Дидани манбаъи Маскав

{{МА
|мақом                   = Шаҳр
|номи тоҷикӣ             = Маскав
|номи аслӣ               = Москва
|тасвир                  = MoscowCollage.jpg
|итоат                   = 
|кишвар                  = Русия
|нишон                   = Coat of Arms of Moscow.svg
|парчам                  = Flag of Moscow, Russia.svg
|тавсифи нишон           = 
|тавсифи парчам          = 
|бари нишон              = 
|бари парчам             = 
 |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = 
 |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = 
 |CoordAddon             = 
 |CoordScale             = 
|минтақа дар ҷадвал      = Маскав
|шакли минтақа           = 
|минтақа                 = Маскав
|ноҳия дар ҷадвал        = 
|шакли ноҳия             = 
|ноҳия                   = 
|ноҳия дар ҷадвал        = 
|шакли ҳавзаи ҷомеа      = 
|ҳавзаи ҷомеа            =
|ҳавзаи ҷомеа дар ҷадвал =
|шакли ҷомеа             = 
|ҷомеа                   = 
|ҷомеа дар ҷадвал        = 
|тақсимоти дохилӣ        = 
|шакли роҳбарӣ           = 
|роҳбарӣ                 = 
|замони таъсис           = 1147
|ёдоварии аввал          = 1147
|номҳои пешина           = Кучково 
|унвон аз                = 1918
|масоҳат                 = 
|шакли баландӣ           = 
|баландии марказ МА      = 118—255
|иқлим                   = нарми қитъагӣ
|забони расмӣ            = русӣ
|аҳолӣ                  = 13010112<ref name="СобОтчёт">[http://s.mos.ru/common/upload/Book_11.pdf С.Собянин, выступление в Московской городской Думе «Отчёт о результатах деятельности Правительства Москвы за 2011—2012 годы»] {{Бойгонишуда|url=https://web.archive.org/web/20130514123032/http://s.mos.ru/common/upload/Book_11.pdf |date=2013-05-14 }} C. 4-5, «Большая Москва»</ref>
 |соли барӯйхатгирӣ      = 2021
 |зичӣ                   = 4823
 |агломератсия           = 15 512 000<ref name="World Gazetteer: Russia">{{cite web|url=http://www.demographia.com/db-worldua.pdf Demographia. World Urban Areas & Population Projections. 8th Annual Edition April 2012|title=Demographia. World Urban Areas & Population Projections. 8th Annual Edition April 2012|publisher=Demographia.com|accessdate=2012-07-02|lang=en}}</ref>
 |ҳайати миллӣ           = [[русҳо]] (91,65 %), [[украин]]ҳо (1,42 %), [[тотор]]ҳо (1,38 %), [[арман]]ҳо (0,98 %), [[озарбойҷон]]ҳо (0,53 %), [[яҳудиён]] (0,49 %)<ref name="demoscope.ru">{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/2007/0271/tema01.php|title=Перепись 2002 года показала изменение национального состава населения Москвы|publisher=«Демоскоп» — Электронная версия бюллетеня «Население и общество». Институт демографии Государственного университета — Высшей школы экономики|accessdate=2009-01-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/616HKj4d3?url=http://demoscope.ru/weekly/2007/0271/tema01.php|archivedate=2011-08-21}}</ref>
 |ҳайати динӣ            = [[насронӣ|насрониён]], [[мусулмон]]он,
 |этнохороним            = [[москвич]]
|вақти минтақавӣ         = +3
|DST                     = 
|коди телефон            = 495, 496, 498, 499
|нишонаи почта           = 101000—135999
|нишонаҳои почта         = 
|коди мошинҳо            = 
|шакли шиноса          = 
|шакли шиносаи ададӣ   = 45
|гурӯҳ дар Commons       = Moscow
|забони сайт             = 
}}

