Дидани манбаъи Умео

{{МА
| мақом = Шаҳр
| номи тоҷикӣ = Умео
| номи аслӣ = Umeå
| кишвар = Шветсия
| минтақа = Вестерботтен
| шакли минтақа = Вилоятҳои Шветсия{{!}}Вилоят
| lat_deg = 63
| lon_deg = 20
| lat_min = 50
| lat_sec = 
| lat_dir = N
| lon_min = 15
| lon_sec = 
| lon_dir = E
| CoordScale = 50000
| замони таъсис = 1622
| аввалин номбарӣ = 1314
| масоҳат = 33,46
| баландии маркази МА = 12
| аҳолӣ = 79594
| соли барӯйхатгирӣ = 2010
| агломератсия = 114966
| ҳайати миллӣ = [[шведҳо]]
| ҳайати динӣ = [[масеҳиён]]
| этнохороним = 
| DST = есть
| сайт = http://www.umea.se/
| add1n = <tr><th colspan="2" style="text-align:center;">{{+ПозКарты
  |lat_dir =N |lat_deg = 63|lat_min = 50|lat_sec = 
  |lon_dir =E |lon_deg = 20|lon_min = 15|lon_sec = 
 |Позиционная карта = Швеция
 |Размер карты  = 80
 |Позиционная карта 2 = Швеция Вестерботтен
 |Размер карты 2 = 182
 |Размер маркера 2 =9
 }}</th></tr>
| add1 = 
}}

'''Умео''' ({{Lang-sv|Umeå}} {{IPA|[ʉːmе.оː]}} {{IPA|[ʉːmе.оː]}}) — [[шаҳр]] дар шимоли [[Суэд|Шветсия]], маркази маъмурии музофоти Вестерботтен ва [[Умео (коммуна)|коммунаи ҳамном]].

Аҳолӣ 115,0 ҳазор нафар (2010)<ref>[http://www.scb.se/Pages/TableAndChart____252872.aspx Befolkningsstatistik.] {{Бойгонишуда|url=https://web.archive.org/web/20110122093745/http://www.scb.se/Pages/TableAndChart____252872.aspx |date=2011-01-22 }} // Folkmängd i riket, län och kommuner 30 september 2010 och befolkningsförändringar 1 januari — 30 september 2010 (Статистика численности населения по состоянию на 30 сентября 2010 и динамики изменения численности за период с 1 января по 30 сентября 2010)</ref>, ки тақрибан сеяки онҳо донишҷӯён мебошанд.

Дар ин шаҳр калонтарин донишгоҳ дар шимоли Шветсия амал мекунад. Донишгоҳ беморхона дорад. Умео маркази тадқиқоти тиббӣ дар Шветсия аст.

Умео яке аз пойтахтҳои фарҳангии Аврупо барои [[соли 2014]] мебошад.

== Таърихи шаҳр ==
[[Акс:Backenkyrkan.jpg|чап|мини| Калисои Бакен]]
Аввалин зикри шаҳр ба [[соли 1314]] рост меояд. Асри 14 замони васеъшавии фаъоли [[Суэд|Шветсия]] ба шимол аст. Дар ибтидо, шаҳр як калисои хурде буд, ки маркази он бо калисои чӯбӣ, бозор ва бандар дар минтақаи Баккени муосир ҷойгир буд. Дар асри 15 таъсири Шветсия ба заминҳои Вестерботтени муосир ба таври назаррас афзоиш ёфт. Дар соли 1443 аввалин ёддоштҳо дар бораи деҳаҳои Севара ва Тефтео пайдо мешаванд, ки ҳоло як қисми ноҳияи [[Умео (коммуна)|Умео]] мебошанд.

Дар солҳои 1501-1508 ба ҷои калисои чӯбӣ як калисои сангин сохта шудааст. Ва дар [[соли 1526]] ҷомеа ба мазҳаби протестантӣ мегузарад.

