Дидани манбаъи Рутбаҳои ҳарбии Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон

'''Рутбаҳои ҳарбӣ дар [[Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон]]''' бо Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи уҳдадории умумии ҳарбӣ ва хидмати ҳарбӣ» муқаррар карда мешаванд<ref name="Қонун">[http://majmilli.tj/қонуни-ҷумҳурии-тоҷикистон-дар-бораи-35/ Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи уҳдадории умумии ҳарбӣ ва хидмати ҳарбӣ»]</ref>.

= Сохтори рутбаҳои ҳарбӣ =
Дар Қувваҳои Мусаллаҳ, дигар қӯшунҳо ва сохтори ҳарбӣ чунин ҳайати хидматчиёни ҳарбӣ муайян карда шуда, мувофиқан рутбаҳои ҳарбии зерин аз тарафи Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон муқаррар карда мешавад<ref name="Қонун" />:

{| width="100%" style="border:1px solid #8888aa; background-color:#FFFFFF; padding:5px; font-size:95%; margin: 0px 12px 12px 0px;"
|- bgcolor="#CCCCCC"
! colspan="24" | [[Афсар]]он
|- bgcolor="#dadada"
!{{flagicon|Tajikistan}} '''[[Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон|Нерӯҳои мусаллаҳи Тоҷикистон]]'''
! colspan="10" | [[Солор]]он
! colspan="6" | [[Сардор]]он
! colspan="8" | [[Саркарда]]гон
|- align="center"
|- style="text-align:center;"
|rowspan=2|[[File:Tajikistan_Armed_Forces_Shoulder_Patch.svg|100px]]
| colspan=2 rowspan=2|
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OF-9e.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OF-8.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OF-7.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OF-6.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OF-5.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OF-4.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OF-3.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OF-2.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OF-1c.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OF-1b.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OF-1a.png|50px]]
|- style="text-align:center;"
| colspan=2| '''Генерали артиш'''
| colspan=2| '''Генерал-полковник'''
| colspan=2| '''Генерал-лейтенант'''
| colspan=2| '''Генерал-майор'''
| colspan=2| '''Полковник'''
| colspan=2| '''Подполковник'''
| colspan=2| '''Майор'''
| colspan=2| '''Капитан'''
| colspan=2| '''Лейтенанти калон'''
| colspan=2| '''Лейтенант'''
| colspan=2| '''Лейтенанти хурд'''
|- style="background-color:#CCCCCC; width: 100%"
!'''Дараҷаҳои пешниҳодӣ'''<ref name="Джайхани">[http://asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/society/20181110/umed-dzhaihani-v-natsionalnoi-armii-i-terminologiya-dolzhna-bit-maksimalno-natsionalnoi Умед Джайхани: В национальной армии и терминология должна быть максимально национальной]</ref> !! colspan=4 | [[Артишсолор]] !! colspan=2 | [[Сипаҳсолор]] !! colspan=2 | [[Лашкарсолор]] !! colspan=2 | [[Гундсолор]] !! colspan=2 | [[Сарҳанг]] !! colspan=2 | [[Сарҳангёр]]!! colspan=2 | [[Саргурд]] !! colspan=2 | [[Сарвон]] !! colspan=2 | [[Таҳморо]] !! colspan=2 | [[Таҳмдор]] !! colspan=2 | [[Таҳмовар]] 
</noinclude>
|-
|}

<noinclude>
{| width="100%" style="border:1px solid #8888aa; background-color:#FFFFFF; padding:5px; font-size:95%; margin: 0px 12px 12px 0px;"
|- bgcolor="#CCCCCC"
! colspan="16" | Дараҷадорон ва сарбозон
|- bgcolor="#dadada"
!'''{{flagicon|Tajikistan}} [[Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон|Нерӯҳои мусаллаҳи Тоҷикистон]]'''
! colspan="4" | [[Размсоз]]он
! colspan="8" | [[Размовар]]он
! colspan="4" | [[Сарбоз]]он
|- align="center"
|-
</noinclude>
|- style="text-align:center;"
| rowspan=2 | [[File:Tajikistan_Armed_Forces_Shoulder_Patch.svg|100px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OR-9b.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OR-9a.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OR-8.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OR-7.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OR-6.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OR-5.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OR-4.png|50px]]
| colspan=2| [[File:Tajikistan-Army-OR-1.png|50px]]
|- style="text-align:center;"
| colspan=2| ''' Прапоршики калон'''
| colspan=2| '''Прапоршик'''
| colspan=2| '''Старшина'''
| colspan=2| '''Сержанти калон'''
| colspan=2| '''Сержант'''
| colspan=2| '''Сержанти хурд'''
| colspan=2| '''Ефрейтор'''
| colspan=2| '''Аскар'''
|- style="background-color:#CCCCCC; width: 100%"
!'''Дараҷаҳои пешниҳодӣ'''<ref name="Ҷайҳонӣ">[https://asiaplustj.info/tj/news/tajikistan/20220223/umed-aion-agar-raisumur-tasmim-giradu-dastur-diad-rutbaoi-nizom-bechunucharo-mill-meshavand Умед Ҷайҳонӣ: Агар раисҷумҳур тасмим гираду дастур диҳад, рутбаҳои низомӣ бечунучаро миллӣ мешаванд]</ref>||colspan=2| [[Размсоз]] ||colspan=2| [[Размпардоз]] ||colspan=2| [[Размозмо]] ||colspan=2| [[Разморо]] ||colspan=2| [[Размдор]] ||colspan=2| [[Размовар]] ||colspan=2| [[Размюз]] ||colspan=2| [[Сарбоз]]
|-
|}

