Дидани манбаъи Вилояти мухтор

'''Вилояти мухтор''' ё '''вилояти худмухтор''', '''вилояти автономӣ''' (рус. Автономная  область) — як шакли [[автономия]]и [[давлат]]ӣ дар [[Иттиҳоди Шӯравӣ]] ва дар баъзе дигар давлатҳо (масалан, [[ВМ Боснияи Ғарбӣ]], [[ВМ Кри]]). Аз кишварҳои пасошӯравӣ [[Вилояти мухтор (Русия)|минтақаҳои мухтор]] айни замон дар Русия ([[ВМ Яҳудиён|ВМ Яҳудӣ]]) ва [[Тоҷикистон]] ([[ВМ Кӯҳистони Бадахшон]]) мавҷуданд. Баъзан [[Тақсимоти маъмурии Испания|минтақаҳои мухторро минтақаҳои мухтори Испания]] низ меноманд. Ғайр аз он, {{Тарҷума нашудааст 3|Вилоятҳои мухтори Сербистон||sr|Srpska autonomna oblast}} дар қаламрави давлатҳои баъди суқути Югославия ташкил ёфтаанд.

== Таърих ==
Пас аз Инқилоби октябр дар қаламрави РСФСР (ва баъдтар — [[Иттиҳоди Шӯравӣ|СССР]]) вилоятҳои худмухтор (ВМ/ВА) аз қаламравҳое пайдо шуданд, ки аҳолии онҳо ғайрирус мебошанд (дар ҷумҳуриҳои иттифоқӣ — аҳолии ғайрититулӣ). Дар аввал АО дар якҷоягӣ бо губернияҳо, [[Вилоятҳои Русия|областҳо]], [[Ҷумҳуриҳои Русия|ҷумҳуриҳо]] ([[Ҷумҳурии мухтор|ҶМШС/РАСС]]) воҳидҳои мустақил буданд, пас онҳо дар якҷоягӣ бо губернияҳо ба қаламравҳо (крайҳо) муттаҳид карда шуданд. Баъдан, аксарияти ВМ ба ҷумҳурӣ табдил дода шуданд ва моҳи декабри соли 1936 онҳо дубора воҳидҳои мустақил шуданд.
[[Акс:Map of Russia (2014–2022) - Jewish Autonomous Oblast (Crimea disputed).svg|мини|350x350пкс| Вилояти автономӣ дар харитаи Русия]]
Бо тартиби хронологӣ дар қаламрави РСФСР вилоятҳои мухтори зерин ташкил карда шуданд:

