Дидани манбаъи Амрикои Ҷанубӣ

{{Материк
|ном                 = Амрикои Ҷанубӣ
|акс                 = [[File:South America (orthographic projection).svg|200px]]
|масоҳат             = 17,83 млн км2
|аҳолӣ               = 385,7 млн нафар  (2010)
|зичӣ                = 
|қавмият             = Америкоӣ
|кишварҳо          = 12
|рӯхати_мамлакатҳо   = 
|мустақил            = 
|ношинохта           = 
 {{Collapsible list
   | title = &ensp;
   | list_style  = text-align:left;
   | 1 = Майотта | 2 =
 }}
|забонҳо           = [[Забонҳои Америкоӣ]]
|замон             = 
}}

'''Амрикои Ҷанубӣ''' — [[материк]] дар қисми ҷанубии [[Нимкураи Ғарбӣ]] якҷоя бо [[Амрикои Шимолӣ]] қитъаи [[Амрико]]ро ташкил медиҳад.

Амрикои Ҷанубиро аз Шимол [[Баҳри Кариб]], аз Шарқи [[Уқёнуси Атлантик]], аз Ғарби [[Уқёнуси Ором]], аз Ҷануб гулӯгоҳ Магеллан иҳота карда, онро гарданаи [[Панама]] бо Амрикои Шимолӣ мепайвандад. Нуқтаҳои интиҳоии материк: дар [[Шимол]] — димоғаи Галйинас (12°25′ садаи ш.), дар [[Ҷануб]] — димоғаи Фровард (53°54′ а. ҷ.), димоғаи Горн дар ҷазира Горн (55°59′ а. ҷ.), дар [[Шарқ]] — димоғаи Кабу Бранку (34°46′ т. ғ.), дар [[Ғарб]] — димоғаи Париняс (81°20′ т. ғ.). Тӯлаш аз Шимол ба Ҷануб 7150 км, аз Шарқ ба Ғарб то 5150 км. Масоҳаташ Амрикои Ҷанубӣ якҷоя бо ҷазираҳо 17,83 млн км², бе ҷазираҳо 17,68 млн км². Ҷазираҳои калонтаринаш: Чилоэ, Галапагос, Фолкленд ва ғайра.

== Релйеф ==
Шарқи Амрикои Ҷанубӣ асосан аз паҳнкӯҳҳои баландиашон миёна, ҳамвориҳои баланд ва пастиҳо иборат аст. Шимол ва Ғарбии материкро системаи кӯҳии Кордилйераи Анд, ё худ кӯҳҳои Анд иҳота кардаанд, ки ба масофаи 9000 км тӯл мекашанд, баландтарин нуқтаи он 6960 м (кӯҳи Аконкагуа). Дар шиму шарқ ва Шарқи материк паҳнкӯҳҳои Гвиана (кӯҳи Неблина, 3014 м) ва Бразил (кӯҳи Бандейра, 2890 м) қад кашида (ин ҷо заминҷунбӣ кам ва вулқонҳои амалкунанда нестанд), онҳоро пастии Амазонка (Амазония) аз ҳам ҷудо мекунад; дар Ҷануб ҳамвориҳои Пампа ва пуштакӯҳи Патагония (баландиаш дар Ғарб то 2200 м) воқеанд. Ин паҳнкӯҳҳо ба барҷастагиҳои калони платформаҳои Амрикои Ҷанубӣ ва Патагония, пастии Амазония бошад, ба фурӯхамидаи васеи платформаҳо — синеклиза мувофиқат мекунанд. Дар фурӯхамидаҳои канорӣ ва наздикӯҳии байни кӯҳҳои Анд ва паҳнкӯҳҳо пастии Ориноко ва ҳамвориҳои дохилӣ (Пантанал, Гран-Чако ва Пампа) ҷой гирифтаанд. Ин ҳамвориҳо барои киштукор, сохтани роҳҳо, ҷой додани қасабаҳо хеле мувофиқанд.

