Дидани манбаъи Бозии шоҳонаи Ур

{{Викисозӣ}}
{{Гурӯҳ нест}}
{{Қуттии ҳамагонӣ}}
'''Бозии шоҳонаи Ур''' ё '''тахтаи Ур''' — як бози тахтаи пойгаи стратегияи ду-навбат аз оилаи мизҳост, ки барои аввал дар [[Байнаннаҳрайн]]и қадим дар аввали ҳазораи сеюм пеш аз милод бозӣ карда шудааст. Як тахта, ки аз ҷониби Осорхонаи Бритониё нигоҳ дошта мешавад, ба c. 2600 - в. 2400 пеш аз милод, як аз қадимтарин тахтаҳои бозӣ дар дунё мебошад.

Бозии шоҳонаи Ур баъзан ба бозии дигари қадимие, ки ба он зич шабоҳат дорад, ба Бозии бисту майдон баробар аст.

Дар маркази маъруфияти худ, бозӣ аҳамияти рӯҳонӣ пайдо карда ва рӯйдодҳо дар бозӣ боварӣ доштанд, ки бозигарон инъикос мекунанд ва паёмҳои худро аз худоён ё дигар мавҷудоти ғайриоддӣ мерасонанд. Бозии Ур то замонҳои қадим маъмул буд, вақти ки он бозӣ карданро қатъ кард, эҳтимолан ба як шакли бозии мизи корӣ табдил ёфт ё онро иваз кард. Дар ниҳоят, он дар ҳама ҷо фаромӯш шуд, ба истиснои аҳолии яҳудии шаҳри Кочии Ҳиндустон, ки версияи онро бо номи "Аша" то солҳои 1950-ум, вақти ки онҳо ба [[Исроил]] муҳоҷират карданд, идома доданд.<ref name="hindu">{{Cite web|url=https://www.thehindu.com/features/metroplus/society/tradtional-board-games-from-kochi-to-iraq/article7711918.ece|title=Traditional board games: From Kochi to Iraq|author=S|first=Priyadershini|website=The Hindu|date=1 October 2015|accessdate=6 July 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151004171218/https://www.thehindu.com/features/metroplus/society/tradtional-board-games-from-kochi-to-iraq/article7711918.ece|archivedate=4 October 2015}}</ref>

Бозии Ур номи онро гирифтааст, зеро бори аввал бостоншиноси англис Сэр Леонард Вулли ҳангоми ҳафриёти қабристони шоҳона дар Ур байни солҳои 1922 ва 1934 дубора кашф кардааст. Нусхаҳои ин бозӣ аз ҷониби дигар археологҳо дар Шарқи Наздик пайдо шуданд. Тасвири қисман бо х[[Хати мехӣ|хатти мехи]] қоидаҳои бозии Ур, ки дар асри дуюми пеш аз милод бозӣ мекард, дар лавҳаи гили [[Бобилистон|бобулӣ]], ки аз ҷониби котиб Итти-Мардук-балату навишта шудааст, нигоҳ дошта шудааст.

== Таърих ==
[[Акс:Bm-royalgame.jpg|мини| Нусхаи граффитои бозӣ аз қасри Саргон II <ref name=":5">{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/history/ancient/cultures/mesopotamia_gallery_09.shtml|title=Assyrian guardian figure|author=Collon|first=Dominique|website=BBC History|date=1 July 2011|publisher=BBC|lang=en-GB|accessdate=2019-09-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070713015745/https://www.bbc.co.uk/history/ancient/cultures/mesopotamia_gallery_09.shtml|archivedate=2007-07-13}}</ref>]]
[[Акс:Game_Box_for_Playing_Senet_and_Twenty_Squares_MET_DP116121.jpg|мини| Қуттии бозӣ барои бозӣ сенет ва бист мураббаъ, 1635–1458 пеш аз милод]]
Бозии Ур дар саросари Ховари Миёна маъмул буд, ва тахтаҳои он дар [[Ироқ]], [[Эрон]], [[Сурия]], [[Миср]], [[Лубнон]], [[Шри-Ланка]], [[Кипр]] ва Крит пайдо шудаанд. Дар қабри Тутанхамон чаҳор тахтаи бозӣ ёфт шуданд, ки ба бозии шоҳии Ур хеле монанданд. Ин тахтаҳо бо қуттиҳои хурд барои нигоҳ доштани зарҳо ва пораҳои бозӣ омада буданд ва бисёре аз онҳо тахтаҳои сенетӣ дар паҳлӯҳо доштанд, то ки ҳамон тахта барои бозии ҳарду бозӣ истифода шавад ва танҳо онро чаппа кардан лозим буд.<ref name=":2">{{Cite book|url=https://archive.org/details/bookofgamesstrat0000bote/page/712|title=The book of games : strategy, tactics & history|last=Botermans|first=Jack|date=2008|publisher=Sterling|others=Fankbonner, Edgar Loy|isbn=9781402742217|location=New York|pages=[https://archive.org/details/bookofgamesstrat0000bote_r1h7]|oclc=86069181}}</ref>