Пас аз рутбаи ҳарбии хидматчии ҳарбие, ки дар қисми ҳарбии гвардия ё ҷузъу томи гвардиявӣ хидмат мекунанд, калимаи «гвардия» илова карда мешавад. Ба рутбаи ҳарбии хидматчии ҳарбие, ки ихтисоси қайди ҳарбии ҳуқуқӣ, тиббӣ дорад, мутобиқан калимаҳои «адлия», «хидмати тиббӣ», илова карда мешавад. Ба рутбаи ҳарбии шаҳванде, ки дар эҳтиёт ё дар истеъфо мебошад, мутобиқан калимаи «эҳтиёт» ё «мустаъфӣ» илова карда мешавад. Ҷорӣ намудани рутбаҳои хидматӣ, махсус ё дараҷаи ихтисосии ба рутбаҳои ҳарбӣ монанд барои шахсони мансабдор, кормандон ва хидматчиёни вазорату идораҳо, корхонаҳо, ташкилоту муассисаҳо ва иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ манъ аст<ref name="Қонун" />.

== Тоҷикисозии дараҷаҳои низомии Тоҷикистон == 
[[Вазорати мудофиаи Ҷумҳурии Тоҷикистон|Вазорати дифоъи Тоҷикистон]] дар [[соли 2018]] хостори тоҷикисозии дараҷаҳои низомии Нерӯҳои мусаллаҳи ин кишвар шуд ва аз Кумитаи забону истилоҳоти Тоҷикистон дархост кард, ки баробарҳои тоҷикӣ барои дараҷаҳои низомии русӣ пешниҳод кунад. Умед Ҷайҳонӣ, узви коргурӯҳи муштараки вожагузинии Кумитаи забону истилоҳот ва Вазорати дифоъи Тоҷикистон, бо пайравӣ аз усули таърихгароӣ, пайвастагӣ, ҳамгунсозӣ ва стандартисозии истилоҳоти низомӣ дар миёни кишварҳои форсизабон, вожаҳои [[артиш]], [[сипоҳ]], [[лашкар]], [[гунд]], [[ҳанг]], [[гурдон]], [[вашт]], [[таҳм]], [[рада]] ва [[гурӯҳ]]ро ба тартиб ба ҷои истилоҳоти русии ''армия'', ''корпус'', ''дивизия'', ''бригада'', ''полк'', ''баталион'', ''рота'', ''взвод'', ''отделение'' ва ''звено'' пешниҳод кард. 
Вай ҳамчунин аз ин вожаҳо барои фармондеҳони ин ягонҳои артишӣ, ба тартиб, дараҷаҳои [[артишсолор]], [[сипаҳсолор]], [[лашкарсолор]], [[гундсолор]], [[сарҳанг]], [[саргурд]], [[сарвон]], [[таҳмдор]], [[размдор]] ва [[размюз]]ро пешниҳод кард, ки аз истилоҳоту алқоб ва маносиби низомии даврони [[Ашкониён]], [[Сосониён]], [[Сомониён]] ва [[дараҷаҳои Нерӯҳои мусаллаҳи Эрон]] баргирифта ва ё аз рӯи онҳо сохта шудаанд<ref>[https://www.ozodi.org/a/proposal-for-changing-military-ranks-in-tajikistan/29233584.html Полк-ҳанг, полковник - сарҳанг ва генерал-майор – гундсолор?]</ref>. Кумитаи забону истилоҳот ин вожаҳоро барои ҷойгузин кардани рутбаҳои русӣ ба гурӯҳи кории Шурои амнияти миллӣ ва Вазорати дифоъ пешниҳод кардааст<ref>[https://www.ozodi.org/a/tajik-army-translation-asia/30085281.html Дар ниҳоят "генерал" - "солор" ва "дивизия" - "лашкар" мешаванд?]</ref>.

