Шоҳи Зинда

Шохи зинда

Шохи Зинда (форс. شاه زنده — ёдгории асрҳои миёнаи шаҳри Самарқанд (Ӯзбекистон), аз як қатор мақбараҳои сарватмандони Самарқанд иборат мебошад. То рӯзҳои мо танҳо ёздаҳ мақбара боқи мондааст, ки наздикии ҳамдигар давоми асрҳои XIV—XV сохта шудаанд. Ҳоло он, ки дар вақти кофтукови археолог, дар қисми шарқии боқимондаҳои Афросиёб мақбараҳои асрҳои XI—XII ёфт шуданд. Соли 2001 мақбараҳои Шоҳи Зинда дар якҷояги бо дигар сохтмонҳои қадимаи шаҳри Самарқанд ба руйхати умуммиҷаҳонии фонди ЮНЕСКО дохил гардиданд.

Таърих

Силсилаи мақбараҳои Шоҳи Зинда дар тӯли 9 аср ба вуҷуд омадааст ва зиёда аз бист сохмонҳои асрҳои IX—XIV ва XIX иборат мебошанд. Номи Шоҳ-и Зинда — аз қиссаи қадима гирифта шудааст. Дар ин қисса гуфта шудааст, ки бародари Муҳаммадпайғамбар, Қусам ибн Аббос, ба Самарқанд бо гурӯҳи хурди сарбозон барои ҷорӣ намудани дини ислом омада будааст. Дар вақти тохтутози душманҳо Қусам ибн Аббос захми гаштааст вале аз дасти душманон дар яке аз нишебиҳо паноҳ шуда халос гаштааст, ки то ҳол дар он ҷо гӯё зиндагӣ мекардааст.

Сохтмонҳои силсилаи мақбараҳо, ки аз онҳо танҳо пойдеворҳо ва сангҳои сари қабрӣ иборатанд ба асрҳои XI—XII таалуқ доранд. Бисьёрии сохтмонҳо ба асрҳои к XIV—XV таалуқ доранд, ва азнавсозиҳо ба асрҳои XVI—XIX таалуқ дошта бошанд ҳам, вале намуди зоҳирии мақбараро вайрон накардааст.

Шоҳи-Зинда — дар Самарқанд ягона ёдгории археологи-архетектури, ба ҳисоб меравад, ки дар он таърихи 25-асраи шахри Афрасиёб, акс ёфтааст.

Намуди умумӣ

яке аз гузаргоҳҳои байни мақбараҳо

Қисми даромадгоҳи ин силсила мақбараҳо нисбатан сохтмонҳои нав ба ҳисоб мераванд. Қисмҳои дарунӣ ба қисмҳои поёнӣ,миёна ва болоӣ ҷудо мешаванд, ки баёни худ бо гузаргоҳҳо пайваст меаванд.

Дар қисмҳои поёнии ин сохтмон дар айвон каме дуртар аз даромадгоҳ, мақбараи дугумбазнок Қози-зода ар-Руми, математик ва ситорашиноси замони Улуғбек ҷойгир шудааст. Гурӯҳи миёнаи сохтмонҳо аз мақбараҳои замони Темур, ки дар он ҷо хешу табор, сарбозони номдор ва диндорон гӯронида шудаанд иборат аст. Ин сохтмонҳо ба охири асри XIV — аввали асри XV таалуқ доранд. Дар байни онҳо низ мақбараҳои Амир-зода (соли 1386), Туғлу-Текин, ҷияни Темур Шоди-Мульк-ака (Туркан-ака) (солҳои 1371—1372) ва хоҳари Темур Ширин-бика-ака (соли 1385—1386) ҳастанд. Ду мақбараи охирон аз ҳама беҳтар боқи мондаанд. Деворҳои пеши ин биноҳои як ҳуҷрагӣ хеле зебо оро дода шудааст. Дар наздикии Мақбараи Ширин-бика-ака, аз дигар сохтмонҳо фарқ карда истода, мақбараи ҳашткунҷаи аввали асри XV бо тарафҳои кушода қомат афрохтааст. Ин мақбара бо мозаика аз хиштчаҳои хурд-хурд иборат буда, мумкин, ки дар аввал бо гумбази баланди цилиндршакл рӯпӯш карда шуда буд.

Руйхати силсилаи мақбараҳо

Мавзолеи

• Кусама ибн Аббас (с 1334), асри XV
• Мақбараи беном, с 1360/61
• Шоди-Мульк-ака («Туркан-ака»), с 1371/72, зодчие Шамсиддин, Баҳриддин ва Зайниддин Бухорӣ)
• Ширин-бек-ака, с 1385/86
• Эмир-зода, с 1386
• Ходжа-Аҳмад, асри XIV
• математик ва ситорашинос Қази-зода ар-Руми,асри XV
• Туғлу-Текин (с 1376)
• Руҳобод

Сохмонҳои дигар

• Комплекси Туман-Ака аввали асри XV
• Чартак — масчиди 4-сутуна
• Масчидҳои Едовари, миёнаи асри XV

Иловаҳо

• Регистон («ҷои хоксор», номи биёбон дар Эрон) — яке аз ҷойҳои машҳуртарини Самарқанд. Дар асрҳои миёна майдони марказии шаҳр ба ҳисоб мерафт. Дар айни замон он аз се бинои азимҷуссаи — мадраса иборат аст:
  • Мадрасаи Улуғбек — бинои шарқии соли 1417. Дар он тақрибан 100 донишҷу илм меомӯхт.
  • Мадрасаи Тилло-Қори (форсӣ: «зарҳалкардашуда»‎)— бинои маркази бо масчид, соли 1660 сохта шудааст.
  • Медрасаи Шердор (форсӣ: «бо нигори палангҳо дар дарвоза»‎) — бинои шарқи, соли 1636.
• Шаҳристони Афросиёб
• Боқимондаи расадхонаи Улуғбек
• Мақбараи Гӯри Эмир
• Масчиди Биби Хонум
• Осорхонаи таърихи Самарқанд (Афросиёб)
• Масчиди Хазрати Хизр
• Мақбараи Хоҷа Дониёр (ҳазрати Даниил)
• Обсерватория/расадхона ва осорхонаи Улуғбек
• Масчиди Ходжа Зиемурод
• Мақбараи Биби Хонум
• Масчиди Кук
• Маркази қадимаи корчаллони Чорсу
• Мақбараи Абу Мансур Матридий
• Мақбараи Рукхобод
• Мақбараи Оқсарой

Адабиёт

• БСЭ
• Искусство Средней Азии XIII—XV веков

Пайвандҳо

• мавод аз инсеклопедияи озод
• Шахи-Зинда
• Самарканд в фотографиях. Альбом Шохи-Зинда