Сенати Парлумони Қазоқистон

Сенати Парлумони Қазоқистон
	Сенати Парлумони Қазоқистон
	қаз.: Қазақстан Республикасының Парламенті Сенаты
Симмати мудирияти созмон	Раиси Сенати Парлумони Қазоқистон[d]
Кишвар	Қазоқистон;
Қонунӣ барои	Қазоқистон
Миқдори курсиҳо	47
Вебгоҳи расмӣ	parlam.kz(қаз.)(рус.)(англ.)
	Парвандаҳо дар Викианбор

Сенати Парлумони Ҷумҳурии Қазоқистон (қаз.: Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенаты) — палатаи болоӣ Парлумони Ҷумҳурии Қазоқистон.

Тартиби ташаккул Cенат бо моддаи 50 Конститутсияи Қазоқистон муайян карда мешавад. Сенатро вакилон ташкил медиҳанд, ки ду нафарро аз ҳар як вилоят, шаҳрҳои аҳамияти ҷумҳуриявӣ ва пойтахти Ҷумҳурии Қазоқистон намояндагӣ мекунанд. Даҳ вакили Сенатро Президенти Қазоқистон (панҷ нафари онҳо аз рӯи пешниҳод Ассамблеяи халқи Қазоқистон) бо назардошти зарурати таъмини намояндагӣ дар Сенат манфиатҳои миллию фарҳангӣ ва дигар манфиатҳои муҳими ҷомеа таъин карда мешаванд.

Таърих

Тибқи Конститутсияи Қазоқистон аз соли 1995 мӯҳлати ваколати вакилони Сенат Даъвати якум 4 солро ташкил медод, нисфи вакилон ҳар 2 сол дубора интихоб мешуданд. Дар интихоботи 5 декабри соли 1995 40 вакили сенат аз 19 вилоят ва пойтахти Қазоқистон — шаҳри Олматӣ 2 нафар интихоб карда шуданд. Ҳафт вакили сенат аз ҷониби Президенти ҷумҳурӣ Нурсултон Назарбоев таъин карда шуданд. Ваколатҳои парлумони Даъвати I бо кушодани сессияи аввал 30 январи соли 1996 оғоз ефт^[1].

Моҳи июни соли 2022 дар як раъйпурсии ҷумҳуриявӣ тағйирот ба Конститутсияи Қазоқистон қабул карда шуд. Тибқи таҳрири нав, президент 10 вакили Сенатро (ба ҷои 15) таъин мекунад, ки панҷ нафари онҳоро Ассамблеяи халқи Қазоқистон пешниҳод мекунад. Дар моҳи июни соли 2022 низ се вилояти нав – Абай, Улитау ва Жетису ташкил карда шуд, ки бинобар ин 24 августи соли 2022 вакилони Сенат аз воҳидҳои нави маъмурӣ интихоб шуданд ^[2] ^[3] .

Тартиби ташаккул

Мӯҳлати ваколати депутатӣ 6 сол аст. Нисфи вакилони интихобшудаи Сенат ҳар 3 сол дубора интихоб карда мешаванд. Дар Сенати Парлумони Қазоқистон 50 ҷой:

10 сенаторро Президенти Қазоқистон таъин мекунад;
40 сенатор аз ҳар як вилоят, шаҳри аҳамияти ҷумҳуриявӣ ва пойтахти Қазоқистон ду нафар интихоб карда мешаванд^[4].

Вакили Сенат метавонад шахсе бошад, ки ба синни 30 расидааст, маълумоти олӣ ва собиқаи кории на камтар аз 5 сол дорад, ки дар қаламрави вилояти дахлдор, шаҳри аҳамияти ҷумҳуриявӣ е пойтахти ҷумҳурӣ на камтар аз 3 сол доимо зиндагӣ мекунад. Дар айни замон вакили Сенат наметавонад ҳамзамон вакили палатаи поёнии парлумони Қазоқистон бошад — Маҷлиси парлумони Қазоқистон бошад.

Интихоботи вакилони Сенат бо қонуни Конститутсионӣ "Дар Бораи интихобот дар Ҷумҳурии Қазоқистон" танзим карда мешавад. Интихоби вакилони Сенат дар асоси ҳуқуқи ғайримустақими интихоботӣ бо овоздиҳии пинҳонӣ. Дар интихоботи вакилони он интихобкунандагони вакилони маслиҳатҳо иштирок мекунанд .