* ВМ Олмонҳои Волга (1918), аз соли 1923 - ''ҶМШС Олмони Волга''
* ВМ Вотска (1920), аз 1932 - ВМ Удмуртия, аз декабри 1936 - '''[[ҶМШС Удмурт]]ия'''
* ВМ Қалмик (1920, 1957), аз соли 1935 -ҶМШС Калмик (соли 1943 барҳам дода шудааст), аз соли 1958 - '''ҶМШС Калмикия'''.
* Коммунаи кории Карелия (1920), аз соли 1923 - '''ВМШС Карелия'''
* ВМ Мари (1920), аз декабри 1936 - '''ҶМШС Мари'''
* ВМ Чуваш (1920), аз соли 1925 - '''Ҷумҳурии Автономии Советии Сотсилистии Чувашия'''
* ВМ Бурят-Муғулистон (1921), аз соли 1923 бо ''ВМ Муғулистон-Бурят дар Ҷумҳурии Автономии Советии'' '''Бурят-Муғул''' ҳамроҳ шуд
* ВМ Қабардиния (1921), аз соли 1922 бо ''Округи Балкар ба ноҳияи Мухтори Кабардину Балкар ҳамроҳ шуд''
* ВМ Коми (Зирян) (1921), аз декабри 1936 — ҶШС '''Коми''' 
* ВМ Муғулистон-Бурят (1921), аз соли 1923 бо ''ВМ'' '''Бурят-Муғул дар Ҷумҳурии Автономии Советии Бурят-Муғул ҳамроҳ шуд'''
* '''ВМ Адигея (Черкесия)''' (1922), моҳи аввал ''ВМ Черкесия (Адигей) номида шуд'', соли 1928 он ба '''ВМ Адигея''' (то соли 1990 — як қисми қаламрави Краснодар) номгузорӣ шуд
* ВМ Кабардину Балкар (1922), аз моҳи декабри 1936 -  ҶАШС Қабардино-Балқар
* '''ВМ Карачаево''' (1922), дар соли 1926 ба ''ВМ Карачаев'' ва ВМ Черкесск (аз соли 1928 - ''ВМ Черкес)'' тақсим карда шуд, дар соли 1943 ВМ Карачаевская барҳам дода шуд, дар соли 1957 қаламрави ВМ Собиқ Карачаев буд. ба ВМ Черкес илова карда шуд ва ВМ Черкес '''ба ВМ Карачай-Черкес''' (то соли 1990 - як қисми қаламрави Ставропол ) номгузорӣ шуд
* '''ВМ Ойрат''' (1922), аз 1932 - ''ВМ Ойрот'', аз соли 1948 - '''ВМ Горно-Олтой''' (то соли 1990 — як қисми қаламрави Олтой)
* ВМ Чечен (1922), соли 1934 бо ''ВМ Ингуш'' ба ''ВМ Чечену Ингуш ҳамроҳ шуд''
* ВМ Ингуш (1924), соли 1934 бо ''ВМ Чеченистон'' ба ''ноҳияи Мухтори Чечен-Ингуш ҳамроҳ шуд.''
* ВМ Қара-Қирғиз (1924), аз соли 1925 - ''ВМ Қирғизистон'', аз соли 1926 - ''ҶМШС Қирғизистон'', аз декабри соли 1936 - '''[[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Қирғизистон|ҶШС Қирғизистон]]'''
* ВМ Осетияи Шимолӣ (1924), аз моҳи декабри 1936 - '''ҶМШС Осетияи Шимолӣ'''
* ҶМШС Қарақалпоқистон (1925), то соли 1930 - як қисми АССР Қазоқистон, аз соли 1932 - ''АССР Қарақалпоқ'' дар ҳайати РСФСР, аз моҳи декабри 1936 - '''ҶАШС Қарақалпоқ''' дар ҳайати [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Ӯзбекистон|ҶШС Узбакистон]]
* ВМ Мордва (1930), аз декабри 1934 - '''ҶМШС Мордва'''
* '''ВМ Хакасия''' (1930) (то соли 1990 —як қисми қаламрави Красноярск )
* '''ВМ Яҳудӣ''' (1934) (то соли 1990 — дар қаламрави Хабаровск)
* ВМ Чечен-Ингуш (1934), аз моҳи декабри 1936 - '''ҶМШС Чечен-Ингуш'''
* Округи Мухтори Тува (1944, дар қаламрави замимашуда), аз октябри 1961 - '''ҶМШС Тува'''

Дар баъзе ҷумҳуриҳои иттифоқӣ вилоятҳои мухтор низ ташкил мешуданд: дар ҶШС Гурҷистон '''ВМ Осетияи Ҷанубӣ''' (1922), дар РСС Озарбойҷон - '''[[ВМ Қарабоғи Кӯҳӣ|ВМ Кӯҳистони Қарабоғ]]''' (1923) ва дар [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон|ҶШС Тоҷикистон]] (дарвоқеъ), дар [[ҶМШС Тоҷикистон]]и [[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Ӯзбекистон|ҶШС Узбекистон]] ) - '''[[ВМ Кӯҳистони Бадахшон|ВМ Бадахшон]]''' (1925).

Ҳамин тариқ, то соли 1990 [[Иттиҳоди Шӯравӣ|дар СССР]] ҳашт вилояти мухтор мавҷуд буд: 5 дар қаламрави РСФСР ва 3 минтақа дар ҷумҳуриҳои иттифоқӣ.

[[15 декабр]]и [[соли 1990]] вилоятҳои мухтор дар РСФСР аз қаламравҳо ба сохторҳои мустақил бозпас дода шуданд ва [[16 май]]и [[Соли 1992|1992]] онҳо мақоми ҷумҳуриро гирифтанд (ба истиснои ВМ Яҳудиён).

Дар қаламрави собиқ СССР танҳо '''ВМ Кӯҳистони Бадахшон''' Ҷумҳурии [[Тоҷикистон]] боқӣ мондааст.

Дар [[Гурҷистон]] ва [[Озарбойҷон]] ВМ-ҳо расман барҳам дода шуданд. Аммо, ин ҷараёни рӯйдодҳо боиси эътирози сокинони собиқ ВМ гардид, ки дар ниҳоят ба муноқишаҳои мусаллаҳона мубаддал гаштанд ва боиси аз даст рафтани назорати як қисми қаламравҳои онҳо гардиданд. Дар қаламрави собиқ ВМ '''''[[Осетияи Ҷанубӣ|давлатҳои мустақили Ҷумҳурии Осетияи Ҷанубӣ]]''''' ва '''''[[Ҷумҳурии Қарабоғи Кӯҳӣ]]''''' ташкил карда шуданд.

