Ҷадидия

Ҷадидия (аз ар. جديد‎ — «нав», ар. جديدية‎, Ҷадидизм, форсӣ: جدیدیزم‎, тоторӣ: Җәдитчелек, бошқ. Йәдитселек, ӯзбекӣ: Jadidchilik) — ҷараёни фарҳангию маърифатӣ, сипас ҳамчун ҷараёни иҷтимоию сиёсии ислоҳотхоҳона, охирҳои асри XIX ва аввали асри XX дар байни зиёиёни бедоргаштаи маҳаллии Осиёи Миёна ба вуҷуд омадааст. Фаъолияти ҷадидон ба муқобили зулми иҷтимоӣ ва хурофоту ҷаҳолат, бар зидди ҳукуматдорони бесалиқа ва ноинсоф, уламои манфиатҷуву муллоҳои ҷохил равона шуда буд.

Манбаъҳои пайдоиш

Ҳаракати ҷадидия манбаъҳои маънавии зеринро доро буд:

• Манбаи аввал — ин ақидаҳои маорифпарварии фарзанди барӯманди халқи тоҷик Аҳмади Дониш, фарзандони халқи ӯзбек Зокирҷон Фурқат, Муҳаммад Аминхоҷа Муқимӣ, Завқӣ ва дигарон ба ҳисоб мераванд.
• Манбаи дуюм — ин таъсири ҳаракати ҷадидияи тоторҳо, ки ҳанўз пештар, солҳои 80-уми асри XIX ташаккул ёфтааст, ба ҳисоб меравад.
• Манбаи сеюм — таъсироти инкишофи муносибатҳои нав — молию пулӣ дар Осиёи Миёна (аз солҳои 80-уми асри XIX — ибтидои асри XX).
• Манбаи чоруми — ташаккулёбии ҳаракати ҷадидия таъсироти матбуоти даврӣ ва дар шаҳрҳои гуногуни Осиёи Миёна ба вуҷуд омадани мактабҳои русии маҳаллӣ гардид.

Номгузории ҷараён ва ҳаракати иҷтимоию сиёсӣ

Номгузории «ҷадид»- ро ба ҷадидони Бухоро чун калимаи таҳқиркунанда, муқобилони ислоҳот гузоштаанд. Барои гузоштани чунин ном аз тарафи ҷадидон ташкил намудани Мактабҳои усули нав ё худ «мактаби усули ҷадидӣ» сабаб шуда буд.

Калимаи «ҷадид» арабӣ буда, ба форсии тоҷикӣ маънои «нав», «тоза»-ро дорад ва дар он ягон ифодаи таҳқиркунанда ё худ таҳқиркунӣ дида намешавад. Вале, махсусан дар шароити аморати Бухоро, ҳомиёни тартиботи куҳна ҳар каси ба худ аз рўи ақида муқобилро «ҷадид» гӯён таҳқир менамуданд. Дар асл ҷадидон дар марҳилаи аввал худро «ҷавонон», «ҷавонфикрон», «маорифпарварон», «тараққипарварон», «ислоҳотпарварон», «ислоҳотхоҳон», «навпарастон» ва ғайра меномиданд. Ба ғайр аз ин ҷадидони Бухоро, ба ҷавонтуркони Туркия пайравӣ намуда, худро «ҷавонбухориён», ҷадидони Хева бошанд, худро «ҷавонхевагиҳо» меномиданд. Дар навбати худ ҷадидон низ муқобилони худро «куҳнапарастон», «қадимиён», «қадимпарастон», «тарафдорони усули куҳна» ва ғайра меномиданд. Аз ҳамин сабаб ҳам ҷанҷоли тарафдорон ва муқобилони Мактабҳои усули нав ва Мактабҳои усули куҳна дар таърих ба номи «низои байни ҷадидону қадимпарастон» маълум аст ва ин мухолифат сол аз сол шиддат ёфта, махсусан дар шароити Бухорои амирӣ бештар шакли фоҷеавиро мегирифт.