Бозӣ дар байни ҳама табақаҳои иҷтимоӣ маъмул буд. Варианти граффитои бозӣ, ки бо ашёи тез, эҳтимолан ханҷар кандакорӣ шудааст, дар яке аз посбонони дарвозаи гови болдори инсонӣ аз қасри Саргони II (721–705 пеш аз милод) дар шаҳри Хорсобод кашф шудааст.

Дар ниҳоят, бозии Ур аҳамияти хурофотӣ пайдо кард ва планшети Итти-Мардук-балату пешгӯиҳои норавшанро дар бораи ояндаи бозигарон, агар онҳо дар ҷойҳои муайян фуруд оянд, пешкаш мекунад, ба мисли "Шумо хоҳед ёфт. дӯст", "Ту мисли шер тавоно мешавӣ" ё "Шумо пивои хуб мекашед". Одамон муносибатҳои байни муваффақияти бозигар дар бозӣ ва муваффақияти онҳоро дар ҳаёти воқеӣ диданд. Ҳодисаҳои ба назар тасодуфӣ, аз қабили фуруд омадан ба майдони муайян, ҳамчун паёмҳо аз худоён, арвоҳҳои аҷдодони фавтида ё рӯҳи худи шахс шарҳ дода мешуданд.

Дар таҳқиқоти соли 2013, тағйироти назар дар кушодаҳои таърихӣ дар Шарқи Наздик, бо ивази 1200 сол дар тарҳбандии квадратҳои тахта нишон дода шуд. Ин нишон даркор медиҳад, ки қоидаҳои бозӣ ва бозии бозӣ статикӣ нашуданд, балки бо ҷараёни замон тағйир ёфтаанд. Баъд аз таҳқиқот, нишон дода шуд, ки бозӣ тақрибан дар соли 1800 пеш аз милод аз Месопотамия ба Левант, ва аз Левант ба Миср тақрибан дар соли 1600 пеш аз милод мигузард, ки дар он ҷо навовариҳои калон дар тарҳрезии тахта ва аз Миср ё Левант ба Кипр ва Нубия гирифта шуданд. Баъзе навовариҳои зоҳирӣ ноком дар тарҳрезии тахта низ пайдо шуданд.

Маълум нест, ки бо ҳар камтарин таъҳир вазифаи бозии Ур дар давраи охири антиқа шудааст. Як назария дар бораи ин мавқеъ мавҷуд аст, ки он ба намуди нард табдил ёфтааст; дар ҳолоти ки таназзулҳои барвақти нард дар бозии Ур роҳ дарёфтанд, ин ба маъруфияти фаро гирифтааст, ки бозигарон дар ниҳоят бозии кӯҳнавро фаромӯш кунанд. Дар баъзе лаҳзаҳо пеш аз инкӯ ки бозӣ дар Ховари Миёна маъруфиятро аз даст надиҳад, онро як гурӯҳи тоҷирони яҳудӣ ба шаҳри Кочии Ҳиндустон муаррифӣ карданд.

