Дидани манбаъи Озарбойҷон

{{Кишвар
|native_name = 
|Номи тоҷикӣ=Ҷумҳурии Озарбойҷон
|Номи аслӣ=''Azərbaycan Respublikası''
|Парчам = Flag of Azerbaijan.svg
|Нишон = Emblem of Azerbaijan.svg
|Дар харита= Azerbaijan orthographic projection.svg
|Шиор «Odlar Yurdu (Країна вогнів)»
|Номи суруди миллӣ = [[Марш Азербайджана|'''Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni''']] [[File:Azərbaycan marşı instrumental.ogg|center]]
|Забон = [[Забони озарбойҷонӣ|Озари]]
|Пойтахт = [[Боку]]
|latd=40 |latm=22 |latNS=N |longd=49 |longm=53 |longEW=E
|Шаҳри калонтарин = [[Боку]]
|форма_правління = [[Президентська республіка]]
|leader_title1 = [[Президент]]
|leader_name1 = [[Ільхам Алієв]]
|leader_title2 = [[Прем'єр-міністр]]
|leader_name2 = [[Артур Расізаде]]  
|Ҷой аз рӯи масоҳат= 112
|Масоҳат= 86 600
|Фоизи об= 1,6%
|Аҳолӣ= 8 621 000
|Соли ба шумор гирифтани аҳолӣ= 2008
|Ҷой аз рӯи аҳолӣ= 91
|population_census = 7&nbsp;953&nbsp;438
|population_census_year = 1999 
|Зичии аҳолӣ = 91,3
|population_density_rank = 81
|GDP_PPP_year = 2004
|GDP_PPP = $37,841,000,000
|GDP_PPP_rank = 87
|GDP_PPP_per_capita = $4,500
|GDP_PPP_per_capita_rank = 112
|GDP_nominal = $53,255 billion<ref name=imf2/>
|GDP_nominal_rank = 77
|GDP_nominal_year = 2008
|GDP_nominal_per_capita = $6,142<ref name=imf2/>
|GDP_nominal_per_capita_rank = 88
|Gini = 36,5
|Gini_year = 2006
|Gini_rank = 58
|HDI_year = 2007
|ИРЧП= {{increase}} 0,746
|HDI_rank = 98
|HDI_category = <span style="color:#fc0;">середній</span>
|sovereignty_type = [[Незалежність]]
|sovereignty_note = від [[СРСР]]
|established_event1 = Проголошено
|established_date1 = [[30 серпня]] [[1991]] 
|established_event2 =
|established_date2 = 
|established_event3 = 
|established_date3 = 
|Пули миллӣ = [[Манати Озарбойҷон|манат]]
|currency_code = AZM
|Соат=[[UTC+04:00|+04:00]] 
|utc_offset = +4
|time_zone_DST = 
|utc_offset_DST = +5 
|Домен=[[.az]]
|Коди телефон  = 994
|Эзоҳот
|Вазифаи сарварон = [[Президенти Озарбойҷон|'''Президент''']]<br>[[Ноиб - Президент|'''Ноиб - Президент''']]<br>[[Сарвазир|'''Сарвазир''']]
|Сарварон=[[Илҳом Алиев]]<br>[[Меҳрубон Алиева]]<br>[[Алӣ Асадов]]
|Рӯзи истиқлолият = 
|Соҳибистиқлол аз = [[ИҶШС]] [[30 август]]и [[соли 1991]]}}
{{бознависӣ}}
<references group="lower-alpha" />{{ТарҷумаКунед|en|Azerbaijan }}<references />
'''Оза́рбойҷон''' — ({{lang-az|Azərbaycan}}), номгузори расмӣ — '''Ҷумҳу́рии Оза́рбойҷон''' ({{lang-az|Azərbaycan Respublikası}}, Азәрбајҹан Республикасы, آزربایجان رئسپوبلیکاسی) — кишварест дар қисми шарқии Қафқози Ҷанубӣ, назди соҳили баҳри Ҳазар (Каспий). Забони давлатии Ҷумҳурии Озарбойҷон [[Забони озарбойҷонӣ|туркии озарбойҷонӣ]] аст, ки ба оилаи забонҳои олтоӣ ва ба гурӯҳи [[забонҳои туркӣ]] дохил мешавад. Пойтахташ — шаҳри [[Боку]].