'''Маскав''' ({{audio|ru-Moskva.ogg|произношение}}) — [[пойтахт]] [[Русия|Федеросиюни Русия]], шаҳри федералӣ, [[маркази маъмурӣ]] маркази ҳавзаи федералӣ ва маркази [[вилояти Маскав]]<ref>{{cite web|url=http://www.mosclassific.ru/mClass/okato_viewd.php?id=93338|title=Общероссийский классификатор объектов административно-территориального деления. Московская область|publisher=mosclassific.ru|accessdate=2010-11-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/659RvJoeK?url=http://www.mosclassific.ru/mClass/okato_viewd.php?id=93338|archivedate=2012-02-02}}{{недоступная ссылка|url=http://www.mosclassific.ru/mClass/okato_viewd.php?id=93338}}</ref>, ки дар итоати ин вилоят, дохил намешавад. Бузургтарин аз ҷиҳати шумораи аҳолӣ, шаҳри [[Русия]] ва субъектҳои ӯ. Яке аз даҳ шаҳри сераҳолитарини дунё ба шумор меравад<ref>[cite web|url=http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&srt=npan&col=abcdefghinoq&msz=1500&pt=c&va=&srt=pnan|title=Крупнейшие{{Пайванди мурда|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} города мира по населению|date=2010|publisher=world-gazetteer.com|accessdate=2011-09-12|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/659RyCRM5|archivedate=2012-02-02{{Пайванди мурда|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}]</ref>.

Пойтахти таърихии мулки [[Ҳокимони бузурги Маскав]], [[подшоҳии Рус]], [[Русияи шоҳаншоҳӣ]] (дар солҳои [[Соли 1728|1728]]—[[Соли 1730|1730]]), [[Русияи Шуравӣ]] ва [[Иттиҳоди Шӯравӣ|ИҶШС]]. Шаҳри [[Қаҳрамоншаҳр]]. Дар Маскав узвҳои давлатии [[Русия]] (ба ғайр аз Суди Конститутсионӣ), сафоратхонаҳои давлатҳои хориҷӣ қарор доранд.

==Мавқеъи ҷуғрофӣ==
[[Акс:Moscow Urban Agglomeration, Russia, LandSat-7 image.jpg|thumb|Сирати Маскав ва маҳаллаҳои наздишаҳрӣ аз спутник [[LandSat-7]], августи 2007]]
[[Акс:Moscow aerial view looking towards the south-east.JPG|thumb|Сирати Маскав аз тарафи ҷануб пеш аз нишебшавии ҳавопаймо ба фурудгоҳи [[Внуково (фурудгоҳ)|Внуково]]]]
Маскав дар маркази қисми [[Аврупо]]и [[Русия]], байни дарёҳои [[Ока (дарё)|Ока]] ва [[Волга (дарё)|Волга]], дар васли баландии Смоленску-Маскав (дар ғарб), ва дашти Москворетску-Ока (дар шарқ) ва пастхамии Мещёрск (дар ҷанубу-шарқ) қарор дорад. Замини шаҳр баъди дигаркунии сарҳади шаҳр, ки соли 2012 шуда гузашт, ба марраи 2511 км² расид<ref>[http://www.mos.ru/about/infographics/borders/ Карта расширения границ Москвы] {{Бойгонишуда|url=https://web.archive.org/web/20140505015003/http://www.mos.ru/about/infographics/borders/ |date=2014-05-05 }} — сайт Правительства Москвы</ref>. Сеяки шаҳр, ки 870 км²-ро ташкил мекунад, дар ҳалқаи роҳи автомобилгарди дохилӣ мавқеъ гирифтааст. Боқимонда 1641 км² — паси ин роҳ ҷой дорад.