Аз оғози асри ХХ мелодӣ дар хоки аморати Бухоро ва умуман дар минтақаи Фарорӯд ду неруи тавонои иҷтимоӣ дар баробари якдигар арзи андом карданд ва рафта-рафта ҳарду нерӯ болиданд: яке нерӯи иртиҷоии мутаассиб ва хурофотпараст, ки ҳаводори суннатҳои куҳан буд ва решаҳои бисёр нерӯманд дар минтақа дошт ва дигарӣ нерӯи рӯшанфикрии ҷавон, ки мехост мардум ҳарчи зудтар ва бештар босаводу бедор шаванд, дар мактабу мадрасаҳо, афзун бар илмҳои динӣ, донишҳои дунявӣ низ тадрис шавад, ҳукумат ба сохтани корхонаҳо ва пешрафти фаннӣ таваҷҷӯҳи бештаре кунад ва муносибатҳои бозаргонӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ бо кишварҳои дигар барқарор созад. Пайравони ҷараёни равшанандешӣ, ки аз ҷунбиши навгароии Тотористон дар авохири садаи XIX илҳом гирифта буданд, пас аз инқилоби 1905 Русия рушди бештаре карданд ва дар доман задан ба ҷунбиши бедоргарӣ дар минтақаи Фароруд тоторҳоро низ пушти сар гузоштанд ва неруи аввал аз қишри мутаассиби ҷомеа, бавежа бахше аз уламо ва ҳукамои руҳонӣ ташкил мегардид ва Амири Бухоро низ аз онҳо пуштибонӣ мекард. Нерӯи дувум ҷавононе буданд, ки дар пайи кушишҳои маорифпарварон пайдо шуда буданд ва фаъолиятҳои бедодгаронаи касоне, чун Аҳмади Дониш, Шоҳин, Савдо, Возеҳ ва дигарон дар пайдоии онҳо муассир будааст. Намояндагони ин ҷараёнро «ҷавонбухориён» меномиданд. Онҳо ба зудӣ овозае баландӣ ёфтанд ва нуфузе фаровон дар миёни тӯдаи мардум, бавежа аҳли Бухоро ба даст оварданд. Дар поёни даҳаи бист, ҷавонбухориёнро ба хотири андешаҳои наве, ки дар сар доштанд, ҷадид низ мегуфтанд ва онҳо бо ҳамин ду ном қадам ба арсаи таърих ниҳоданд. Шоирон, нависандагон ва донишмандоне чун Фитрати Бухороӣ (1886-1937), Мирзо Сироҷ Ҳакими Бухороӣ (1877-1914), Аҷзии Самарқандӣ (1865-1926), Тошхоҷа Асирии Хуҷандӣ (1864-1916), Садриддин Айнии Бухороӣ (1878-1954), Маҳмудхоҷа Беҳбудии Самарқандӣ (1875-1919), Васлии Самарқандӣ (1870-1938), Домулло Икромчаи Бухороӣ (1847-1925), Сайидризо Ализодаи Самарқандӣ (1887-1938), Сайидҷон Махдуми Назмии Бухороӣ (вафот 1918), Абдувоҳид Мунзими Бухороӣ (1877-1934), Муллоаҳмад Хоҷа Меҳрӣ (... - 1918), Мирзо Ҳайит / Саҳбои Вобкандӣ (1850-1918), Ҳамза Ҳакимзода Ниёзӣ (1889-1929) ва Баҳриддин Азизии Уструшанӣ (1894-1944) дар шумори ҷавонони бухороиёни баландовоза ва соҳибқалам буданд. Ин адибону нависандагон бо сурудани ашъор ва навиштани достон, сафарнома, хабару мақола ва монанди инҳо мардумро ба бедорӣ ва ҳушёрӣ фаро мехонданд ва рӯзгори мардуми пешрафтаи ҷаҳонро ба онҳо нишон медоданд. Ин адибону нависандагон, ки миллатпарвару меҳандуст буданд, дар пайи он буданд, то миллату кишвари хешро аз банди нодонӣ ва хурофот ва таассуб бираҳонанд ва аз онҳо мардуме чун дигаро мардумони пешрафтаи ҷаҳон бисозанд.

Марказҳои намоёни ҳаракати ҷадидӣ дар аморати Бухоро — шаҳри Бухорои Кӯҳна; дар кишвари Туркистон — шаҳрҳои Самарқанд, Қӯқанд, Тошкент ва хонигарии Хева — шаҳри Урганҷ ба ҳисоб мерафтанд. Зеро, ин шаҳрҳо дар баробари марказҳои маъмурӣ ҳисоб шудан, боз ҳамчун маркази илму маърифат, марказҳои асосии зиёиён ҳам буданд.