== Рӯйхати вилоятҳои мухтор дар [[Иттиҳоди Шӯравӣ]] ==
{| class="wikitable sortable"
!Автономная область
!C
!По
!Адм. центр
!Союзная республика
!Титульная нация
!Примечания
|-
|Автономная область немцев Поволжья
|19.10.1918
|19.12.1923
|Покровск
|РСФСР
|[[Олмониҳо|немцы]]
|Ныне [[Вилояти Саратов|Саратовская область]]
|-
|Удмуртская (до 01.01.1932 — Вотская)
|04.11.1920
|28.12.1934
|Ижевск
|РСФСР
|удмурты (вотяки)
|Ныне Удмуртская Республика
|-
|Марийская
|04.11.1920
|05.12.1936
|Йошкар-Ола
|РСФСР
|марийцы
|Марийская АССР (1936—1993), ныне Республика Марий Эл
|-
|Бурят-Монгольская
|27.04.1921
|30.05.1923
|Чита
|РСФСР
|буряты
|Ныне Республика Бурятия
|-
|Монголо-Бурятская
|09.01.1922
|30.05.1923
|Иркутск
|РСФСР
|буряты
|Ныне Республика Бурятия
|-
|Кабардинская
|01.07.1921
|16.01.1922
|Нальчик
|РСФСР
|кабардинцы
|Ныне Кабардино-Балкария
|-
|Калмыцкая
|1921
|1958
|[[Астрахан]]ь до [[Соли 1928|1928 года]], Элиста
|РСФСР
|калмыки
|Ныне Республика Калмыкия
|-
|Коми (Зырян)
|1921
|1936
|[[Сиктивкар|Сыктывкар]]
|РСФСР
|коми-зыряне
|Ныне Республика Коми
|-
|Карачаево-Черкесская
|12.01.1922
|16.05.1992
|[[Черкесск]]
|РСФСР
|карачаевцы, черкесы
|Ныне Карачаево-Черкесская Республика
|-
|Юго-Осетинская
|20.04.1922
|
|[[Схинвалӣ|Цхинвали]]
|Грузинская ССР
|[[Осетинҳо|осетины]]
|Ныне [[Осетияи Ҷанубӣ|Южная Осетия]] (со спорным статусом)
|-
|Горно-Алтайская (до 1932 — Ойратская, до 1948 — Ойротская)
|01.06.1922
|16.05.1992
|[[Горно-Алтайск]]
|РСФСР
|алтайцы
|Ныне Республика Алтай
|-
|Адыгейская (до 24.08.1922 — Черкесская (Адыгейская), до 13.08.1928 — Адыгейская (Черкесская)
|27.07.1922
|16.05.1992
|Майкоп
|РСФСР
|адыги (черкесы)
|Ныне [[Адиге|Республика Адыгея]]
|-
|[[ВМ Қарабоғи Кӯҳӣ|Нагорно-Карабахская]]
|05.07.1923
|02.09.1991
|[[Степанакерт]]
|Азербайджанская ССР
|армяне
|Ныне [[Ҷумҳурии Қарабоғи Кӯҳӣ|Нагорно-Карабахская Республика]] (кроме восточной части, контролируемой Азербайджаном)
|-
|Северо-Осетинская
|07.07.1924
|05.12.1936
|[[Владиқафқоз|Владикавказ]]
|РСФСР
|[[Осетинҳо|осетины]]
|Ныне Республика Северная Осетия — Алания
|-
|Ингушская
|07.11.1924
|15.01.1934
|[[Владиқафқоз|Владикавказ]]
|РСФСР
|ингуши
|Ныне Республика Ингушетия
|-
|[[ВМ Кӯҳистони Бадахшон|Горно-Бадахшанская]]
|02.01.1925
|наст. время
|[[Хоруғ|Хорог]]
|[[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон|Таджикская ССР]]
|памирские народы
|Существует до сих пор
|-
|Кара-Калпакская
|16.02.1925
|20.03.1932
|[[Тўрткўл|Турт-куль]]
|[[Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Ӯзбекистон|Узбекская ССР]]
|каракалпаки
|Ныне [[Қарақалпоқистон|Республика Каракалпакстан]]
|-
|Мордовская
|10.01.1930
|20.12.1934
|Саранск
|РСФСР
|мордва
|Ныне Республика Мордовия
|-
|Хакасская
|20.10.1930
|16.05.1992
|[[Абакан]]
|РСФСР
|хакасы
|Ныне Республика Хакасия
|-
|Еврейская
|07.05.1934
|наст. время
|[[Биробиҷон|Биробиджан]]
|РСФСР
|евреи
|Существует до сих пор
|-
|Тувинская
|11.10.1944
|10.10.1961
|Кызыл
|РСФСР
|тувинцы
|Ныне [[Ҷумҳурии Тува|Республика Тыва]]
|}

== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}

[[Гурӯҳ:Сиёсати миллӣ]]
[[Гурӯҳ:Воҳидҳои маъмурӣ]]