Баландии миёна 156 метр аз сатҳи баҳр мавқеъ гирифтааст. Аз ҳама баландтарин нуқта дар баландии Теплостанск, ки 255 метрро аз сатҳи баҳр ба ҳисоб меравад<ref>{{cite web|url=http://www.darwin.museum.ru/expos/oopt/?t=40|title=Памятник природы «Высшая точка Москвы — 255 м над уровнем моря (Тёплый Стан)»|publisher=Государственный Дарвиновский музей|accessdate=2015-05-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/616HTphCe?url=http://www.darwin.museum.ru/expos/oopt/?t=40|archivedate=2011-08-21}}</ref>, аз ҳама нуқтаи паст дар наздикии пули Бесединск, ки дарёи Маскав берун аз шаҳр мешавад, баландии ин нуқта 114,2 метр аз сатҳи баҳр ташкил мекунад<ref>{{cite web|url=http://moscowwalks.ru/2011/06/08/samaya-vysokaya-tochka-moskvy/|title=Самая высокая и самая низкая точки Москвы|date=2011-06-08|work=«Прогулки по Москве»|accessdate=2012-04-30|archiveurl=https://www.webcitation.org/67yANH8C4?url=http://moscowwalks.ru/2011/06/08/samaya-vysokaya-tochka-moskvy/|archivedate=2012-05-27}}</ref>. Дарозии Маскав аз шимол ба ҷануб дар ҳудуди роҳи автомобилгарди дохилӣ — 38 км, берун аз ин ҳудуд — 51,7 км, аз ғарб ба шарқ — 39,7 км.

==Иқлим==
Иклими Маскав континенталии муътадил буда, зимистонаш 4 моҳ давом мекунад, харорати хаво хунуктар аз 0&nbsp;°C аст, аз−20&nbsp;°C, то −25..−30&nbsp;°C аст. Дар моҳҳои тобистон харорати хаво +15&nbsp;°C то +20&nbsp;°C аст.

{{Иқлими маҳаллӣ
|Шаҳр_насаб=Маскав
|Сарчашма=[http://www.pogoda.ru.net/climate/27612.htm Боду ҳаво ва иқлим]
| Янв_м=-6.5	| Янв_м_бориш=52
| Фев_м=-6.7	| Фев_м_бориш=41
| Мар_м=-1.0	| Мар_м_бориш=35
| Апр_м=6.7	| Апр_м_бориш=37
| Май_м=13.2	| Май_м_бориш=49
| Июн_м=17.0	| Июн_м_бориш=80
| Июл_м=19.2	| Июл_м_бориш=85
| Авг_м=17.0	| Авг_м_бориш=82
| Сен_м=11.3	| Сен_м_бориш=68
| Окт_м=5.6	| Окт_м_бориш=71
| Ноя_м=-1.2	| Ноя_м_бориш=55
| Дек_м=-5.2	| Дек_м_бориш=52
| Сол_м=5.8	| Сол_м_бориш=707
| Янв_м_мин=-9.1	| Янв_м_макс=-4.0
| Фев_м_мин=-9.8	| Фев_м_макс=-3.7
| Мар_м_мин=-4.4	| Мар_м_макс=2.6
| Апр_м_мин=2.2	| Апр_м_макс=11.3
| Май_м_мин=7.7	| Май_м_макс=18.6
| Июн_м_мин=12.1	| Июн_м_макс=22.0
| Июл_м_мин=14.4	| Июл_м_макс=24.3
| Авг_м_мин=12.5	| Авг_м_макс=21.9
| Сен_м_мин=7.4	| Сен_м_макс=15.7
| Окт_м_мин=2.7	| Окт_м_макс=8.7
| Ноя_м_мин=-3.3	| Ноя_м_макс=0.9
| Дек_м_мин=-7.6	| Дек_м_макс=-3.0
| Сол_м_мин=2.1	| Сол_м_макс=9.6
| Янв_а_макс=8.6	| Янв_а_мин=-42.2
| Фев_а_макс=8.3	| Фев_а_мин=-38.2
| Мар_а_макс=19.7	| Мар_а_мин=-32.4
| Апр_а_макс=28.9	| Апр_а_мин=-21.0
| Май_а_макс=33.2	| Май_а_мин=-7.5
| Июн_а_макс=34.7	| Июн_а_мин=-2.3
| Июл_а_макс=38.2	| Июл_а_мин=1.3
| Авг_а_макс=37.3	| Авг_а_мин=-1.2
| Сен_а_макс=32.3	| Сен_а_мин=-8.5
| Окт_а_макс=24.0	| Окт_а_мин=-20.3
| Ноя_а_макс=16.2	| Ноя_а_мин=-32.8
| Дек_а_макс=9.6	| Дек_а_мин=-38.8
| Сол_а_макс=38.2	| Сол_а_мин=-42.2
|}}