Соли 1588 бо дастури шоҳ Йохан III аввалин оинномаи шаҳр тартиб дода шуд. Йохан мехост, ки назоратро аз болои тиҷорат бо минтақаҳои шимолии кишвар афзоиш диҳад, бинобар ин ӯ ният дошт, ки ҳамаи тоҷиронро аз ҷамоатҳои Умео, Бугдео, Ловонгер ва Скеллефтеа ба шаҳри нав, ки бояд дар атрофи калисои Умеелвен афзоиш ёбад, интиқол диҳад. Аммо, таваҷҷӯҳ ба ин кор зуд сард шуд ва шаҳр дар солҳои 1590 нопадид шуд. Оинномаи нави шахр танҳо соли 1622 қабул карда шуд. Ҳамон сол санаи бунёди шаҳри нав ба ҳисоб меравад. Дар соли 1638 навоҳии Вестерботтен ташкил карда шуд, ки он ба ғайр аз Умео, ки маркази навоҳӣ гардид, боз қариб 40 маҳалли аҳолинишини шаҳриро дар бар гирифт.

Соли 1652 дар шаҳр аввалин [[мактаб]] пайдо шуд. Дар Умео то ин вақт қариб 200 кас зиндагӣ мекард. Шаҳр ду кӯчаи тангу дароз ва якчанд роҳҳои хурд дошт. Шаҳрро деворе иҳота карда буд, ки се даромадгоҳ дошт, ки аз он барои борҳои кашонда андоз гирифта мешуд  .

Дар соли 1735 дар шахр аввалин дорухона пайдо шуд. Ва дар соли 1764 аввалин [[Бемористон|беморхона]] дар Норрланди боло дар шаҳр сохта шуд.

То соли 1740, Вестеботтен 10% содироти катрон ва 100% коркарди чубу тахтаро ташкил медод.
[[Акс:Ratan_battle.jpg|чап|мини|390x390пкс| Расми асри 19, ки ҷанги Ратанро тасвир мекунад]]
Дар давраи ҷанги Русияву Шветсия беморон ва ярадоршудагон ба Умео бадарға карда шуданд. Дар шаҳр ва деҳаҳои атрофи он камаш 3000 нафар аскарон буданд. Дар шаҳр ғизо кам буд ва эпидемияҳо авҷ гирифтанд. Дар моҳи марти [[соли 1809]] қӯшунҳои рус ба воситаи гулӯгоҳи Кваркен дар болои яхи Халиҷи Ботния ба шаҳр наздик шуданд. Коменданти шаҳр аз халиҷи Ботния гузаштани қӯшунҳо ба ҳайрат афтода, шитофт, ки шаҳрро бе чанг таслим кунад. Нерӯҳои Русия таҳти фармондеҳии Барклай Де Толли бидуни мамониат вориди шаҳр шуданд. Аммо нирӯҳо пас аз чанд рӯзи ишғол ба далели музокироти сулҳи дарпешистода шаҳрро тарк карданд. Аммо имзои созишномаи сулҳ ба таъхир афтод ва дар моҳи май артиши Русия ба ҳамлаи нав дар шимоли Шветсия шурӯъ кард. 1 июн қӯшунҳо боз ба Умео дохил мешаванд. Дар моҳи июл онҳо бо шведҳо дар наздикии Хорнефорс задухурд карданд  Дар натиҷа қӯшунҳои Шветсия маҷбур мешаванд, ки ба ҷануб ақиб раванд. Дар моҳи август 7500 нафар аскарони рус таҳти фармондеҳии генерал Каменский аз Умео пеш рафтанд. Отрядҳои камшумори артиши шведӣ бо сардории генерал Густав Вахтмейстер ба воситаи деҳаи Ратан ба пешвози онзо фиристода шуданд. Ҷанги ду артиш 19 август дар мавзеи деҳаи Севара сурат гирифт. Тибқи натиҷаҳои он, шведҳо маҷбур шуданд, ки ақибнишинӣ кунанд ва рӯзи дигар онҳо аллакай дар наздикии деҳаи Ратан аз ҷониби русҳо ҳамла карданд. Ин набардҳо, ки ба таърих ҳамчун ҷанги Ратан ва Севара дохил шуданд, охирин дар хоки Шветсия дар он ҷанг буданд. Нерӯҳои Русия рӯзи 23 август аз Умео тарк карда, бо мушкилоти дарёфти маводи ғизоӣ ва аслиҳа рӯбарӯ шуданд, аммо тибқи шартҳои сулҳи басташудаи Русия ва Шветсия, [[Русия]] то ҳол назорати [[Финланд|Финландияро]] ба даст овард ва Умео робитаҳои тиҷорӣ бо Эстерботтени Финландияро аз даст дод (аз ҷумла [[Вааса]]).