== Сохти геологӣ ва сарватҳои зеризаминӣ ==
Аз ҷиҳати тектоникӣ тамоми ҳудуди Амрикои Ҷанубӣ ба 2 сохти асосӣ ҷудо мешавад: дар Ғарб геосинклиналӣ, дар Шарқ платформагӣ. Оғози ташаккулёбии сохти геосинклиналӣ — [[кӯҳҳои Анд]] ба охирҳои [[палеозой]] ва аввалҳои [[мезозой]] рост меояд. Раванди кӯҳпайдошавӣ то ҳол давом дорад, ки дар ин бора зуд-зуд рӯй додани зилзилаю (зилзилаҳои шадиди солҳои 1960, 1970 ва 1985) оташфишонии вулқонҳо шаҳодат медиҳанд. Дар кӯҳҳо ҳодисаи сангрезӣ ва фуромадани тармаҳои бузург (дар Андҳои Перу як шаҳри тамом бо 25 ҳазор нафар аҳолӣ зери тарма монда нобуд шудааст) рух медиҳанд. Дар Шарқ структураи платформагӣ аз платформаҳои Амрикои Ҷанубӣ ва Патагония иборат аст. Таҳкурсии қадими эраи архей дар сипарҳои [[Гвиана]], Бразили Ғарбӣ ва Бразили Шарқӣ ба рӯ баромадааст. Ноҳияҳои платформагие, ки аз ҳудуди ин сипарҳо берунанд, асосан бо таҳнишастҳои континентӣ пӯшида шудаанд. Байни ноҳияҳои платформагию геосинклиналӣ пастхамиҳои тектоникии Ориноко, Гран-Чако, Ла-Плата; байни кӯҳҳои Анду сипарҳои Гвиана ва Бразили Ғарбӣ пастхамии Амазонка воқеанд. Ин пастхамиҳо бо таҳнишастҳои баҳрӣ ва ҷинсҳои обовард пур шудаанд. Ташаккулёбии платформаҳо дар давраи токембрий сар шуда, дар кембрий низ давом дошт ва чиндоршавии Байкал (Бразил) боиси ба ҳам пайвастани платформаҳо гардид. Дар давраи триас дар ҳавзаи Парана қишри замин кафида, тафтафишонии базалтӣ ба амал омад. Амрикои Ҷанубӣ аз сарватҳои зеризаминӣ бой аст. Нефту газ дар фурӯхамидаҳои байникӯҳӣ ва назди кӯҳҳо, инчунин фурӯхамидаҳои платформаҳо маҳфузанд. Захираҳои фаровони онҳо дар шим. Венесуэла, Эквадор, Колумбия, инчунин [[Перу]], [[Бразилия]] ва [[Аргентина]] ҳастанд. Конҳои калони мис дар Чилӣ ва Перу, оҳан дар Бразилия, Венесуэла ва Чилӣ, манган дар Бразилия, боксит дар Гайана, Суринам ва Венесуэла, металлҳои нодиру ашёи хоми оптикӣ, инчунин тило, платина, нуқра, висмут, волфрам, симоб, кобалт, алмос, сулфур, селитра, йод ва ғайра дар аксар ҷойҳо мавҷуданд. Бузургтарин дар ҷаҳон конҳои мис дар кӯҳҳои Анд буда, номи ин кӯҳҳо аз калимаи «анта» (дар забони инкҳо маънои «мис»-ро дорад) гирифта шудааст.

=== Иқлими қисми зиёди Амрикои Ҷанубӣ ===
субэкваторӣ ва тропикӣ буда, мавсимҳои беборишу сербориш дорад (дар Амазония боронгариҳои беист), иқлими Ҷанубӣ — субтропикӣ ва мӯътадил. Ҳарорати моҳонаи ҳамвориҳои қисми шимолии материк то тропики ҷанубӣ ба ҳисоби миёна 20 — 28°С. Тобистон дар Нимкураи Ҷанубӣ (моҳи июл) ҳарораташ рӯ ба Ҷануб паст шудан мегирад (дар Патагония аз 20° то 10°С). Зимистон (моҳи январ) дар паҳнкӯҳи Бразил ҳарор. миёнаи моҳона то 12 — 16°С, дар Пампа то 6 — 10°С, дар пуштакӯҳҳои Патагония то 0°С ва аз ин паст мешавад. Бо вуруди ҳавои сарди Ҷануб ҳатто дар ҷанубӣ Гран-Чако ва паҳнкӯҳи Бразил аёс сар мезанад. Миқдори бориши солона дар нишебаҳои ғарбии кӯҳҳои Анд, дар ғарби Колумбия ва ҷананубӣ Чилӣ аз ҳама бештар — 5000 — 8000 мм, дар Амазонияи Ғарбӣ ва нишебаҳои шарқии паҳнкӯҳҳои Гвианаю Бразил 2000 — 3000 мм мебошад. Дар қисми боқимондаи шарқи материк (то 35° а. ҷ.) бориши солона 1000—2000 мм аст. Иқлими Патагония, минтақаи назди Уқёнуси Ором (аз 5° то 27° а. ҷ.) ва қисми ҷанубии паҳнкӯҳҳои Анди Марказӣ хеле хушк (бориши солонааш 150—200 мм). Амрикои Ҷанубӣ сернамтарин материки кураи замин аст. Иқлими он барои нашви рустаниҳо (тамоми сол) хеле мусоид мебошад. Дар он тамоми намуди рустаниҳои тропикиро парвариш кардан ва соле чанд ҳосил рӯёндан мумкин аст.