{| class="wikitable"
|+Вожаҳои пешниҳодӣ барои ҷойгузинии номи русии ягонҳо ва дараҷаҳо<ref name="Ҷайҳонӣ" />
! colspan="2" |номи ягонҳо
! rowspan="2" |решашиносӣ
! colspan="2" |номи дараҷаҳо
! rowspan="2" |решашиносӣ
|-
|-align="center"
|<small>кунунӣ</small>
|<small>пешниҳодӣ</small>
|<small>кунунӣ</small>
|<small>пешниҳодӣ</small>
|-
| 
| 
|
| ''қаторӣ''
| ''[[сарбоз]]'' 
| 
|-
| 
|
|
| ''ефрейтор''
| ''[[размюз]]''
| <small>{{lang-pal|''razm-yōz''}} ‘''размҷӯй''’ < {{lang-xpr|''razmyōz''}} ‘''барангезанда ба [[разм]]'', ''размангез''’ < {{lang-pal|[[разм|''razm'']]}}  < {{lang-peo|''*raźman-''}} “''ороиши ҷангӣ'', ''[[рада]]''” < [[Забони эронии бостон|эронии бостон]]: √''*raź-'' “''оростан''; ''тартиб додан'', ''идора кардан''”) + {{lang-pal|''yōz''}} < {{lang-peo|''*i̯auź-'' : ''i̯uź-''}} “''ангезондан''; ''бар ангехтан''; ''ҷустан''”<ref name="Ҳасандӯст">''Ҳасандӯст, Муҳаммад''. Фарҳанги решашинохтии забони форсӣ. Теҳрон: Фарҳангистони забону адаби форсӣ, Нашри осор, 1393. ISBN 978-600-6143-57-6.</ref></small>
|-
| ''отделение''
| ''[[рада]]''
| <small>{{lang-pal|''radag''}} ‘''хурдтарин [[ягон]] дар [[сипоҳ]]''’ < {{lang-peo|''ratak''}} ‘''[[рада]], роста''’ < [[Забони эронии бостон|эронии бостон]]: ''*rata-ka-'' ‘''рада''’<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
| ''сержанти хурд''
| ''[[размовар]]''
| <small>{{lang-fa|‌'''رزم‌آور'''}} < ''разм'' + ''-овар'' : ''-вар'' ‘''доранда''’ < {{lang-pal|''-var''}} < {{lang-peo|''*bara-''}} ‘''баранда''’ < √''*bar-'' ‘''бурдан''’</small>
|-
| 
| 
|
| ''сержант''
| ''[[размдор]]''
| <small>{{lang-fa|'''رزم‌دار'''}} < ''разм'' + ''-дор'' < {{lang-fa|'''دار'''}} < {{lang-pal|''dār''}} < {{lang-peo|*''dār(a)-''}} < эронии бостон: ''*dārai̯a-'' ‘''доштан''; ''доранда''’<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
|-
| 
| 
|
| ''сержанти калон''
| ''[[разморо]]''
| <small>{{lang-fa|'''رزم‌آرا'''}} ‘''касе, ки дар саффороӣ ва кори ҷанг варзида аст ва амалиёти размиро хуб  тарҳреҳӣ мекунад''’<ref name="Козимӣ">[https://asmaneketab.ir/product/کتاب-فرهنگ-واژه-های-نظامی-محمد-کاظمی/ ''Сипаҳбад Муҳаммад Козимӣ''. Фарҳанги вожаҳои низомӣ. – Теҳрон: Чопхонаи Артиши шоҳаншоҳӣ, 1355 (чопи дувум) – 440 саҳ.]</ref> < ''разм'' + ''оро'' < {{lang-pal|''ārāy''}} < {{lang-peo|''*ā-rāda-''}} < √''*rād-'' ‘''омода кардан'', ''оростан''; ''тартиб додан''’<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
|-
| 
| 
| 
| ''старшина''
| ''[[размозмо]]''
| <small>{{lang-fa|'''رزم‌آزما'''}} ‘''касе, ки ҷангро хуб озмуда бошад ва биозмояд''’<ref name="Козимӣ" /> < ''разм'' + ''озмо'' < {{lang-fa|''āzmāy''}} < {{lang-pal|''uzmāy-''}} < {{lang-peo|''*uz-māya-''}} < √''*māy-'' ‘''андоза гирифтан'', ''санҷидан''’<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
|-
| 
| 
|
| ''прапоршик''
| ''[[размпардоз]]''
| <small>{{lang-fa|'''رزم‌پرداز‎'''}} < ''разм'' + ''пардоз'' < {{lang-fa|'''پرداز'''}} < {{lang-pal|''pardāz : pardāxtan''}} ‘''пардохтан, анҷом додан''’ < {{lang-peo|''*para-tāča-''}} < √''*tak-'' ‘''тохтан''’<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
|-
| 
| 
|
| ''прапоршики калон''
| ''[[размсоз]]''