Пешбарии номзадҳо ба вакилии Сенат гузаронида мешавад: 1) дар ҷаласаҳои маслиҳати вилоятӣ (шаҳрҳои аҳамияти ҷумҳуриявӣ ва пойтахт), шаҳрӣ, ноҳиявӣ. Ҳизбҳои сиесӣ, дигар иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ тавассути намояндагони худ дар маслиҳатҳо номзадҳо ба вакилии Сенат пешниҳод карда мешаванд. Дар ин ҳолат аз якчанд маслиҳат як номзад пешбарӣ карда мешавад; 2) дар тартиби худпешбарӣ. Барои дастгирии номзад ҷамъоварии имзоҳо ташкил карда мешавад. Номзад ба вакилии Сенат бояд на камтар аз 10% овозҳои шумораи умумии интихобкунандагон, ки аз ҳамаи маслиҳатҳои вилоят, маслиҳати шаҳрҳои аҳамияти ҷумҳуриявӣ ё пойтахт намояндагӣ мекунанд, дастгирӣ карда мешаванд, аммо на бештар аз 25% овозҳои интихобкунандагон аз як маслиҳат.

Интихоботи вакилони Сенат дар ҷаласаи якҷояи интихобкунандагон баргузор мешавад, ки агар дар он зиеда аз 50% шумораи вакилони интихобшуда, ки аз ҳамаи маслиҳатҳои вилоят, маслиҳатҳои шаҳрҳои аҳамияти ҷумҳуриявӣ ё пойтахт намояндагӣ мекунанд, иштирок кунанд, қонунӣ ҳисобида мешавад. Овоздиҳӣ дар сурате баргузор мегардад, ки дар он беш аз 50% интихобкунандагони ҳузурдошта иштирок карда бошанд. Номзаде, ки беш аз 50% овозҳои интихобкунандагонро ба даст овардааст, интихобшуда ҳисобида мешавад.

Ваколатҳо

Ба идораи истисноии Сенат тибқи конститутсияи кишвар инҳо дохил мешаванд::

интихоб ва аз вазифа озод кардани раис ва судяҳои Суди олӣ бо пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Қазоқистон , савганд ёд кардани онҳо;
бо пешниҳоди Президенти Қазоқистон интихоб ва аз вазифа озод кардани Ваколатдор оид ба ҳуқуқи инсон дар Ҷумҳурии Қазоқистон;
аз ҷониби президенти кишвар додани розигӣ барои таъин кардани Раиси Бонки миллӣ, прокурори генералӣ, Раиси Кумитаи амнияти миллии Қазоқистон, Раиси Суди Конститутсионӣ, Раиси Шӯрои Олии Судӣ;
маҳрум кардани дахлнопазирии прокурори генералӣ, раис ва судяҳои Суди Олӣ, Ваколатдор оид ба ҳуқуқи инсон;
иҷрои ваколатҳои парлумон оид ба қабул нмудани қонунҳои конститутсионӣ ва қонунҳо дар давраи набудани ваколатҳои муваққатии маҷлис, ки аз қатъи пеш аз мӯҳлати ваколатҳои он ба вуҷуд омадааст;
иҷрои дигар ваколатҳое, ки Конститутсия ба Сенати парлумон вогузор кардааст.

Вакилони Сенат ҳуқуқи ташаббуси қонунгузорӣ доранд, ки танҳо дар маҷлис амалӣ карда мешавад.

Лоиҳаҳои қонун аввал дар маҷлис баррасӣ карда мешаванд. Лоиҳаҳои қонун, ки бо аксарияти овозҳои шумораи умумии вакилони маҷлис баррасӣ ва тасдиқ шудаанд, ба Сенат интиқол дода мешаванд, ки дар он ҷо на бештар аз 60 рӯз баррасӣ карда мешаванд. Лоиҳаи бо аксарияти овозҳои шумораи умумии вакилони Сенат қабулшуда қонун мегардад ва дар давоми 10 рӯз ба Президенти Қазоқистон барои имзо пешниҳод карда мешавад. Лоиҳаи бо аксарияти овозҳои шумораи умумии вакилони Сенат радшуда ба маҷлис бармегардад.