== Хок, олами набототу ҳайвонот ==
Маскав дар минтақаи ҷангалҳои дарахтони сӯзанбарг ва паҳнбарг воқеъ буда, дар он ҷангалҳо, ботлоқзорҳо, марғзору алафзорҳо дар дарёбодҳо дида мешаванд. Дар ҷангалу бешабоғҳо рӯбоҳ, қоқум, миримушон, хази сиёҳ, вашақ, харгӯши сафед, санҷоб ва ғ. ба сар мебаранд. Дар ноҳияҳои марказии шаҳр, ки зич шаҳрсозӣ шуда, сабзазор кам аст, кабӯтари кабуд, зоғи ало, гунҷишк, досак ва ғайра лона месозанд. Дар ноҳияҳои ҷанубу ғарб бошандагони ҷангалҳои сӯзанбаргу паҳнбарг – шоҳгавазн, оҳу, хуки ваҳшӣ, савсор, санҷоб, муш, калламуш, хорпушт, аз парандагон – эзорсурхак, чағук, чумчуқ, таранд ва ғайра. бештаранд.  Дар обанборҳо қундузи дарёӣ, вашақ, аз моҳиҳо – шӯртан (навъи равғанмоҳӣ), налим, аломоҳӣ, симмоҳӣ, суфмоҳӣ, ҷумҷумамоҳӣ, моҳии сафед ва ғ. дида мешаванд.   

== Аҳолӣ ==
90,2%-и аҳолии Маскав-ро [[русҳо]], 0,8% – [[тоторҳо]], 0,7% – [[арманиҳо]], 0,6% – [[Укроинҳо|украинҳо]], 0,4% – [[гурҷиҳо]], 0,3% – [[озариҳо]], 0,3% – [[яҳудиҳо]], 0,3% – [[Ӯзбекҳо|узбекҳо]], 0,2% – [[тоҷикон]], 0,2% – [[молдавиҳо]],  0,1% – [[Белорусҳо|беларусҳо]] ва ғайра ташкил медиҳанд (2021). Зичии миёнаи аҳолӣ 5,134 ҳазор нафар/км<sup>2</sup> (2024).

== Дин ==
Дар Маскав расман 565 муассисаи [[динии православӣ]], 111 ҷамоаи пайравони мазҳаби инҷилиҳои чаҳоргона, 58 муассисаи мазҳаби яҳудӣ, 52 [[Ислом|муассисаи мусалмонӣ]], 45 ҷамоаи пайравони баптистҳо, 32 ҷамоаи пресвитеранӣ, ҳамчунин ташкилоти мазҳаби буддоӣ, католикӣ, калисои арманӣ ва ғайра ба қайд гирифта шудаанд.

== Иқтисодиёт ==
* [[Корхонаи коркарди нафти Маскав]]

== Таърих ==
Нахустин бор вожаи «Московъ» дар «Солномаи Ипатевӣ», зимни баёни маҳалли мулоқоти ҳокими Ростову Суздал – Юрий Долгорукий бо ҳампаймонаш  ҳокими Новгород – Святослав Олегович, ки таърихи 4–5.4.1147 баргузор гардида буд, ёдоварӣ шудааст. «Солномаи Твер» сохтмони аввалин истеҳкоми аз чӯбу хок сохташудаи наздикии теппаи Боровитскийро ба соли 1156 нисбат додааст.  

Шаҳр дар рафти воқеаҳои ҷанги дохилии солҳои 1174–76 ёдоварӣ гардида, таъкид мешавад, ки тирамоҳи соли 1176 Маскав ва деҳаҳои атрофи он ҳангоми ҳамлаи ҳокими Рязан княз Глеб Ростиславич ба коми оташ кашида шуданд, вале шащр ба зудӣ барқарор гардид. Январи соли 1238 Маскав дар натиҷаи истилои тотору муғулҳо сахт осеб дида буд.