| <small>{{lang-fa|'''رزم‌ساز‎'''}} ‘''он ки нақшаву тарҳи ҷанг ё амалиёти размиро ба хубӣ бидонад ва нерӯро омодаи разм ё корзор кунад''’<ref name="Козимӣ" /> < ''разм'' + ''соз'' < {{lang-fa|'''ساز‎'''}} < {{lang-pal|''sāč'' : ''sāxtan''}} ‘''сохтан'', ''омода кардан'', ''тартиб додан''’ < {{lang-peo|''*sāča-''}} < √''*sak-'' ‘''омода будан'', ''тавонистан''’<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
|-
| ''взвод''
| ''[[таҳм]]''
| <small>{{lang-pal|''taḥm''}} ‘''бахше аз [[вашт]]''’ < {{lang-xpr|''taḥmīh''}} ‘''нерӯ''’ < эронии бостон: ''*taxma-'' < √''*tak-'' ‘''тохтан'', ''давидан''’<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
| ''лейтенанти хурд''
| ''[[таҳмовар]]''
| <small>{{lang-fa|'''تهم‌آور‎'''}} ‘''фармондеҳи [[таҳм]]''’: ''таҳм'' + ''-овар'' : ''-вар'' ‘''доранда''’ < {{lang-pal|''-var''}} < {{lang-peo|''*bara-''}} ‘''баранда''’ < √''*bar-'' ‘''бурдан''’</small>
|-
| 
| 
|
| ''лейтенант''
| ''[[таҳмдор]]''
| <small>{{lang-fa|'''تهم‌دار‎'''}} < {{lang-xpr|''tahmdār''}} ‘''фармондеҳи [[таҳм]]''’<ref>''Лившиц В. А.'' Парфянская ономастика. – СПб.: - Петербургское лингвистическое общество, 2010. – 400 с., ил. – (Азиатика). ISBN 978-5-4318-0006-1.</ref>: ''[[таҳм]]'' + ''-дор'' < {{lang-pal|''dār''}} < {{lang-peo|*''dār(a)-''}} < эронии бостон: ''*dārai̯a-'' ‘''доштан''; ''доранда''’<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
|-
| 
| 
|
| ''лейтенанти калон''
| ''[[таҳморо]]''
| <small>{{lang-fa|'''تهم‌آرا‎'''}} ‘''фармондеҳи [[таҳм]]''’: ''таҳм'' + ''оро'' < {{lang-pal|''ārāy''}} < {{lang-peo|''*ā-rāda-''}} < √''*rād-'' ‘''омода кардан'', ''оростан''; ''тартиб додан''’<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
|-
| ''рота''
| ''[[вашт]]''
| <small>{{lang-fa|'''وشت'''}} < {{lang-pal|''wašt''}} ‘''бахше аз [[гурдон|''drafš'']]''’ < {{lang-xpr|''wast''}}</small>
| ''капитан''
| ''[[сарвон]]''
| <small>{{lang-fa|'''سروان'''}} ‘''[[саркарда]], [[сардор]]''’<ref name="Луғатнома">[https://dehkhoda.ut.ac.ir/fa/dictionary/183737/سروان ''Деҳхудо'', ''Алиакбар''. Луғатномаи Деҳхудо (нусхаи диҷитол) бар асоси нусхаи физикии 15-ҷилдии интишори соли 1377. — Муассисаи Луғатномаи Деҳхудо ва Маркази байнулмилалии омӯзиши забони форсии Донишгоҳи Теҳрон, 1399.]{{Пайванди мурда|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref name="Козимӣ" /> < ''сар'' < {{lang-pal|''sar-''}} < {{lang-peo|''sarah-''}}) + ''-вон'' < {{lang-pal|''-vān''}} < {{lang-xpr|''pāna-''}} ‘''нигаҳбон'', ''посбон''’ < эронии бостон: ''*√pā-'' ‘''поидан'', ''нигаҳбонӣ кардан''’<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
|-
| ''баталион''
| ''[[гурдон]]''
| <small>{{lang-fa|'''گردان'''}} ‘''бахше аз [[ҳанг]]''’<ref name="Ҳазорвожа">{{Cite web |url=http://www.mtrd.ir/sites/default/files/journals-files/%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84%20%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%20%D8%AA%D8%B5%D8%AD%DB%8C%D8%AD%20%D8%B4%D8%AF%D9%87.pdf |title=''Фарҳанги ҳазорвожаи низомӣ''. — Теҳрон: Фарҳангистони забону адаби форсӣ, Дафтари вожагузинии низомии Ситоди кулли Нерӯҳои мусаллаҳи Эрон, 1392.|accessdate=2022-09-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181222163608/http://www.mtrd.ir/sites/default/files/journals-files/%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84%20%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%20%D8%AA%D8%B5%D8%AD%DB%8C%D8%AD%20%D8%B4%D8%AF%D9%87.pdf |archivedate=2022-09-30}}</ref> < {{lang-pal|''gurd''}} ‘''паҳлавон''’ < *''vr̥ta-'' < √*''vr̥t-'' : *''vart-'' ‘''пойдорӣ кардан; посдорӣ кардан''’<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