Дар соли 1958 истгоҳи нави электрикии оби сохта шуда, ба он {{Бе тарҷума 5|Стурноррфорс||sv|Stornorrfors}}  ном гузошта шуд. Соли 1962 [[Фурудгоҳи овмеҳо|фурудгоҳи Умео]] кушода шуд. Дар соли 1965 ахолии Умео якчоя бо посёлкахои наздишахрй ва кишлокхои наздик 47.250 нафар буд. Дар соли 1966 ахолии муниципалитети Умео аз 50 хазор нафар гузашт. Соли 1974 ба шаҳр {{Бе тарҷума 5|Хольмсунд||sv|Holmsund}} , {{Бе тарҷума 5|Хёрнефорс||sv|Hörnefors}} , {{Бе тарҷума 5|Севар (район Умео)|Севар|sv|Sävar}}  ва Холмон илова карда шуданд. Шумораи умумии ахолии шахр 73977 нафар буд. Дар худи хамон сол операи машхури Норрланд кушода шуд. Дар соли 1975, пас аз муҳокимаи тӯлонӣ пули сеюм, Киркброн дар болои дарё сохта шуд. Боз як пули дигар, {{Бе тарҷума 5|Обболабрун||sv|Obbolabron}}  соли 1989 пайдо шуд. Дар соли 1987 азнавсозии куллии тамоми хиёбонхо ва кучахои марказии Умео ба амал бароварда шуд, ки ин ба шахр садхо миллион [[Крони Шветсия|крони швеция]] зарар расонд. Дар соли 1992, Умео аз ҷиҳати аҳолӣ аз Сундсвалл пеш гузашт ва бузургтарин шаҳри Норрланд гардид. Дар соли 1995 шумораи аҳолӣ аз 100 000 нафар гузашт  .

Umeå яке аз 134 шаҳрҳои Шветсия бо мақоми таърихӣ мебошад.

Дар соли 2010 ҳаракат дар роҳи оҳани баландсуръати [[Botniabanan|Ботниабанан]] кушода шуд, ки Умеоро бо Эрнсколдсвик ва [[Крамфорс]] (ва минбаъд бо минтақаҳои марказии кишвар) мепайвандад. Дар айни замон, тарҳрезии филиали [[Norrbotniabanan]] ба Luleå оғоз ёфт.

== География ва иқлим ==
[[Акс:Nydalasjön_2011-07-12.JPG|чап|мини| Кӯли Нюдалашён]]
Шаҳр дар дарёи Умеелвен дар наздикии омезиши он бо Халиҷи Ботния ҷойгир аст. Дар ҳудуди шаҳр кӯлҳои зиёде мавҷуданд. Калонтарини онҳо Нюдалашён ва [[Гресшён]], инчунин [[Халиҷ|халиҷи]] [[Эстерферден]] мебошанд.

== Экология ==
Дар соли 2021, Агентии Аврупо оид ба муҳити зист эълон кард, ки ин шаҳр дорои тозатарин ҳаво дар ИА мебошад<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/obschestvo/11673641|title=В ЕС составили рейтинг городов с самым чистым воздухом|website=ТАСС|deadlink=no|accessdate=2021-06-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210619181320/https://tass.ru/obschestvo/11673641|archivedate=2021-06-19}}</ref>. Мазмуни заррачаҳо 3,7 микрограмм дар як метри мукааб ҳаво. Дар Иттиҳоди Аврупо маҳдудият 25 аст.