== Таърих ==

== Сиёсат ва ҳукумат ==

== Ҷуғрофия ==
Озарбойҷон дар қисмати ҷанубу шарқии Қафқоз. Минтақа - 86,6 ҳазор метри мураббаъ.км. Озарбойҷон дар шимол бо Русия, дар шимолу ғарб бо Гурҷистон, дар ғарб бо Арманистон, дар ҷануб бо Эрон, дар ҷанубу ғарби Туркия ҳамсарҳад буда, дар қисми шарқӣ дар соҳили баҳри Хазар ҷойгир аст.
Озарбойҷон аз оғози садаи XIX то соли 1918 қисми давлати империяи Русия буда, аз соли 1918 то соли 1920 давлати мустақил буд, аз соли 1922 то соли 1991 қисми СССР буд. 30 августи соли 1991 истиқлоли давлатӣ эълон шуд (таърихи расмии истиқлол - 18 октябри соли 1991). Сармоя ва калонтарин шаҳри Озарбойҷон Баку. Ҷумҳуриҳои Тоҷикистон ду сохтори маъмуриро дар бар мегиранд: Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Демократии Ҷумҳурии Даға-Карбах аз Озарбойҷон (то соли 1991 ин минтақаро ташкил медиҳад), ки асосан аз ҷониби Арманистон зиндагӣ мекунанд. Қариб нисфи қаламрави Озарбойҷон аз кӯҳҳоест, ки ба системаи Қафқозтарин дар шимолу шарқ дохил мешаванд (кӯҳҳои Бадахшони Бадахшон бо Бадахшон баланд, 4480 м, Боковой бо баландтарин Шаҳҷаг, 4250 м) ва Қафқози Кавказ дар ғарб ва ҷанубу ғарби. Кӯҳҳои баландтарини Қафқозии Бузург бо пиряхҳо ва дарёҳои кӯҳистонӣ тавсиф карда мешаванд, кӯҳҳои миёнаҳолӣ аз тарафи чуқурҳои чуқурӣ пошида мешаванд. Аз ғарб ба шарқ, кӯҳҳои Қафқози Бобоус тадриҷан тадриҷан ва пас аз он бо системаи пуриқтидори паст қарор гирифтанд. Дар кӯҳҳои Қафқози Кӯҳистон баландтар аст, онҳо аз қаторкӯҳҳои сершумор ва велосипед дар вулқони Карабах бо вулқони вулқони нобудшуда иборатанд. Дар ҷанубҳои дурдаст, дар кӯҳҳои Лигарор, ки аз се марҳила иборат аст, иборат аст. Масоҳати асосии баландтарин Таллиқ ба қарибии 2477 м аст, кӯҳҳои Қафқозтарин ва Қафқози Кавказ бо тақсимоти васеи Қора-Аракз тақсим мешаванд.
Дар шимолу ғарби Қафқозии Бузурги Қусар. Дар қисмати шимолу шарқии шимолу ғарбии Қора-Арака системаи теппаҳо, қаторкӯҳҳо ва водиҳо мебошанд; Заминҳои алюминий дар марказ ва шарқ ҷойгиранд, дар соҳили баҳр ҷойгир будани дарёи Кӯр вуҷуд дорад. Ҷазираи Апшеронуси паст ва Қалъаи Қора ба баҳри Каспӣ амиқтар аст.