Аъзои аҳолии яҳудии Кочи то ҳол як шакли шинохташавандаи Бозии Урро бозӣ мекарданд, ки онро '''Ааша''' меномиданд, <ref name="hindu">{{Cite web|url=https://www.thehindu.com/features/metroplus/society/tradtional-board-games-from-kochi-to-iraq/article7711918.ece|title=Traditional board games: From Kochi to Iraq|author=S|first=Priyadershini|website=The Hindu|date=1 October 2015|accessdate=6 July 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151004171218/https://www.thehindu.com/features/metroplus/society/tradtional-board-games-from-kochi-to-iraq/article7711918.ece|archivedate=4 October 2015}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFS2015">S, Priyadershini (1 October 2015). </cite></ref> вақте ки онҳо дар солҳои 1950-ум пас аз [[Ҷанги ҷаҳонии дувум|Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ]] ба Исроил муҳоҷират карданд.<ref name=":3">{{Cite book|title=It's all a game : the history of board games from Monopoly to Settlers of Catan|last=Donovan|first=Tristan|publisher=Thomas Dunne Books|year=2017|isbn=9781250082725|edition=First|location=New York|pages=13–16|oclc=960239246}}</ref> Варианти Кочи бозӣ, мисли нусхаи аслии Байнаннаворӣ бист мураббаъ дошт, аммо ҳар як бозигар на ҳафт дона дувоздаҳ дона дошт ва ҷойгиркунии бист мураббаъ каме фарқ мекард.

== Бозёфтҳои муосир ==
Дар давраи кофтукови қабристони шоҳона дар Ур миёна солҳои 1922 ва 1934, бостоншиноси бритониёӣ Сэр Леонард Вуллӣ панҷ тахтаи бозии бозии Урро кашф кард. Аввал, ин бозӣ дар қабристони шоҳонаи Ур кашф шуд ва он бо номи "Бозии шоҳонаи Ур" шеносоҳ карда шуд, аммо баъдтар бостоншиносон нусхаҳои бозиро аз маконҳои Шарқи Наздик даҳиданд. Тахтаҳое, ки Вулли кашф кардааст, мутобиқ ба тақрибан 2,600-2,400 сол пеш аз милод ҳастанд.

Хамаи панҷ тахтаи навъи якхела буданд, лекин аз масолехи гуногун сохта шуда, ороишоти гуногун доштанд. Вулли тасвирҳои ду аз ин тахтаҳо дар китоби худ, ки дар соли 1949, "Марҳилаҳои аввал" таҷдид кардааст. Яке аз ин маҷмӯаҳои нисбатан соддаест, ки замина аз дискҳои ҷилди дорои марказҳои кабуд ё сурх, ки дар [[Битум|битуми]] бо ҳезум пӯшида гузошта шудааст, иборат аст. Дигараш як чизи мукаммалтарест, ки пурра бо лавҳаҳои қаҳваранг фаро гирифта шудааст, ки бо [[Оҳаксанг|оҳаксанги]] сурх ва лапис лазулӣ пӯшонида шудааст. Лавҳаҳои бозӣ аксар вақт бо тасвирҳои ҳайвонот кандакорӣ карда мешаванд.

== Бозӣ ==

=== Бозсозй ===
[[Акс:Clay_cuneiform_tablet_rules_for_Royal_Game_of_Ur.jpg|алт=Rules tablet|рост|мини| Лавҳаи қоидаҳо аз соли 177 пеш аз милод (Осорхонаи Бритониё <ref>{{Cite web|url=https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_Rm-III-6-b|title=tablet {{!}} British Museum|publisher=The British Museum|lang=en|accessdate=18 November 2021}}</ref> )]]
Вақте ки бозии Ур бори аввал кашф шуд, ҳеҷ кас намедонист, ки он чӣ гуна бозӣ мекунад. Сипас, дар аввали солҳои 1980-ум, Ирвинг Финкел, куратори Осорхонаи Бритониё, як лавҳаи гилинро, ки c. 177 пеш аз милод аз ҷониби котиботи бобулӣ Итти-Мардук-Балату тавсиф мекунад, ки чӣ гуна бозӣ дар ин давра дар асоси тавсифи қаблии қоидаҳо аз ҷониби котиби дигаре бо номи Иддин-Бел тасвир шудааст. Ин лавҳа дар замони пастравии тамаддуни Бобил, хеле пас аз замони бори аввал бозӣ кардани бозии Ур навишта шудааст.