Дар ибтидои асри 14, тибқи васиятномаи княз Александр Невский, Маскав мулки хоссаи писари хурдии ӯ Даниил Александрович гардида буд, ки минбаъд барои барпо гардидани князии Маскав (аз охири асри 14 Князии Кабири Маскав) замина гузошт. Солҳои 1368 ва 1370 Маскав дар муҳосираи князи литвонӣ Олгерд монд, вале соли 1382 лашкари Тухтамиш бо роҳи фиребу найранг вориди шаҳр гардид, онро ғорат карда ба коми оташ кашид.   

Солҳои 1478–1712 пойтахти давлати Руссия. Аз охири асри 15 то миёнаи асри 17 бино бар ҳозир набудани князи бузург (аз соли 1547 шоҳ), Маскав аз тарафи ашрофони интихобшуда – боярҳо идора мешуд, ки дар таърих ин давра бо номи «шурои боярҳо» машҳур аст. Дар аҳди опричина (1565–72) ва Дарбори хоссаи шоҳ Ивани IV Грозний Маскав таҳти назорати низоми худидорӣ қарор дошт.  Дар Замони пурошӯб Маскав чун пойтахти давлат шоҳиди тамоми воқеаҳои муҳим – вожгун шудани шоҳ Фёдор Борисович Годунов, ба тахт нишастану сарнагун гардидани Дмитрийи Дурӯғини I, Василий Шуйский ва дигарон буд. Солҳои 1610–12 Маскав таҳти назорати низомиёни лаҳистониву литвонӣ қарор дошт. Дар асри 17 дар Маскав воқеаҳои муҳим – Ошӯби намак (1648), Ошӯби мис (1662) ва Шӯришҳои стрелетсҳо (1682 ва 1898) сар заданд.   

Солҳои 1708–1929 маркази маъмурии губ. Маскав. Соли 1712 бо дастури Пётри I пойтахти давлат ба Санкт-Петербург интиқол дода шуд, вале Маскав мақоми «пойтахти дуюм»-ро нигоҳ дошт: дар ин ҷо дар калисои ҷомеи Успенскийи Кремл мисли пештара маросими ба тахт нишастани шоҳони рус баргузор мегардид. 

Дар таърихи Маскав Ҷанги ватанӣ (1812) саҳифаи фоҷиабор маҳсуб меёбад. Субҳи барвақти 2(14).9.1812, тибқи қарори шурои низомӣ, Маскав-ро раҳо намуданд.  Сипоҳиёни фаронсавӣ ба шаҳр ворид гардида, онро оташ заданд, ки давоми се ҳафта аксари бинову иншоот нобуд гардиданд.  

Дар асри 19 – ибтидои асри 20 Маскав маркази бузурги саноатии Руссия гардид: соли 1851 байни Маскав ва Санкт-Петербург р. о. сохта шуда, тадриҷан Маскав ба пойгоҳи бузурги нақлиётӣ табдил ёфт.

Дар замони Инқилоби солҳои 1905–07 дар шаҳр бузургтарин ошӯб (декабри соли 1905) сар зад. 3(16). 11. соли 1917 дар Маскав ҳокимияти шуравӣ барпо гардид. Солҳои 1917–91 идораи шаҳр дар ихтиёри Шурои шаҳри Маскав (Моссовет, соли 1993 барҳам хӯрд) буд. 11.3.1918 аз Петроград ба Маскав ШКХ ва КМ Ҳизби коммунисти Руссия (болшевикӣ) кӯчиданд ва 12.3.1918 Маскав пойтахти ҶШФСР эълон гардид. Солҳои 1922–91 Маскав пойтахти ИҶШС буд.  Аз соли 1929 маркази маъмурии вил. Маскав. 