=== Хок ва олами наботот ===
Дар ноҳияи иқлимаш экватории сернам, ки хоки он латеритии зарди сурхтоб аст, бешаҳои анбӯҳи ҳамешасабз — селвасҳо паҳн гаштаанд. Дар минтақаҳои иқлими субэкваторӣ бешаҳои гуногуни баргрезу ҳамешасабз (дар шарқи Амазония, паҳнкӯҳи Гвиана, шим. паҳнкӯҳи Бразил ва ғайра) ва саваннаҳои сералаф — ляносҳо (дар пастии Ориноко), саваннаҳои сербутта — кампос-серрадос (дар маркази паҳнкӯҳи Бразил) ё бешазорҳои хушки камдарахт — каатинга (дар шимолӣ шарқии паҳнкӯҳи Бразил) дучор меоянд; хокашон асосан сурхи ҷигарӣ ва тира. Бешаҳои сернами хокашон сурхи латеритии минтақаи тропикии паҳнкӯҳи Бразил дар Ғарб, дар Гран-Чако ба бешазори хушки камдарахти хокаш сурхи ҷигарӣ табдил меёбанд. Хоку набототи пуштакӯҳҳои Анди Марказӣ ва назди соҳили ғарбӣ биёбонианд, дар субтропикҳои ҷануби паҳнкӯҳи Бразил бешаҳои сӯзанбарги сурххок, дар ҷанубтари он саваннаи сералафи сиёҳхоки сурхтоб паҳн гаштаанд; дар Пампа дашти сабзу хуррами сиёҳхок рӯ ба самти Ғарб ба дашти хушки хокаш ҷигарӣ ва нимбиёбон тибдил меёбад. Дар Ғарб, дар Чилии Миёна байни 28° — 38° а. ҷ., бешаҳои дуруштбарг ва буттазори хокаш ҷигарӣ, байни 38° — 42° а. ҷ. бошад, бешаҳои сернами ҳамешасабзи паҳнбаргу сӯзанбарги тирахок мавҷуданд. Дар Патагония нимбиёбони сербуттаи тирахок, дар кӯҳҳои Анди Ҷанубӣ бешаҳои омехтаи анбӯҳи тирахоки кӯҳӣ бештаранд. Амрикои Ҷанубӣ макони бисёр рустаниҳои қиматбаҳо: гевея, дарахти хина, дарахти сурх, какао ва ғайра мебошад. Фаъолияти инсон ба муҳит таъсири манфӣ расонда бойгариҳои табиӣ бераҳмона ғорат мешаванд. Бешаҳои Амазония қариб ба нестӣ расида, дар ҷойи ҷангалзорҳои тропикӣ ва саваннаҳо плантатсияҳои дарахтони қаҳва, какао ва ғайра нумӯ доранд. Сохтмони роҳи трансамазонӣ (5000 км) ба селваҳо, (бешаҳои намноки тропикӣ, ҷангалзорҳои касногузар) роҳ кушода, ин ғоратро бештар кард.

== Обҳои дохилӣ ==
Обҳои қисми зиёди Амрикои Ҷанубӣ, аз ҷумла пуробтарин дарёи ҷаҳон — Амазонка, ки дар арзҳои экваторӣ ҷорӣ аст, ба Уқёнуси Атлантик мерезанд. Дар қиёс масоҳати ҳавзаи дарёҳои Амрикои Ҷанубӣ баробари Австралия мебошад. Шохобҳои сершумори Амазонка ва дарёҳои дигари минтақаҳои субэкваторию тропикӣ (калонтарини онҳо: [[Парана]] бо [[Парагвай]], Ориноко, Сан-Франсиску), ки манбаи асосиашон борон аст, тобистон дучори обхезиҳои калон, зимистон бошад, хеле камоб мешаванд; дар паҳнкӯҳҳо остонаю шаршараҳои онҳо (шаршараи [[Анхел]] — баландтарин дар ҷаҳон — 1054 м, шаршараи [[Игуасу]] — зеботарин дар олам) бисёр аст. Дарёҳои Патагония, ки пуштакӯҳро чуқур бурида мегузаранд, камобанд. Дарёҳои кӯтоҳу пуртуғёни Анди Шимолӣ ва Ҷанубӣ, ки манбаашон борону барф ва пиряхҳост, ба [[Уқёнуси Ором]] мерезанд. Дар Гран-Чако, Пампа ва ғарбтари он — ноҳияи назди Кордилйера, кӯҳсори Анди Марказӣ ва минтақаи ғарбии биёбон, майдонҳои васеи аз оби равон маҳрумбуда, кӯлҳои шӯр ва шӯрзаминҳо бисёранд. Дар Анди Ҷанубӣ кӯлҳои калони пиряхӣ (Буэнос-Айрес ва ғайра), дар Анди Марказӣ кӯли калони тектоникии Титикака ва дар Шимоли кӯли Маракайбо воқеанд.