Он соли 1880 дар харобаҳои Бобил кашф шуда, ба Осорхонаи Бритониё фурӯхта шуд. Финкел инчунин аксҳои планшети дигареро, ки қоидаҳоро тавсиф мекунад, истифода бурд, ки дар коллексияи шахсии граф Аймар де Лидекерке-Бофорт буд, аммо дар давоми [[Ҷанги ҷаҳонии якум|Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ]] нобуд карда шуд.<ref name=":4">{{Cite book|title=Ancient Board Games in Perspective: Papers from the 1990 British Museum Colloquium, with Additional Contributions|last=Becker|first=Andrea|date=2007|publisher=British Museum Press|isbn=9780714111537|editor-last=Finkel|editor-first=Irving|editor-link=Irving Finkel|location=London, England|pages=16|chapter=The Royal Game of Ur|oclc=150371733}}</ref>

Лавҳаи дуюм таърихро намонад, аммо ба ақидаи бостоншиносон, чанд аср пеш аз лавҳаи Итти-Мардук-Балату навишта шудааст ва аз шаҳри Урук сарчашма гирифтааст. Дар қафои ҳар ду планшет диаграммаҳои тахтаи бозӣ нишон дода шудаанд, ки кадом бозиро тасвир мекунанд. Бо осонӣ ба ин қоидаҳо ва шакли тахтаи бозӣ, Финкел тавонист дубора барқарор кунад, ки чӣ гуна бозӣ кардан мумкин аст.

=== Қоидаҳои асосӣ ===
 
Бозии Ур як бозии мусобиқа аст ва он эҳтимол аҷдоди оилаи мизҳои бозиҳост, ки имрӯз ҳам бозӣ мекунанд ва нардро дар бар мегиранд. Бозии Ур бо истифода аз ду маҷмӯи ҳафт порчаи бозӣ, ки дар шакко ё шашка истифода мешавад, бозӣ карда мешавад. Як маҷмӯи пораҳо сафед бо панҷ нуқтаи сиёҳ ва маҷмӯи дигар сиёҳ бо панҷ нуқтаи сафед аст. Тахлили бозӣ аз ду маҷмӯи чоркунҷаи қуттиҳо иборат аст, ки яке аз се қатори чор қуттӣ иборат аст ва дигаре дорои се қатори ду қуттӣ буда, бо "пули танг" аз ду қуттӣ пайваст шудааст.

Бозӣ унсурҳои ҳам иқбол ва ҳам стратегияро дар бар мегирад. Ҳаракатҳо тавассути ғелонидани маҷмӯи зарҳои чортарафа, тетраэдршакл муайян карда мешаванд. Аз чор кунҷи ҳар як штамп дутоаш аломатгузорӣ шудааст ва дуи дигар не, ба ҳар як мурда имкони баробари фуруд омадани гӯшаи ишорашуда ё номуайянро ба боло медиҳад. Миқдори ақсоҳои ишорашуда, ки пас аз як чархзанӣ ба боло нигаронида шудааст, нишон медиҳад, ки бозигар дар давоми ин гардиш чанд фосила ҳаракат карда метавонад. Як бозии ягона метавонад то ним соат давом кунад ва метавонад хеле шадид бошад. Бозиҳо аксар вақт пешгӯинашавандаанд ва дар охир наздик мешаванд.

Мақсади бозӣ аз он иборат аст, ки бозигар ҳар як ҳафтаи худро дар ҷаласа (ду варианти пешниҳодшуда дар рост нишон дода шудаанд) ва аз тахта пеш аз рақиби худ ҳаракат мекунад. Дар ҳама лавҳаҳои бозӣ боқимонда, ду тарафи тахта ҳамеша бо ҳамдигар якхелаанд ва аз он шаҳодат медиҳанд, ки як тарафи тахта ба як бозигар ва тарафи муқобил ба бозигари дигар тааллуқ дорад. Вақте ки порча дар яке аз майдонҳои худи плеер ҷойгир аст, он аз забт эмин аст.