Наҳрҳо ва кӯлҳо
Зиёда аз 1,000 дарёҳо тавассути қаламрави Озарбойҷон мегузаранд, вале танҳо 21 нафарашон дарозии зиёда аз 100 км доранд. Кура, бузургтарин дарёи Transcaucasus, ҳудуди Озарбойҷон аз шимолу ғарби ҷанубӣ мегузарад ва ба Хазари баҳр мегузарад. Қудрати асосии Кӯр ин Аракс аст. Аксарияти дарёҳои Озарбойҷон ба ҳавзаи Куба тааллуқ доранд. Наҳрҳо барои обёрӣ истифода мешаванд. Дар Озарбойҷон, 250 кӯл, ки аз онҳо калонтар аст - кӯл. Ҳисжикабул ва кӯли Буюксор.
== Иқлим ==
Аксари Озарбойҷон дар минтақаи субтропикӣ қарор дорад. Дар дохили кишвар якчанд намуди иқлим, аз субтропикии хушкӣ ва намӣ (Лекоран) ба кӯҳҳои кӯҳӣ (кӯҳҳои баландтарини Қафқозии Бузург) вуҷуд доранд. Ҳарорати миёнаи солона аз 15&nbsp;°C дар дарвозаҳо то 0&nbsp;°C дар кӯҳҳо. Ҳарорати миёнаи моҳи июл аз 26&nbsp;°C дар баландкӯҳҳо то 5&nbsp;°C дар баландкӯҳҳо ва дараҷаи миёнаи моҳона аз 3&nbsp;°C то -10 ° С тобистон хушк аст. Бориш тақрибан 200-300 мм дар як сол дар ҳудуди 200-300 мм дар қишлоқҳо (дар минтақаи Баку камтар аз 200 мм), 300-900 мм дар доманакҳо, 900-1400 мм дар баландии Қафқоз, то ба 1700 мм аз сатҳи баҳр. Дар Ланкаран, боришии ниҳоӣ дар фасли зимистон, дар кӯҳҳо ва доманакӯҳҳо - апрел - сентябр мебошад.
== Табиат ва наботот ==
Дар бештари рустаниҳо беш аз 4,100 намуди зироатҳои Озарбойҷон вуҷуд доранд (9% онҳо аз ҳад зиёд ҳастанд, аз ҷумла пиряди Eldar, Hirkan Boxwood, Lenkoran acacia, Хазпӣ, баъзе намудҳои astragalus ва ғайра). Дарвозаҳои хушк бо нимҷазираи биёбон ва биёбон фаро гирифта шудаанд
рустанӣ (бо баланд бардоштани дарахтҳо ва намакҳо), инчунин рустаниҳои субтропикӣ. Аксари намакҳои намак пайдо мешаванд. Дар баландкӯҳҳои баланд ва доманакӯҳҳо аз тарафи ҳайвоноти зардобӣ ва токзорҳо, буттаҳо, нимпайкараҳои чорвопарварӣ ишғол мешаванд. Кӯҳҳои ҷанубии Қафқозии Бузург, қисматҳои Қафқозии Қафқоз, инчунин қитъаҳои Талал дар баландии 600 то 1800 м, бо ҷангалҳои олудагма, Хору, Қафқоз, Қутқон, Acacia ва хокистарӣ фаро гирифта шудаанд. Ҷангҳои Тугай, талх ва ҷангалҳои алдер-лапиновӣ дар дандонҳои тару тоза мерӯянд. Дар баландкӯҳҳо ҷойгирҳои зеризаминии зеризаминӣ мебошанд. Дар баландии баландтарин дар қубурҳои алпинтиви мавҷуданд.