Раиси Сенат

Сенатро раисе, ки забони давлатиро (қазоқӣ) озодона медонад, бо овоздиҳии пинҳонӣ бо аксарияти овозҳои шумораи умумии вакилони Сенат интихоб карда мешавад, роҳбарӣ мекунад. Номзад ба вазифаи Раиси Сенат аз ҷониби Президенти Қазоқистон аз байни вакилони он пешбарӣ карда мешавад.

Раиси Сенат маҷлисҳои Сенатро даъват мекунад ва раисӣ мекунад; роҳбарии умумиро оид ба омода кардани масъалаҳои ба баррасии Сенат пешниҳодшуда амалӣ менамояд; ба палатаҳо номзадҳоро барои интихоб ба вазифаи муовинони раиси Сенат пешниҳод мекунад; риояи регламентро дар фаъолияти Сенат таъмин мекунад; фаъолияти мақомоти ҳамоҳангсозии Сенатро роҳбарӣ мекунад; санадҳои аз ҷониби Сенат нашршударо имзо мекунад; ба Сенат номзадҳоро барои таъин ба вазифаи аъзо пешниҳод мекунад Шӯрои конститутсионӣ, Комиссияи марказии интихобот, Кумитаи ҳисоб оид ба назорати иҷрои буҷети ҷумҳуриявӣ; вазифаҳои дигари ба регламенти парлумон вогузоршударо иҷро мекунад.

Дар сурати пеш аз мӯҳлат озод шудан ё аз вазифаи Президенти Қазоқистон, инчунин марги ӯ, ваколатҳои президент дар мӯҳлати боқимонда ба Раиси Сенати парлумон мегузаранд (дар сурати имконнопазирии Раиси Сенат барои қабули ваколатҳои президент, онҳо ба Раиси маҷлиси парлумон мегузаранд; дар сурати имконнопазирии Раиси маҷлис барои қабули ваколатҳои президент, онҳо ба Сарвазири кишвар мегузаранд). Шахсе, ки ваколатҳои президентро ба ӯҳда мегирад, ваколатҳои Раиси Сенатро аз худ мегирад. 20 марти соли 2019, пас аз он ки президенти аввали кишвар Нурсултон Назарбоев тасмим гирифт, ки аз мақоми президентӣ даст кашад, Президенти Қазоқистон Раиси Сенати парлумон Қосим-Ҷомарт Тоқаев ба уҳда гирифт. ^[5].

Руйхати Раисони Сенат

Раис	Даъват	Солҳо
Байгелди Омирбек	I	30 январи соли 1996 - 1 декабри соли 1999
Оралбай Абдукаримович Абдукаримов	II	1 декабри соли 1999 - 10 марти соли 2004
Нуртай Абикаевич Абикаев	II—III	10 марти соли 2004 - 11 январи соли 2007
Қосим-Ҷомарт Камалович Тоқаев	III—IV	11 январи соли 2007 - 15 апрели соли 2011
Ғайрат Абдразақулӣ Мами	IV—V	15 апрели соли 2011 - 16 октябри соли 2013
Қосим-Ҷомарт Камалович Тоқаев	V—VI	16 октябри соли 2013 - 20 марти соли 2019
Дариға Нурсултоновна Назарбоева	VI	20 марти соли 2019 - 4 майи соли 2020
Мавлон Сағатхонулӣ Ошимбоев	VI—VIII	аз 4 майи соли 2020

Иттиҳодияҳои вакилон

Вакилони сенат ҳуқуқ доранд, ки иттиҳодияҳои вакилиро дар шакли гурӯҳҳои вакилӣ, ба истиснои гурӯҳҳо аз рӯи принсипи мансубияти ҳизбӣ ташкил диҳанд. Гурӯҳҳои вакилӣ иттиҳоди вакилҳо барои амалӣ намудани ваколатҳои худ. Дар ҳайати гурӯҳи вакилӣ бояд на камтар аз понздаҳ вакили парлумон бошанд. Иттиҳодияи вакилон, ки дар бюрои Сенат сабти ном мешаванд, Раиси Сенатро дар бораи қарорҳои худ огоҳ мекунанд. Бақайдгирии гурӯҳҳои вакилӣ дар бюрои Сенат амалӣ карда мешавад, бо тартиби ошкоро анҷом дода мешавад ва танҳо хусусияти иттилоотӣ дорад. Фаъолияти дохилии гурӯҳҳои вакилӣ аз ҷониби онҳо мустақилона ташкил карда мешавад.