Матбуот ва адабиёти ҷадидия

Ҷавонбухориён бо пайвастани ҷавононе, ки дар берун ва даруни кишвар дарс хонда буданд, мусофиратҳое, ки ба хориҷ анҷом мегирифт ва ошноӣ бо матбуоте, ки ба тозагӣ дар Шарқ ба чоп мерасиданд, рафта-рафта афзоиш меёфт. Рӯзномаҳо ва моҳномаҳое, чун “Тарҷумони Сироҷ-ул-ахбор”, “Шӯро”, “Мулло Насриддин”, “Сурайё”, “Ҳабал-ул-матин”, “Хуршед”, “Осиё” ва “Шӯҳрат”, ки дар Афғонистон, Ҳиндустон, Озарбойҷон, Миср ва Крим ба чоп мерасиданд, гоҳе ошкоро ва гоҳе пинҳонӣ дар Бухоро низ даст ба даст мешуданд ва бар андешаҳои мардум асар мегузоштанд, дар пайравӣ аз ин нашрияҳо, аҳли адаби тоҷик низ нашриёте барои парокандани андешаҳои худ дар миёни мардум доир карданд, ки аз он шуморанд: “Самарқанд” (1904-1907), “Бухорои шариф” (1913-1913), “Оя” (1914-1915), “Садои Фарғона” (1912-1914) ва “Садои Туркистон” (1914). Ин адибону нависандагон бо сурудани ашъор ва навиштани достон, сафарнома, хабару мақола ва монанди инҳо мардумро ба бедорӣ ва ҳушёрӣ фаро мехонданд ва рӯзгори мардуми пешрафтаи ҷаҳонро ба онҳо нишон медоданд.

Ин адибону нависандагон, ки миллатпарвару меҳандӯст буданд, дар пайи он буданд, то миллату кишвари хешро аз банди нодонӣ ва хурофот ва таассуб бираҳонанд ва аз онҳо мардуме чун дигаро мардумони пешрафтаи ҷаҳон бисозанд. Навиштаҳои Фитрат ба номҳои “Мунозира” ва “Баёноти сайёҳи ҳиндӣ”, Аҷзӣ ба номҳои “Анҷумани арвоҳ”, “Миръот-ул-ибрат”, “Ганҷинаи ҳикмат” ва “Айн-ул-одоб” ва Мирзо Сироҷ ба номи “Сафарномаи туҳафи аҳли Бухоро”, Васлии Самарқандӣ ба номи “Армуғони дустон” (Самарқанд, 1909) ва “Туҳфат-ул-ҳубоб” (Тошканд, 1912), Домулло Икромча ба номи “Бедории хуфтагон ва огоҳии ноогоҳон” (1910), Беҳбудӣ ба номи “Падаркуш”, Айнӣ ба номи “Таҳзиб-ус-сибён” (1909, 1910, 1917) ва Азизӣ ба номи “Шукуфаи нав ё худ адабиёти миллӣ” (Тошканд, 1917) хадамоти арзандае ба бедории миллӣ ва сиёсӣ ва фарҳангии мардум кардаанд. Амалкарди навҷӯёна ва навгароёнаи адибони ҷараёни ҷадидия ва умдатан ҷавонбухориён вокуниши шадиде дар миёни давлатиён барангехт.

Ислоҳоти мактаб

Баъд аз тобеъ гардидани Осиёи Миёна ба империяи Русия — нимаи дуюми асри XIX — замони инкишофи муносибатҳои молию пулӣ дар иқтисодиёти кишвар (генерал-губернатории Туркистон) зарурияти ислоҳоти мактабҳои усули куҳнаи маърифати исломӣ ва таффакури мардуми маҳаллиро талаб мекард. Зарурияти бунёди мактабҳои усули нав, ки дар он ба талабагон дар баробари хондани «Қуръон» ва азхуд намудани асосҳои дини ислом, инчунин, риёзиёт, ҷуғрофия, таърих ва фанҳои дигари дунявиро меомўхтанд, аз ҷониби ҷадидони Туркистону Бухоро ба миён омад. Зиёиёни кишвар (ҷадидон) ба монанди Маҳмудхоҷа Беҳбудӣ, Абдуқодир Шакурӣ, Садриддин Айнӣ, Мунзим, мулло Салоҳиддин, мулло Шамсиддин ва диг.) яке аз сабабҳои асосии қафомондагии диёри худ ва мардуми онро дар мавҷудияти чунин мактабҳои усули куҳна дида, дар андешаи ислоҳи он шуданд. Фаъолияти ҷадидон дар ташаккули мактабу маориф усули нав ва матбуоти даври (“Бухорои шариф” , «Оина» маҷалла ва диг.), дар омӯзиши илму фарҳанг ва интибоҳи фикрии халқҳои Осиёи Миёна саҳми калон гузоштааст.