== Фарҳанг ==
[[Акс:Norrlandsoperan_small.jpg|мини|300x300пкс| Бинои нави операи [[Норрланд Опера|Норрланд]]]]
Umeå маркази фарҳангии шимоли Шветсия аст. [[Опера|Операи]] Норрланд дар Умео ҷойгир аст. [[Ҷашнвора|Фестивали]] солонаи ҷаз Umeå яке аз бузургтарин ҷашнвораҳои ҷазии муосир дар Шветсия мебошад. Umeå инчунин як гурӯҳи машҳури панкҳои хардкор дар ҷаҳон Refused ва инчунин бисёре аз гурӯҳҳои металлӣ ба монанди Meshuggah, Cult of Luna, Naglfar ва Rites Nocturnal мебошад. Дар Умео якчанд [[Осорхона|осорхонаҳо]] мавҷуданд: Осорхонаи таърихи маҳаллии Вестерботтен, Осорхонаи шаҳри Умео, Осорхонаи санъати тасвирӣ, Осорхонаи гитара ва Осорхонаи [[Лағжасаворӣ|лижаронӣ]] .

== Ёдгориҳои меъморӣ ва ҷойҳои диданӣ ==

* Зиндони кӯҳна
* Калисои шаҳри Умео
* Хонаи бонки кӯҳна
* Анбори порт
* Вилла Шаринска
* Боғ дар маркази шаҳр
* Ҳайкали Оташи сабз

== Иқтисод ==
Самтҳои асосии тадқиқот дар Донишгоҳи Умео илмҳои [[Зистшиносӣ|биологӣ]] ва [[Пизишкӣ|тиб]] (хусусан [[Зистшиносии молекулӣ|биологияи]] ҳуҷайравӣ ва молекулавии растаниҳо), [[экология]] ва баъзе дигарҳо мебошанд.

Донишгоҳи Умео бо як қатор ширкатҳои Шветсия, аз қабили ABB, [[Volvo]], Skanska, Ericsson ва Ohrlings PricewaterhouseCoopers ҳамкорӣ мекунад .

Дар шаҳр макони яке аз корхонаҳои истеҳсоли мошинҳои боркаш Volvo Trucks ҷойгир аст ва тақрибан 2000 нафарро бо кор таъмин мекунад. Дар ин ҷо қароргоҳи аврупоии Коматсу Форрест ҷойгир аст.

Дар канори шаҳр бандар дар [[баҳри Балтика]] мавҷуд аст, ки ба он паромҳои Умео- [[Вааса]] мунтазам ҳаракат мекунанд. Роҳҳои асосии шимоли Шветсия низ дар шаҳр бурида мешаванд, хати роҳи оҳан аз ҷануби Шветсия мувофиқ аст ва [[Фурудгоҳи овмеҳо|фурудгоҳи Умео]] 4 километр ҷанубтар аз шаҳр ҷойгир аст.

== Бародаршаҳрҳо ==

* {{Flagicon|Finland}} [[Вааса]], [[Финланд|Финляндия]]
* {{Flagicon|Denmark}} [[Ҳелсингёр]], [[Дания]]
* {{Flagicon|Germany}} [[Вюртсбург]], [[Олмон]]
* {{Flagicon|Russia}} [[Петрозаводск]], [[Русия]]<ref>{{Cite web|url=http://www.gov.karelia.ru/Regions/Petrozavodsk/umeo.html|title=Информация о городе Умео на сайте города Петрозаводск|deadlink=no|accessdate=2008-02-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304130359/http://www.gov.karelia.ru/Regions/Petrozavodsk/umeo.html|archivedate=2016-03-04}}</ref>
* {{Flagicon|Canada}} [[Саскатун]], [[Конодо|Канада]]
* {{Flagicon|Iran}} [[Кошон]], [[Эрон|Иран]]
* {{Flagicon|UK}} [[Оксфорд]], [[Бритониё|Британияи Кабир]]

== Эзоҳ ==
{{Эзоҳ}}

== Пайвандҳо ==

* [http://www.umea.se/ Вебсайти расмии шаҳри Умео] (Швед.<small class="ref-info" style="cursor:help;" title="на шведском языке">)</small>
* [http://www.umu.se/english/ Вебсайти расмии Донишгоҳи Умео]{{Ref-en}}<small class="ref-info" style="cursor:help;" title="на английском языке">)</small>
[[Гурӯҳ:Саҳифаҳое, ки бо тарҷумаҳои ношинос оварда шудаанд]]
[[Гурӯҳ:Шаҳрҳои Шветсия]]