Дар сурати аз гурӯҳҳои вакилӣ баромадани вакилҳо (ва агар дар ҳайати он шумораи камтари аъзоени барои бақайдгирӣ зарурӣ мавҷуд бошанд) чунин иттиҳодияи депутатӣ бо қарори бюрои палата фаъолияти худро қатъ мекунад. Вакиле, ки узвияти худро дар иттиҳодияи вакилон тағйир додааст, дар давоми 10 рӯз дар ин бора ба бюрои Сенат хабар медиҳад, ки дар он иттиҳодияи пешина ва нави он ба қайд гирифта шудааст.

Иттиҳодияи вакилӣ ҳуқуқ доранд тавассути бюрои Сенат маводҳои омодакардаи худро дар байни вакилони парлумон паҳн кунанд. Аъзои иттиҳодияи вакилӣ бо супориши иттиҳодияҳо ҳангоми қатъи баҳсҳо ҳуқуқ доранд, ки дар баромади намояндаи худ исрор кунанд. Дар ин ҳолат Раиси Сенат бояд ба вакил сухан диҳад.

Дар парлумон манфиатҳои вакилони минтақаҳоро Гурӯҳи вакилони "Өңір" намояндагӣ мекунад, ки соли 2007 таъсис ёфтааст ва вакилонро барои ҳамоҳангсозии кори онҳо бо вакилони ноҳиявӣ, шаҳрӣ ва вилоятии маслиҳатҳо муттаҳид мекунад ^[6].

Эзоҳ

↑ История парламента в Казахстане. Sputnik Kazakhstan. 9 марти 2020 санҷида шуд.
↑ О назначении выборов депутатов Сената Парламента Республики Казахстан от областей Абай, Жетісу и Ұлытау. akorda.kz(пайванди дастнорас — таърих) (11 июли 2022). 25 августи 2022 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 25 августи 2022.
↑ ЦИК опубликовала предварительные итоги голосования на выборах в сенат от новых регионов. rus.azattyq.org(пайванди дастнорас — таърих) (24 августи 2022). 25 августи 2022 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 24 августи 2022.
↑ Что нужно знать о выборах в сенат - 2023. Sputnik Казахстан(пайванди дастнорас — таърих) (1 Декабри 2022). 10 Январ 2023 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 10 Январ 2023.
↑ Касым-Жомарт Токаев стал Президентом Казахстана. Tengri News(пайванди дастнорас — таърих) (20 марти 2019). 9 марти 2020 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 15 августи 2020.
↑ Вопросы совершенствования системы местного государственного управления и становления местного самоуправления, обсуждены в Сенате. Zakon.kz (13 Декабри 2007). 9 марти 2020 санҷида шуд.(пайванди дастнорас)

Пайвандҳо

Сомонаи сенати парлумони Ҷумҳурии Қазоқистон Бойгонӣ шудааст 29 Январ 2025 сол.

[sputnik-1] История парламента в Казахстане. Sputnik Kazakhstan. 9 марти 2020 санҷида шуд.

[2] О назначении выборов депутатов Сената Парламента Республики Казахстан от областей Абай, Жетісу и Ұлытау. akorda.kz(пайванди дастнорас — таърих) (11 июли 2022). 25 августи 2022 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 25 августи 2022.

[new-3] ЦИК опубликовала предварительные итоги голосования на выборах в сенат от новых регионов. rus.azattyq.org(пайванди дастнорас — таърих) (24 августи 2022). 25 августи 2022 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 24 августи 2022.

[4] Что нужно знать о выборах в сенат - 2023. Sputnik Казахстан(пайванди дастнорас — таърих) (1 Декабри 2022). 10 Январ 2023 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 10 Январ 2023.

[5] Касым-Жомарт Токаев стал Президентом Казахстана. Tengri News(пайванди дастнорас — таърих) (20 марти 2019). 9 марти 2020 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 15 августи 2020.

[6] Вопросы совершенствования системы местного государственного управления и становления местного самоуправления, обсуждены в Сенате. Zakon.kz (13 Декабри 2007). 9 марти 2020 санҷида шуд.(пайванди дастнорас)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]