| ''майор''
| ''[[саргурд]]''
| <small>{{lang-fa|'''سرگرد'''}} ‘''сардори [[гурдон]]''’<ref>{{Cite web |url=https://www.afghandata.org:8080/xmlui/handle/azu/13702 |title=''Билгиромӣ, Ғуломалихон Озод''. Хизонаи омира. — Ҳинд (Конпур), 1871; 1900 |accessdate=2019-01-24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200928184200/http://afghandata.org:8080/xmlui/handle/azu/13702 |archivedate=2020-09-28}}</ref><ref name="Козимӣ" /> <''сар'' + ''гурд''</small>
|-
| 
| 
|
| ''подполковник''
| ''[[сарҳангёр]]''
| <small>{{lang-fa|'''سرهنگیار'''}} ‘''ёвари сарҳанг''’ < ''[[сарҳанг]]'' + ''-ёр''</small>
|-
| ''полк''
| ''[[ҳанг]]''
| <small>{{lang-fa|'''هنگ'''}} ‘''бахше аз гунд''’<ref name="Ҳазорвожа" /> < {{lang-pal|''hang''}} ‘''нерӯ'', ''зӯр''’<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
| ''полковник''
| ''[[сарҳанг]]''
| <small>{{lang-fa|'''سرهنگ'''}} ‘''сардори ҳанг''’<ref name="Козимӣ" /> < {{lang-pal|''sarhang''}} < {{lang-peo|''*sara-''}} ‘''сар''; ''пеш''’ + √''θang-'' ‘''кашидан''; ''ҳанҷидан''’<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
|-
| ''бригада''
| ''[[гунд]]''
| <small>{{lang-xpr|''gund''}} ‘''бахше аз [[лашкар]]''’ < ''*vr̥nda-''<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
| ''генерал-майор''
| ''[[гундсолор]]''
| <small>{{lang-fa|'''گندسالار'''}} ‘''фармондеҳи гунд''’ < {{lang-xpr|''gund-sālār''}} < {{lang-xpr|''gund''}} + {{lang-xpr|''sālār''}} < {{lang-xpr|''sarδār''}} < [[Забони эронии бостон|эронии бостон]]: ''*sara-dāra-''<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
|-
| ''дивизия''
| ''[[лашкар]]''
| <small>{{lang-fa|'''لشکر'''}} ‘''бахше аз [[сипоҳ]]''’<ref name="Ҳазорвожа" /> < {{lang-peo|''*raxša-kara-''}} ‘''посдоранда; поянда''’ < эронии бостон: ''*raxš-'' + ''*kar-'' ‘''посдорӣ кардан''’)<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
| ''генерал-лейтенант''
| ''[[лашкарсолор]]''
| <small>{{lang-fa|'''لشکرسالار‎'''}} ‘''фармондеҳи лашкар''’ навсохта аз ''[[лашкар]]'' + ''[[солор]]''</small>
|-
| ''корпус''
| ''[[сипоҳ]]''
| <small>{{lang-fa|'''سپاه'''}} < {{lang-pal|''spāh''}} < {{lang-peo|''spāda-''}} < [[забони эронии бостон|эронии бостон]] ''*spāda-'' < √''spa-d-'' ‘''андохтан, пеш андохтан; равона кардан; фиристодан''’<ref name="Ҳасандӯст" /></small>
| ''генерал-полковник''
| ''[[сипаҳсолор]]''
| <small>{{lang-fa|'''سپه‌سالار'''}} ‘''фармондеҳи сипоҳ''’ < {{lang-pal|''spāh-sālār''}}</small>
|-
| ''армия''
| ''[[артиш]]''
| <small>{{lang-fa|'''ارتش'''}} ‘''нерӯҳои мусаллаҳ''’<ref name="Ҳазорвожа" /> < {{lang-pal|''artēštār''}} ‘''разманда''’ < {{lang-ae|''raθaē-štar-''}} ‘''гардунасавор''’ < ''raθa''- ‘''гардуна''’ + štar- ‘''истода''’ <ref name="Ҳасандӯст" /></small>
| ''генерали артиш''
| ''[[артишсолор]]''
| <small>{{lang-fa|'''ارتش‌سالار'''}} ‘''фармондеҳи нерӯҳои мусаллаҳ''’ < {{lang-pal|''artēštārān-sālār''}}</small>
|}