=== Қиморбозӣ ===
Як археолог бо номи кофтук ҷой дод ва туби сафедро дар нақшаи бозии Ур кашф кард. Ҳамчунин мумкин аст, ки ин тубҳо барои пешрафти шартҳо истифода шудаанд. Бо мувофиқи лавҳаи Итти-Мардук-балат, ҳар кадом ки бозигар як аз қуттиҳои бо розетка нишондода кардааст, онҳо бояд дар дег нишонагузорӣ кунанд. Агар бозигар ба розетка оварда шавад, онҳо метавонанд аз деги нишонагузорӣ гузорӣ кунанд.

== Бозии бистум ==
Бозии бисту мураббаъ ё бозии бисту хиёбонҳо боз як бозии мизҳои қадимии шабеҳ ба Game Royal of Ur мебошад. Қуттиҳои бозикунии мисрӣ аксар вақт тахтаи ин бозӣ дар тарафи муқобили он барои бозии маъруфи сенет доранд. Он тақрибан ба давраи аз 1500 то 300 пеш аз милод тааллуқ дорад ва маълум аст, ки дар минтақае, ки Бобил, Байнаннаҳрайн ва Форс ва инчунин Мисрро дар бар мегирад, бозӣ шудааст. Раёсат аз ду қисмати алоҳида иборат аст; чоряки 3 × 4 мураббаъ, ба монанди ин дар бозии Ур ва як қатор ё "бозуи" аз 8 мураббаъ, ки аз сатри марказии чоряк тарҳрезӣ шудаанд. Он панҷ розетка дорад. Қоидаҳо дақиқ маълум нест, аммо эҳтимол ба назар мерасад, ки бозигарон бо 5 пораи худ ба даст даромаданд ва ҳадафи онро гирифтанро аз паҳлӯҳои чаҳорчӯба, шояд бо задани пораҳои муқобил бо даст мубориза бурданд.

== Эзоҳ ==
{{Эзоҳ}}

== Хониши минбаъда ==

* Ботерманс, Ҷек (1988). ''Le Monde des jeux.'' Париж: Ле Чен.{{ISBN|978-2851085122|}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-2851085122|978-2851085122]] 
* Крис, Уолтер, Энн-Элизабет Данн-Ватури ва Алекс де Вугт (2016). [https://archive.org/details/AncientEgyptiansAtPlayBoardGamesAcrossBordersBloomsburyUkBloomsburyAcademicWalte/mode/2up?q=+ur+ ''Мисриёни қадим дар бозӣ: Бозиҳои Шӯрои сарҳадҳо.''] Британияи Кабир: Блумсбери.
* Финкел, Ирвинг (2007), "Дар бораи бозии шоҳонаи Ур", дар ''Бозиҳои Шӯрои қадимӣ дар дурнамо'', ред. Ирвинг Финкел. Лондон: Осорхонаи Бритониё, саҳ.&nbsp;16—32.
* Финкел, Ирвинг (1991). Jouer dans l'Antiquité, Каталоги намоишгоҳ. Марсель: Осорхонаи Археологияи Миёна.
* Финкел, Ирвинг (2005) [1995]. ''Бозиҳо: Панҷ бозии машҳури қадимиро кашф ва бозӣ кунед'' ''.'' Лондон: Матбуоти Осорхонаи Бритониё.{{ISBN|978-0714131122|}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0714131122|978-0714131122]]
* Лҳот, Жан-Мари (1993). ''Histoire des jeux de société.'' Париж: Фламмарион.{{ISBN|978-2080109293|}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-2080109293|978-2080109293]] .
* Парлетт, Дэвид (2018) [1999]. ''Таърихи бозиҳои Шӯрои'' . Братлборо, ВТ: Эхо.{{ISBN|978-1-62654-881-7}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-1-62654-881-7|978-1-62654-881-7]]

== Пайвандҳои беруна ==

* [https://www.youtube.com/watch?v=wHjznvH54Cw Шифр кардани қадимтарин китоби қоидаҳо дар ҷаҳон - Ирвинг Финкел - Осорхонаи Бритониё]
* [https://www.youtube.com/watch?v=WZskjLq040I Том Скотт против Ирвинг Финкел: Бозии шоҳонаи Ур - Осорхонаи Бритониё]
* [https://gouzigouza.com/ur Бозии шоҳонаи Урро дар GouziGouza бозӣ кунед]