== Ҳайвонот ==
Фаунаи Озарбойҷон тақрибан 12 ҳазор намудҳоро ташкил медиҳад, аз ҷумла 623 намуд  (тақрибан 350 намуди паррандагон, беш аз 40 намуди хазандагон, беш аз 80 намуди моҳӣ, боқимондаи сиклостомҳо ва амфибиён) мебошанд. Дар соҳилҳо, ҷӯйборҳо, ҷонбаҳо, гургонҳо, дӯхҳо ва шаппакҳо одатан маъмуланд. Дар водиҳои Қуба ва Аракс, пашшаҳои ваҳшӣ, рангҳо, чархболҳо, шифобахшанд. Гӯшт, Донестан, ҷамоат, бузҳо, гиёҳҳои гиёҳ, пой, кошонаи ҷангал ва дар кӯҳҳо зиндагӣ мекунанд. Ҳайвонот ба монанди зуком, садака, сагчаҳо, амазҳои амрикоӣ, nutria, сӯзишворӣ. Дунёи паррандагон хеле гуногун аст (pheasants, partridges, гулҳои сиёҳ, ва ғайра), махсусан waterfowl. Бисёри онҳо ба зимистонгузаронӣ (орд, гиёҳ, шамолҳо, гелҳо, пусисанҳо, фламингҳо, морорантҳо ва ғайра) меоянд. Бисёре аз боғҳои тиҷоратӣ дар баҳри Каспӣ пайдо мешаванд (лаблабу, stellgeon stellgeon, beluga, герб, kutum, roach, asp, lamprey, sprat, ва ғайра) ва муҳрии Хазар аз саги.
==Вазъияти муҳити зист==
Ҷазираҳои Абшерон ва дигар соҳаҳои соҳилӣ дар минтақаҳои аз ҳама осебзадаи ҷаҳон бо сабаби ифлосшавии ҳаво, об ва ифлосшавии хок мебошанд. Заҳролудшавии хок ва обҳои зеризаминӣ бо истифодаи DDT ва заҳролудҳои заҳролуд барои парвариши пахта Хавфнокии ҳаво бо партовҳои саноатӣ дар Сумгаит, Баку ва дигар шаҳрҳо алоқаманд аст. Манбаи асосии ифлосшавии баҳр ин саноати нафтӣ ва нафту газ мебошад.
Флора ва ҳайвоноти зебои кишвар ба таъсири сахттарин антропогенӣ дучор меояд. Дар ҷангалҳо ва чарогоҳҳо ҷангалҳо зарар мебинанд. Аз сабаби вайроншавии он, заминҳои кишоварзӣ васеъ мегардад.
Дар Озарбойҷон, кор дар самти ҳифзи муҳити атроф кор мекунад. Барои нигоҳ доштани баъзе соҳаҳои ҷангалҳои табиӣ, гиёҳхӯрӣ ва намудҳои ҳайвоноти нодир, аз 14 захираҳо ва 20 захираҳо офарида шудаанд. Хусусияти муҳофизаткардашуда ва зоопарк, зардолу, карбон, бузҳо, moufflon, гиёҳхор ва садақа махсус муҳофизат шудаанд.