== Олами ҳайвонот ==
Амрикои Ҷанубӣ олами ҳайвоноти ба худ хос дорад. Дар бешаҳои анбӯҳи назди экватор ҳайвоноти гуногун, аз ҷумла маймуни паҳнбинӣ, коҳилак, мӯрчахӯр, ҷайраи дарахтгард, опоссумҳо ва ғайра вомехӯранд. Аз ҳайвоноти рӯи заминӣ кашафпушти азимҷусса, [[паланг]], гурги ёлдор ва хуки обии капибара бисёр аст. Дар дарёҳо қариб 2000 хел моҳӣ, аз ҷумла анчоуси нурбарор, пираня ва ғайра вомехӯранд. Амрикои Ҷанубӣ аз орнитофауна — олами парандагон (тӯтӣ, парандаи хурдтарин — колибрӣ, чилмангӯштак, лошахӯр ва ғайра), хазандаҳо (морҳои заҳрдору безаҳр, аз ҷумла калонтарин мор — анакондаи обӣ, сангпушту кайманҳо), ҳашарот (шабпаракҳо, ғамбускҳо, мӯрчаҳои калони 3-сантиметра) бой аст. Дар дашту нимбиёбонҳои ҳамвор пума, гавазни пампагӣ, саги магелланӣ, шутурмурғи дарвинӣ ва парандаи калонтарини замин — кондор (қаноти кушодааш 3 м) ҳастанд.

== Ноҳияҳои табиӣ ==
Амрикои Ҷанубӣ аз рӯи хусусиятҳои табиӣ ба 2 қисми калон ҷудо мешавад: Дар Ш. ҳамворию паҳнкӯҳҳои материк (ба ғайр аз кӯҳҳои Анд) ва дар Ғарб кӯҳсори Анд. Қисми аввал ноҳияҳои зеринро дар бар мегирад: Лянос — Ориноко, Амазония, кӯҳсори Гвиана ва кӯҳсори Бразил, Ноҳияҳои Дохилӣ, доманаи кӯҳҳои Кордилйера ва Сйерра-Пампа, Патагония; қисми дуюм аз Анди Шимолӣ, Анди Марказӣ, Анди субтропикӣ ва Анди Патагония иборат аст. Масъалаи ҳифзи муҳити зист танҳо дар садаи XX бардошта шуда, вақтҳои охир амалӣ мегардад. Майдони ҳудудҳои ҳифзшавандаи материк ҳамагӣ 1%-ро ташкил медиҳад. Паркҳои миллӣ ва мамнӯъгоҳҳо ҳамзамон марказҳои туризм мебошанд.