Дар давраи ҶБВ (1941–45) дар Маскав 16 дивизияи ихтиёриён (бештар аз 160 ҳазор нафар) ва дигар ҷузъу томҳои низомӣ ташкил гардид. Аксари корхонаҳои саноатии шаҳр ба минтақаҳои шарқии кишвар кӯчонида шуда, дар ҷойи онҳо корхонаҳои нав бунёд ёфтанд. Дар рафти набарди Маскав (1941–42) мудофеони шаҳр ҳамлаи артиши Олмони фашистиро рафъ намуда, ҳуҷуми ҷавобии Артиши Сурх нахустин амалиёти бобарори сарбозони шуравӣ гардид. Барои матонату қаҳрамонӣ дар мубориза ба муқобили истилогарони фашистӣ Маскав ба унвони ифтихории «Шаҳри Қаҳрамон» сарфароз шуд (1965). Дар набарди Маскав фиристодагони Тоҷикистон саҳм доштанд. Дивизияи 20-уми савораи дар Тоҷикистон ташкилёфта, бори нахуст дар рафти мудофиаи Маскав ба набард ворид гардид. Барои корнамоии ҷангӣ ва шуҷоату далерӣ ҷанговари тоҷик Муҳаммадӣ Иброҳимов бо ордени Ленин сарфароз шуд. Дар торумори душман дар назди Маскав С. Улуғзода, Р. Ҷалил, Б. Искандаров ва даҳҳо ҷанговари тоҷик корнамоӣ нишон доданд. 

Соли 1991 дар Маскав мансаби раиси шаҳр (мэр) – мансабдори воломақоми ҳокимияти шаҳр таъсис дода шуд (солҳои 1991–92 ин вазифаро Г. Х. Попов, солҳои 1992–2010 – Ю. Маскав Лужков; аз 2010 – С. С. Собянин бар дӯш менамуданд). Аз 25.12.1991 Маскав пойтахти Федератсияи Руссия мебошад.

== Ҷоизаҳо ==
==Нақлиёт==
*[[Метрои Маскав]]
== Маориф ==
* [[Донишгоҳи давлатии Маскав]]
* [[Донишгоҳи давлатии нафту гази Русия]]

==Фарҳанг==
===Намоишгоҳҳо===
*[[Намоишгоҳи дастовардҳои хоҷагии халқ]]
===Осорхонаҳо===
* [[Осорхонаи таърихии давлатӣ]]
* [[Осорхонаи политехникӣ]]
* [[Москвич]]
'''Китобхонаҳо'''
* [[Китобхонаҳои Маскав]]
== Нигаред ==
* [[Москва-Ситӣ]]