== Бахшбандии кишварӣ ==
=== Тақсимоти маъмурӣ === 
{{асосӣ|Тақсимоти маъмурӣ-ҳудудии Озарбойҷон}}
Аз ҷиҳати маъмурӣ қаламрави Ҷумҳурии Озарбойҷон ба 66 [[ноҳия]] ({{Lang-az|rayonlar}}) ва 11 шаҳри ({{Lang-az|şəhərlər}}) тобеи ҷумҳурӣ тақсим шудааст. Аз он ҷумла 7 ноҳия ва 1 шаҳри тобеи ҷумҳурӣ  бо мақоми ҷумҳурии мухтор ({{Lang-az|muxtar respublika}}) — [[Ҷумҳурии Мухтори Наҳҷувон]] ҳамчун ''эксклав (exclave)'' ташкил карда шудааст.<ref>[https://www.azstat.org/tesnifat/cedeveller/arazi.jsp?parm=arazi Классификатор административно-территориального устройства Азербайджана]{{Ref-az}}</ref>

Ноҳияҳо ба шаҳрдориҳо тақсим карда шудаанд. Дар [[Ҷумҳурии Озарбойҷон]] 2698 шаҳрдорӣ  <ref>{{Cite web|url=http://www.municipality.az/?category=11|title=Azərbaycan bələdiyyələri|deadlink=yes|accessdate=2009-10-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100218074300/http://www.municipality.az/?category=11|archivedate=2010-02-18}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.azerbaijan.az/_Districts/_districts_r.html|title=Административно-территориальные единицы Азербайджана|deadlink=yes|accessdate=2009-10-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181018200519/http://azerbaijan.az/_Districts/_districts_r.html|archivedate=2018-10-18}}</ref> ( {{Lang-az|bələdiyyə, bələdiyyələr}} ) мавҷуд аст. Ду шаҳри тобеи ҷумҳурӣ — [[Боку]] ва [[Ганҷа]], дар навбати худ, ба [[ноҳия]]ҳо тақсим карда шудаанд.

Қисми қаламрави Озарбойҷон аз ҷониби [[Ҷумҳурии Қарабоғи Кӯҳӣ]] зери назорат аст [[Созишномаи оташбас дар Қарабоғи Кӯҳӣ аз 10 ноябри соли 2020, ки дар минтақаи назорати шартии нерӯҳои посдори сулҳ аз Федератсияи Русия]] мебошад, инчунин қисми — [[Арманистон]] (''эксклавҳои (exclave)'' Кярки, Бархудорлу, Софулу, Аскипраи болоӣ). Қисми қаламрави Арманистон (Артсвашен (Artsvashen) анклавест (enclave), ки дар зери итоати Озарбойҷон аст.

== Иқтисод ==

==Аҳолӣ==
Тибқи натоиҷи барӯйхатгирии ҷумҳуриявӣ дар соли 2009 шумораи аҳолӣ 8922447 нафар буд. То 15 январи соли 2010 шумораи аҳолӣ ба 9 миллион нафар расид.

То 1 январи соли 2019 Кумитаи давлатии омори Озарбойҷон шумораи аҳолии кишварро 9 981 457 нафар ҳисоб кардааст, зичии аҳолӣ 115 нафар/км² буд. Аҳолии шаҳр 52,8 фоиз, деҳот 47,2 фоизро ташкил дод. Мардон 49,9 фоиз, занон 50,1 фоизро ташкил доданд. Таркиби гендерии аҳолӣ қариб баробар буда, ба ҳар 1000 мард 1039 зан рост меояд.

6 апрели соли 2019, тибқи маълумоти Кумитаи давлатии омор, 10 миллионумин сокини кишвар таваллуд шудааст.

Тибқи маълумотҳо то 1 феврали соли 2020 шумораи аҳолӣ дар ҷумҳурӣ 10 073 200 нафар буд.

То 1 декабри соли 2021 шумораи аҳолӣ 10 миллиону 152 829 нафар буд. 53% — сокинони шаҳр, 47% — сокинони деҳот. Зичии аҳолӣ 117 нафар/км² буд.{{Wikidata/Population}}

== Фарҳанг ва маориф ==

=== Дин === 
Дини асосии Озарбойҷон Ислом аст. Бо гузашти низомии Шӯравӣ дар Озарбойҷон, давраи барқароршавии ислоҳот оғоз ёфт. Аксарияти мусулмонони Озарбойҷон аслан аз мактабҳои Ҷафарӣ (Мазҳаб) дар Шийм буданд. Тақрибан 70% ҳамаи мусулмонони кишвар шианҳо, 30% Суннӣ мебошанд. Ҳамчунин ҷомеаҳои православӣ ва яҳудӣ дар Озарбойҷон вуҷуд доранд. 
== Пайвандҳо ==
{{умумӣ}}
{{хурд}}
== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}
{{Кишварҳои Осиё}}
{{Authority control}}

[[Гурӯҳ:Озарбойҷон| ]]
[[Гурӯҳ:Давлатҳо аз рӯи алифбо]]
[[Гурӯҳ:Давлатҳои Аврупо]]
[[Гурӯҳ:Давлатҳои Осиё]]
[[Гурӯҳ:Аврупои Шарқӣ]]
[[Гурӯҳ:Осиёи Ғарбӣ]]
[[Гурӯҳ:Давлатҳо — узви СММ]]