= Таърихчаи дараҷаҳои низомии тоҷикӣ =

Деринатарин ёдкард аз нерӯҳои размии ниёкони тоҷикон дар «[[Авесто]]» ва сангнавиштаҳои шоҳаншоҳони [[Ҳахоманишиён|Ҳахоманишӣ]] боз монда, ки ''*kāra-'' ‘''мардум-сипоҳ''’ (< ҳиндуурупоӣ: ''*koro-s'', ''*kori̯o-s'' ‘[[ҷанг]]; [[сипоҳ]], [[лашкар]]’ < {{lang-de|''Heer''}} ‘[[артиш]]; [[нерӯи заминӣ]]’; {{lang-en|''Here''}} ‘артиш’)<ref>[[Эдельман, Джой Иосифовна|''Эдельман Д. И.'']] [[Этимологический словарь иранских языков]] / [[Институт языкознания РАН]]. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2011. — Т. 4 (i—k). — 416 с. — 800 экз. — ISBN 5-02-018124-2, ISBN 978-5-02-036478-3. (в пер.). — стр. 389—391</ref> ва *''spāda-'' ‘сипоҳ’ хонда шудаанд. 

Дар нерӯҳои размии Эрони бостон нақши вижаеро [[гардуна]]саворон доштанд, ки дар «[[Авесто]]» ''raθaē-štar-'' (аз ''raθa-'' ‘''гардуна''’ + ''štar-'' ‘''истода''’) номида шудаанд<ref name="Tafazzoli">[https://ia800301.us.archive.org/23/items/AsanianSocietyI.WarriorsIi.ScribesIii.Dehqans/Tafazzoli2000SasanianSocietyI.WarriorsIi.ScribesIii.Dehqans.pdf ''Tafazzoli A.'' Sasanian Society. I. Warriors. II. Scribes. III. Dehqāns. N.Y., 2000.]</ref>. Ҳамин вожа дар забони {{lang-pal|''artēštār''}} шуда ва «''[[артиш]]''» аз он гирифта шудааст<ref>''Ҳасандӯст, Муҳаммад''. Фарҳанги решашинохтии забони форсӣ. Теҳрон: Фарҳангистони забону адаби форсӣ, Нашри осор, 1393. ISBN 978-600-6143-55-2.</ref>.

=== Сипоҳи Ҳахоманишиён ===
{| class="infobox bordered" style="width: 24em"
!colspan='3' style="text-align:center; background:#cce" |'''Сипоҳи Ҳахоманишиён'''
|-
|colspan='3'|
|-
! [[Ягон]]ҳо
! Шумори нерӯҳо
! Фармондеҳ
|-
| [[Рада|''*daθa-'']]
| 10 сарбоз
| [[Размовар|''*daθapati-'']]
|-
| [[Вашт|''*θata-'']]
| 100 сарбоз
| [[Сарвон|''*θatapati-'']]
|-
| [[Ҳанг|''*hazāra-'']]
| 1 000 сарбоз
| [[Сарҳанг|''*hazārapati-'']]
|-
|[[Гунд|''*baivara-'']]
| 10 000 сарбоз
|[[Гундсолор|''*baivarapati-'']]
|-
| [[Сипоҳ|''*spāda-'']]
| 60 000 сарбоз
| [[Сипаҳсолор|''*spādapati-'']]
|}

