, сухангӯёни он бо гӯяндагони забонҳои койсонӣ робитаи наздик доштанд. Забони коса дар канори ҷанубу ғарбии қатори забонҳои банту ҷойгир буда, ба маконҳои анъанавии койсонзабонҳо наздиктар аст. Инҷил соли 1859 аз ҷониби Ҳенрӣ Хэа Дагмор ба забони коса тарҷума шудааст.

Тақсимоти ҷуғрофӣ

Косазабонон асосан дар музофоти Капи Шарқии Африқои Ҷанубӣ зиндагӣ мекунанд (ҳатто номи расмии ин музофот ба забони зулу KwaXhosa аст). Коса инчунин дар Капи Ғарбӣ, аз ҷумла Кейптаун, музофоти Гаутенг ва дар саросари Африқои Ҷанубӣ ҳарф мезанад.

Хусусиятҳои забоншиносӣ

Фонетика ва фонология

Системаи фонологии коса бо мавҷудияти бисёр садоҳо ва мухолифатҳо хос аст, ки дар дигар забонҳои банту чандон маъмул нестанд. Махсусан, коса бо сабаби иртиботи васеъ бо гӯяндагони забонҳои койсанӣ шумораи зиёди садоҳои бонгӣ дорад (азбаски ҳамаи халқҳои Нгунӣ ба таври қатъӣ экзогамӣ мебошанд, мардони банту одатан аз қабилаҳои койсанӣ занҳои зиёд мегирифтанд). Коса (дар баробари зулу) забонест, ки аз таъсири койсон бештар осеб дидааст (тибқи баъзе ҳисобҳо, то сеяки калимаҳо дар ин забонҳо садоҳои бонгӣ доранд). Илова бар ин, коса як қатор бонгҳои пеш аз садои беовозиро дар бар мегирад, ки дар забонҳои койсанӣ вуҷуд надоранд: зоҳирии он эҳтимол аз он аст, ки гӯяндагон аз садоноки қаблиро пеш аз бонги беовоз ҳамчун хусусияти худи ҳамсадо дубора тафсир кардаанд. Илова бар ин, коса дорои як силсилаи бои паҳлӯӣ, аз ҷумла садои нисбатан нодири [ɮ̈] аст. Садоҳои беовоз бо глоттализатсияи заиф талаффуз мешаванд. Дар саъйкунӣ фарқият вуҷуд дорад.

Орфография	АОБ	Шарҳ
a	[a]
b	[ɓ]
bh	[bʱ]	(пас аз m ҳамчун b навишта мешавад)
c	[kǀ]	(пас аз n ҳамчун kc навишта мешавад)
ch	[kǀʰ]
d	[dʱ]
dl	[ɮ̈]	(пас аз n ҳамчун [dɮʱ] талаффуз мешавад)
dy	[dʲʱ]
dz	[dz]	Гоҳ-гоҳ во мехурад
e	[ɛ]
f	[f]
g	[ɡʱ]
gc	[ɡǀʱ]
gq	[ɡǃʱ]
gr	[ɣ̈]
gx	[ɡǁʱ]
h	[h]
hh	[ɦ̤]	(бисёртар h навишта мешавад)
hl	[ɬ]	(ҳамчун tl, пас аз n навишта мешавад аммо ҳамчун [tɬ’] талаффуз мешавад)
i	[i]
j	[d̠ʒʱ]
k	[k’]
kh	[kʰ]
kr	[kx’]
l	[l]
lh	[l̤]
m	[m]
mh	[m̤]
n	[n]	(пеш аз k ҳамчун [ŋ] талаффуз мешавад)
n’	[ŋ]
nc	[ŋǀ]
ngc	[ŋǀʱ]
ngq	[ŋǃʱ]
ngx	[ŋǁʱ]
nh	[n̤]
nq	[ŋǃ]
nx	[ŋǁ]
ny	[nʲ]
nyh	[n̤ʲ]
o	[ɔ]
p	[p’]
ph	[pʰ]
q	[kǃ]	(пас аз n ҳамчун kq навишта мешавад)
qh	[kǃʰ]
r	[r, r̤]
rh	[x]
s	[s]
sh	[ʃ]
t	[t’]
th	[tʰ]
ths	[tsʰ]	(баъзан ҳамчун tsh навишта мешавад)
tl	[tɬ’]	(Варианти hl пас аз n)
ts	[ts’]
tsh	[tʃ’; tʃʰ]	(ду овоз; [tʃʰ] баъзан ҳамчун thsh навишта мешавад)
ty	[tʲ’]
tyh	[tʲʰ]
u	[u]
v	[v̤]
w	[w]
wh	[w̤]
x	[kǁ]	(пас аз n ҳамчун kx навишта мешавад)
xh	[kǁʰ]
y	[j]
yh	[j̈]
z	[z̤]

Пас аз чанд садои пахш ва аспирадор садонокҳо ҳамчун пичиррос талаффуз мешаванд.

Мисли бисёр забонҳои дигари банту, коса забони тоналист. Вай ду оҳангро фарқ мекунад - баланд ва паст. Хамсадоҳои овоздор ба фаҳмидани оҳанги баланд таъсир мерасонанд: баъд аз онҳо хамчун оҳанги тез болораванда ба амал меояд.

Пайвандҳо

• Маълумоти истинод ба этнолог дар бораи Хоса Маълумот комилан дақиқ нест
• Луғати хеле кӯтоҳи Хоса-Англисӣ
• Курси хурди бофандагӣ