Таъқибу қатли ҷунбиши ҷавонбухориён

Амир Олимхони Манғит (1910-1920) ва муллоёни мутаассиб дар баробари ҷунбиши ҷавонбухориён басиҷ шуданд ва мухолифони худро кофир хонданд. Нерӯҳои иртиҷоӣ дар солҳои 1917-1918 даст ба қатли оми густардаи рӯшанфикрон заданд ва кушторе аз онон карданд, ки монанди он дар таърих камтар рӯй додааст. Ин воқеаи пурваҳшатро Садриддин Айнӣ дар қиссаи машҳури “Ҷаллодони Бухоро” (1920) бо баёни чунон воқеъгароёна ва пурҷозиба ба қалам оварда, ки ба гуфтаи маъруф аз ҳар саҳифаи он хун ба димоғи хонанда медамад. Оморе аз куштагони ин моҷаро дар даст нест, аммо гумон меравад ин шумор аз даҳҳо ҳазор тан бештар бошад. Дар оташи ин фитна ҳазорон тан аз аҳли илму ҳунар ва пеша ва ҳарф, ҷони худро аз даст доданд, чунонки Аҳмадхоҷа Меҳриро дар Регистони Бухоро бар дор карданд, Мирзо Ҳайит Саҳбои Вобкандиро ваҳшиёна дар Қубодиён ба қатл оварданд, Сайидҷон Махдуми Назмии Бухороиро дар зиндони Балҷувон куштанд, Маҳмудхоҷа Беҳбудӣ дар Қаршӣ ба қатл расонданд ва Хоҷа Сироҷиддинро дар Бухоро куштанд, Садриддин Айниро пас аз задани ҳафтоду панҷ зарбаи чуб ба зиндон афканданд ва инқилобиёни рус пайкари ниммурдаи ӯро аз зиндон берун оварданд.

Агар Ҳоҷӣ Неъматуллои Муҳтарами Бухороӣ, муаллифи “Тазкират-уш-шуаро” дар 1918 аз теғи Амир ҷон ба дар бурд, дар 1920 ба ҳамон иттиҳоми озодихоҳӣ ба дасти болшевикҳо кушта шуд. Писари Домулло Икромчаро дар зиндон куштанд ва худашро аз Бухоро берун ронданд. Мунир Кашмирӣ намоянда ва хабарнигори “Ҳабал-ул-матин”-ро дар 1904 ба савобдиди намояндаи сиёсии ҳукумати подшоҳии Русия аз Бухоро ба Машҳад бадарға карданд. Ҳукумати ваҳшате, ки Амир дар баробари ҷунбиши ҷавонбухороиён барпо карда буд, зарбаи ҷонкоҳе ба ниҳоди миллату кишвар зад. Дар 1920, ки болшевикҳо ба Бухоро ҳамла карданд, Амир ки тоби истодан дар баробари онҳоро надошт, аз Бухоро гурехт ва ин шаҳр, ки миёни мардуми он ба Қуббат-ул-ислом овоза дошт, бисёр осон ба дасти болшевикҳо афтод.

Амир, ки аз неруи тавонои фарҳангию равшанфикрӣ бебаҳра буд ва мардуми оддӣ вайро фуру гузошта буданд, барои ҳамеша аз саҳифи сиёсати Осиёи Марказӣ берун 7 рафт. Адибон аз ҷараёни ҷадидия, аз қабили Айнӣ, Мунзим, Ҳамдӣ, Фитрат, Ҳамза ва Авҳадӣ, ки аз бедоду истибдоди амири манғит ба ҷон омада ва дар шиорҳои фуқаропарваронаи болшевикҳо (монанди “замин азони касест, ки рӯи он кор мекунад”, “ҳукумат азони Шӯроҳо” ва “касе ки ор намекунад, намехурад”) ормонҳои худро ёфта буданд, коғазу қаламро яксара дар хидмати инқилоби сотсиалистӣ дароварданд. Бо ин ҳама, дар маҳфилҳои сиёсӣ ва матбуоти шӯравӣ эътинои чандоне ба адабиёти ҷадидия намекарданд ва намояндагони онро “насионалист” ва “буржуа” мехонданд.

Ходимони ҳаракати ҷадидӣ

• Маҳмудхоҷа Беҳбудӣ (1875—1919),
• Абдуқодир Шакурӣ (1875—1943),
• Мунаввар Қорӣ (1878—1931),
• Сиддиқи Аҷзӣ (1864—1927),
• Садриддин Айнӣ (1978—1954),
• Абдулвоҳид Мунзим (1875—1934),
• Аҳмадҷон Ҳамдӣ (1875—1937)
• Абдурауф Фитрат (1886—1938),
• Мирзо Сироҷи Ҳаким (1877—1914),
• Абдулқодир Муҳиддинов (1892—1934),
• Саидризо Ализода ва дигарон

Пайвандҳо

• Баҳси «форсӣ» ва «тоҷикӣ» дар «Бухорои шариф»