== Аҳолӣ ==
Амрикои Ҷанубӣ қариб 385,7 млн нафар аҳолӣ дорад (2010). Сокинони таҳҷоии Амрикои Ҷанубӣ — ҳиндиҳо (ҳиндиҳои америкоӣ). Тахмин мекунанд, ки 30 — 20 ҳазор сол аз ин муқаддам аҷдоди онҳо аз шимолӣ шарқи Осиё ба Амрикои Шимолӣ омада, аз он ҷо ба Амрикои Ҷанубӣ гузаштаанд. Дар минтақаи кӯҳҳои Анд ҳанӯз 7 ҳазор сол муқаддам кишоварзӣ тараққӣ карда буд. Ҷуворимакка, картошка, каду, помидорро, ки ҳоло дар тамоми дунё истеъмол мекунанд, аввалин шуда ҳиндиҳои Амрико кишт кардаанд. Тамаддунҳои азбайнрафтаи мардумони таҳҷоии ин ҷо ва боқимондаҳои он — харобаи шаҳрҳо, қасру маъбадҳои муҳташам, муҷассамаҳои бузурги маҳфузмонда, роҳу пулҳо, каналҳо ва системаи обёрии қадимтарин олимони замонро ба ҳайрат мегузоранд. Дар Амрикои Марказӣ ва Амрикои Ҷанубиӣ пеш аз Колумб аввалин ҷамъиятҳои синфии халқҳои ҳиндӣ: майя, астекҳо, чибчаҳо (муискаҳо) ва инкҳо ташаккул ёфтанд. Машғулияти асосиашон деҳқонӣ буд. Дар ибтидои садаи XVI Амрикои Ҷанубӣ аз тарафи европоиён забт гардида, ба Бразилия португалиҳо ва ба қисмҳои дигари он испаниҳо омаданд. Ҳиндуёни ноҳияҳои назди Атлантик ғулом ва ё қир карда шуданд. Мустамликадорон барои пур кардани қувваи корӣ аз Африка ҳабашҳоро меоварданд. Ҳамин тариқ раванди ба ҳам даромехтани нажоду қавмҳо, забону урфу одатҳои гуногун авҷ гирифт. Ҳайати аҳолӣ аҷоиб шуд: ҳиндиҳои бо сафедпӯстон даромехтаро «метис», бо ҳабашҳо даромехтаро «самбо», даромехтагони ҳабашҳою сафедпӯстонро «мулат» меноманд. Мардуми Амрикои Ҷанубӣ ба забонҳои романии оилаи ҳиндуаврупоӣ — испанӣ (аксарият), португалӣ (дар Бразилия) ва франсавӣ гуфтугӯ мекунанд. Дар давоми садаи XIX ва ибтидои садаи XX ба Амрикои Ҷанубӣ аз мамлакатҳои гуногуни Европаю Осиё чандин миллион одамон кӯчида омаданд.

== Марзбандии сиёсӣ ==
[[Акс:Non-Native American Nations Control over South America 1700 and on.gif|thumb|Таърихи сиёсии Амрикои Ҷанубӣ аз соли 1700 то 1975]]
Дар ҳудуди Амрикои Ҷанубӣ давлатҳои зерин ҷой гирифтаанд: [[Аргентина]], [[Боливия]], [[Бразилия]], [[Венесуэла]], [[Гайана]], [[Колумбия]], [[Парагвай]], [[Перу]], [[Суринам]], [[Уругвай]], [[Чили]], [[Эквадор]] ва ду ҳудуди вобаста — [[Гвианаи Фаронсавӣ]] (мулки [[Фаронса]], аз соли 1946 расман «Департаменти хориҷӣ»), Ҷазираҳои Фолкленд (мулки [[Британияи Кабир]] дар Атлантикаи Ҷанубӣ).
{| class="wikitable"
! colspan=2 |[[Давлат]]ҳо
!Ҳудудҳои тобеи (вобастаи) [[Подшоҳии Муттаҳида|Британияи Кабир]]
!Ҳудудҳои тобеи (вобастаи) [[Фаронса]]
|-
|{{Парчам| Аргентина}} [[Аргентина]]<br>
{{Парчам| Бразилия}} [[Бразилия]]<br>
{{Парчам| Боливия}} [[Боливия]]<br>
{{Парчам| Венесуэла}} [[Венесуэла]]<br>
{{Парчам| Гайана}} [[Гайана]]<br>
{{парчам|Колумбия}} [[Колумбия|Ҷумҳурии Колумбия]]<br>
|{{парчам|Парагвай}} [[Парагвай]]<br>
{{парчам|Перу}} [[Перу]]<br>
{{парчам|Суринам}} [[Суринам]]<br>
{{парчам|Уругвай}} [[Уругвай]]<br>
{{парчам|Чили}} [[Чили]]<br>
{{парчам|Эквадор}} [[Эквадор]]<br>
|[[Акс:Flag of Saint-Martin (fictional).svg|border|22px]] [[Ҷазираҳои Фолкленд]]
[[Акс:South Georgia and South Sandwich Islands.png|border|22px]] (Ҳудудҳои вобастаи [[Подшоҳии Муттаҳида|Британияи Кабир]] Ҷорҷияи ҷанубӣ ва Ҷазираҳои Сандвич)
|[[Акс:Flag of French Guiana.svg|border|22px]] [[Гвианаи Фаронса]]
|}

== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}

== Адабиёт ==
* {{ЭМТ|Америкаи Ҷанубӣ|1}}
{{ПБ}}

[[Гурӯҳ:Ҷуғрофиё]]
[[Гурӯҳ:Амрико]]
[[Гурӯҳ:Амрикои Ҷанубӣ| ]]