==Эзоҳ==
{{Эзоҳ}}

==Адабиёт==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Москва|[[Селиванов, Александр Фёдорович|Селиванов А. Ф.]], [[Забелин, Иван Егорович|Забелин И. Е.]]}}
* [https://mos80.com/ Москва : Энциклопедия] / гл. ред. [[Нарочницкий, Алексей Леонтьевич|А. Л. Нарочницкий]]. — {{М.}} : [[Большая российская энциклопедия (издательство)|Советская Энциклопедия]], 1980. — 688 с., ил.
* [[iarchive:Moscow Encyclopaedia 1997|Москва : Энциклопедия]] / Гл. ред. [[Шмидт, Сигурд Оттович|С. О. Шмидт]] ; Сост. : М. И. Андреев, В. М. Карев. — М. : [[Большая российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]], 1997. — 976 с. : ил.
* {{БРЭ|автор=А. А. Попов; А. А. Тишков; А. Н. Прокинова; Л. А. Беляев, Н. А. Кренке, Б. Е. Янишевский, И. А. Бондаренко, Ю. Г. Клименко, И. Е. Печёнкин, Н. Н. Броновицкая, А. Ю. Броновицкая, А. С. Виноградова; Л. М. Старикова, Н. Э. Корсакова /2012/. А. А. Попов; А. А. Тишков; А. Н. Прокинова; В. В. Селевёрстов; Л. А. Беляев, Н. А. Кренке, Б. Е. Янишевский, И. А. Бондаренко, Ю. Г. Клименко, И. Е. Печёнкин, Н. Н. Броновицкая, А. Ю. Броновицкая, А. С. Виноградова; Л. М. Старикова, Н. Э. Корсакова /2018/. Актуализация: редакция БРЭ /2020/|заглавие=Москва|том=Электронная версия|страницы=|год=2020|id=5694472|ref=БРЭ}}
* {{книга|заглавие= Большой атлас Москвы|ответственный= Московский гос. ун-т им. М. В. Ломоносова; картогр. основа — Роскартография ; науч. рук. Н. С. Касимов, В. С. Тикунов|ссылка= http://feoria.net/bolshoy-atlas-moskvy.htm|место= М.|издательство= Феория|год= 2013|страниц= 999|isbn= 978-5-91796-032-6}} {{Бойгонишуда|url=https://web.archive.org/web/20230405220138/http://feoria.net/bolshoy-atlas-moskvy.htm |date=2023-04-05 }}
* ''[[Вахитов, Рустем Ринатович|Вахитов, Р. Р.]]'' [https://magazines.gorky.media/oz/2012/3/moskvichi-kak-soslovie.html Москвичи как сословие] // [[Отечественные записки (современный журнал)|Отечественные записки]]. — 2012. — № 3.
* ''[[Гиляровский, Владимир Алексеевич|Гиляровский В. А.]]'' Москва и москвичи. — М. : АСТ Астрель, 2005. — 511 с.
* ''[[Гиляровский, Владимир Алексеевич|Гиляровский В. А.]]'' Мои скитания / Москва газетная — М. : АСТ, 2007. — 508 с.
* ''[[Колодный, Лев Ефимович|Колодный Л. Е.]]'' Москва у нас одна. — {{М.}} : Политиздат, 1991.
* {{БРЭ |статья=Московское великое княжество |id=2234036 |автор=[[Кучкин, Владимир Андреевич|Кучкин В. А.]] |год=2012 |том=21 |страницы=308—310 |ref=Кучкин}} {{архивировано|url=http://web.archive.org/web/20201017165517/https://bigenc.ru/domestic_history/text/2234036|date=2020-10-17}}
* Москва — Петербург : Pro et contra. Диалог культур в истории национального самосознания. Антология. — Северо-Западное отделение Российской академии образования, Русский христианский гуманитарный институт; (Составитель К. Г. Исупов. Отв. ред. Д. К. Бурлака). — СПб. : Изд-во РХГИ, 2000. — 711 с. ISBN 5-88812-067-7
* ''[[Пыляев, Михаил Иванович|Пыляев М. И.]]'' Старая Москва: Рассказы из былой жизни первопрестольной столицы; (сост., предисл. и коммент. Ю. Н. Александрова). — Москва: АСТ Хранитель, 2007. — 762 c.
* {{книга|автор=Самойлов Б. Л., Морозова Г. В.|заглавие=Красная книга города Москвы|место= М.|год=2001|страниц=930|ref=Красная книга}}

==Сарчашма==
* [http://www.mos.ru/ Сайт правительства Москвы] {{Бойгонишуда|url=https://web.archive.org/web/20110225145638/http://mos.ru/ |date=2011-02-25 }}
* [http://www.moscow.ru/ Moscow.ru] {{Бойгонишуда|url=https://web.archive.org/web/20150524130629/http://moscow.ru/ |date=2015-05-24 }} {{ref-ru}} {{ref-en}} {{ref-es}} {{ref-de}} {{ref-fr}}
* [http://www.travel2moscow.com/ Московский туристический портал (официальный)] {{Бойгонишуда|url=https://web.archive.org/web/20160414044829/http://www.travel2moscow.com/ |date=2016-04-14 }} {{ref-ru}} {{ref-en}} {{ref-de}}
* [http://moscow.gramota.ru/ Окликни улицы Москвы…] {{Бойгонишуда|url=https://web.archive.org/web/20080306195733/http://moscow.gramota.ru/ |date=2008-03-06 }} на [[Грамота.ру]]
* [http://www.oldmos.ru Фотографии старой Москвы с привязкой к карте]
* [http://mosday.ru/photos/gallery.php?base=1+3+5&size=2&frames=0&alt=9&rows=many Москва — фотографии разных лет]
* [http://book-olds.ru/BookLibrary/24014-Spravochniki-i-opisaniya-Moskovskoy-gub.html Путеводители и справочники 19-20 века по городу Москва в библиотеке Царское Село]

{{commons|Moscow}}

{{Пойтахтҳои Аврупо}}

[[Гурӯҳ:Маскав]]
[[Гурӯҳ:Маҳалҳои аҳолинишин аз рӯи алифбо]]
[[Гурӯҳ:Шаҳрҳо-миллионерҳои Русия]]