Нерӯҳои мусаллаҳи Ҳахоманишиён (550 – 330 то милод) бар пояи радабандии даҳ-даҳӣ созмон ёфтаву ба забони {{lang-peo|''*spāda-''}} [''сипоҳ''] хонда мешудаанд. Дар сипоҳи Ҳахоманишиён аз 10 [[сарбоз]] як [[рада|''*daθa-'']] [''даҳа''] ташкил мешуда ва сардораш [[Размовар|''*daθapati-'']] [''даҳбад''] хонда мешудааст<ref name="Hinz">''W. Hinz'', Altiranisches Sprachgut der Nebenüberlieferungen, Wiesbaden, 1975.</ref>. Аз 10 ''даҳа'' як [[вашт|''*θata-'']] [''сада''] ташкил мешуда ва фармондеҳаш [[Сарвашт|''*θatapati-'']] [''садбад''] номида мешудааст<ref name="Hinz" />. Аз 10 ''сада'' як [[ҳанг|''*hazāra-'']] [''ҳазора''] ташкил мешуда ва фармондеҳаш [[Сарҳанг|''*hazārapati-'']] [''ҳазорбад''] хонда мешудааст<ref name="Marquart">''J. Marquart'', Untersuchungen zur Geschichte von Eran I, Göttingen, 1896.</ref>. Аз 10 ''ҳазора'' як [[лашкар|''*baivara-'']] [''бевара''] ташкил мешуда, ки фармондеҳаш [[Лашкарсолор|''*baivarapati-'']] [''беварабад''] номида мешудааст<ref name="Marquart" />. Сарфармондеҳи сипоҳи Ҳахоманишиён [[Сипаҳсолор|''*spādapati-'']] [''сипаҳбад''] хонда мешуд<ref>''Шаҳбозӣ, Алиризо Шопур''. Ҷанг дар Эрони бостон // Ҷусторҳои эроншиносӣ. Теҳрон: Китоби марҷаъ, 1391.</ref>.

Агар шумори нерӯҳои ин ягонҳоро бо воҳидҳои низомии артишҳои имрӯзӣ ҳамсанҷӣ кунем, ''даҳа'' бо [[Рада|''отделение'']], ''сада'' бо [[Вашт|''рота'']], ''ҳазора'' бо [[Ҳанг|''полк'']], ''бевара'' бо [[Лашкар|''дивизия'']] ва ''сипоҳ'' бо [[Артиш|''армия'']] баробар мешаванд. Бо ҳамин қиёс, ''даҳбад'' бо ''сержант'' ё ''старшина'', ''садбад'' бо ''лейтенант'' ё ''капитан'', [[Сарҳанг|''ҳазорбад'']] бо ''майор'' ё ''полковник'', [[Гундсолор|''беварабад'']] бо ''генерал-майор'' ё ''генерал-лейтенант'' ва ''сипаҳбад'' бо ''генерал-полковник'' ё ''генерали артиш'' баробар мешаванд.
   
=== Сипоҳи Ашкониён ===
{{Сипоҳи Ашкониён}}
Дудмони паҳлавии [[Шоҳаншоҳии Ашконӣ|Ашкониён]] ([[Соли 250 п.м.]] — [[224]]), ки ҷойгузини дудмони юнонии [[Давлати Селевкиён|Селевкиён]] ([[Соли 312 п.м.|312]] — [[Соли 64 п.м.|64 п.м.]]) шуд, созмони радабандии даҳдаҳии сипоҳи Ҳахоманишиёнро ба кор гирифт<ref name="Никоноров" />. Радабандии сипоҳи Ашкониён чунин будааст<ref>[http://www.ihism.uph.edu.pl/images/PDFs/DRUK_HIS_6/DRUK-SYVNNE.pdf ''Ilkka SYVÄNNE'' * (University of Haifa, Israel) Parthian Cataphract vs. the Roman Army 53 BC-AD 224]</ref>:

Дар [[сипоҳи Ашкониён]] ''даҳаҳо'' ба [[забони паҳлавӣ]] [[Рада|''*radag'']] [''рада''], ''садаҳо'' — [[Вашт|''wast'']] [''васт''], ''ҳазораҳо'' — [[Ҳанг|''drafš'']] [''дирафш''], ''бевараҳо'' — [[Гунд|''gund'']] [''гунд''] номида мешуданд<ref>''Farrokh, Kaveh''. Sassanian Elite Cavalry AD 224-642. Oxford: Osprey, 2005. ISBN 1841767131. — с. 6—7</ref>. Фармондеҳони ин ягонҳо мутаносибан [[Сарвон|''wast-sālār'']] [''васт-солор''], [[Сарҳанг|''drafš-sālār'']] [''дирафш-солор''] ва [[Гундсолор|''gund-sālār'']] [''гунд-солор''] хонда мешуданд<ref>''Ҷалолӣ'', ''Эраҷ''. Артиши Эрон дар асри Сосониён. Теҳрон: Вадиъат, 1384. – 170 с.  ISBN 964-7805-48-9.</ref>. Нерӯҳои мусаллаҳи Ашкониён низ чун замони Ҳахоманишиён [[Сипоҳ|''spāδ'']] [''сипоҳ''] ва фармондеҳашон [[Сипаҳсолор|''spāδpat'' ё ''spāδbad'']] [''сипаҳбад''] номида мешуд<ref name="Shahbazi">[http://www.iranicaonline.org/articles/army-i ''A. Sh. Shahbazi'', “ARMY i. Pre-Islamic Iran,” Encyclopædia Iranica, II/5, pp. 489-499]</ref>. 

Бояд гуфт, ки сипоҳи подшоҳии [[Арманистон]], ки фармонбардори Эрон буд, низ ҳамчун сипоҳи Ашкониён ба «''гунд''», «''дрош''» ва «''вашт''» бахшбандӣ мешуд<ref name="Айвазян">[https://www.academia.edu/35927114/Терминология_организационной_структуры_Армянской_Армии_в_IV_V_вв._The_Terminology_of_the_Organizational_Structure_of_the_Armenian_Army_in_the_4-5th_centuries_А._Айвазян._Армяно-персидская_война_449_451_гг._Кампании_и_сражения._Eреван_Воскан_Ереванци_2016_СПб._Алетейя_2017._С._360-464 ''Айвазян А.'' Терминология организационной структуры Армянской Армии в IV—V вв. // А. Айвазян. Армяно-персидская война 449–451 гг. Кампании и сражения.– Eреван: Воскан Ереванци, 2016; СПб.: Алетейя, 2017. С. 360-464.]</ref>. Ҳануз ҳам дар Нерӯҳои мусаллаҳи Арманистон [[вашт|рота]] ба забони {{lang-hy|«Վաշտ»}} [''вашт''], [[ҳанг]] — «''գունդ''» [''гунд''] ё «''Զորագունդ''» [''зӯрагунд''], [[сарҳанг]] — «''Գնդապետ''» [''гндапет''] ва [[генерал-полковник]] — «''գեներալ—գնդապետ''» [''general-gndapet''] номида мешаванд.

=== Сипоҳи Сосониён ===
{{Main|Сипоҳи Сосониён}}{{Сипоҳи Сосониён}}
Нерӯҳои мусаллаҳи Сосониёнро ''spāh'' (''[[сипоҳ]]'') меномиданд, ки ба ду [[Шохаи низомӣ|шоха]] ҷудо мешуд: [[пиёдагон]] ({{lang-pal|''payādagān''}}) ба фармондеҳии ''пиёдагонсолор'' (''payādagān sālār'') ва [[саворон]] ({{lang-pal|''aswārān''}}) ба фармондеҳии ''саворонсолор'' (''aswārān sālār'')<ref>{{cite book |last1=Maksymiuk |first1=Katarzyna |last2=Syvanne |first2=Ilkka |title=The Military History of the Third Century Iran |date=2018 |publisher=Archeobooks |isbn=978-83-7051-894-3 |page=55-59 |language=en}}</ref>. Бузургтарин ягони сипоҳ дар он замон ''gund'' (''[[гунд]]'')<ref name="Tafazzoli"/> будаву 5 000 сарбозро дар бар мегирифта ва фармондеҳашро ''gund-sālār'' (''[[гундсолор]]'') мехонданд<ref name="Synopsis">[https://www.researchgate.net/profile/Katarzyna_Maksymiuk/publication/323545353_Kaveh_Farrokh_Gholamreza_Karamian_Katarzyna_Maksymiuk_A_Synopsis_of_Sasanian_Military_Organization_and_Combat_Units_Siedlce-Tehran_2018/links/5a9b94b0a6fdcc3cbacb690d/Kaveh-Farrokh-Gholamreza-Karamian-Katarzyna-Maksymiuk-A-Synopsis-of-Sasanian-Military-Organization-and-Combat-Units-Siedlce-Tehran-2018.pdf ''Kaveh Farrokh'', ''Gholamreza Karamian'', ''Katarzyna Maksymiuk''. A Synopsis of Sasanian Military Organization and Combat Units, Siedlce-Tehran 2018. — ISBN 978-83-62447-22-0. — c. 13]</ref>. Ҳар ''гунде'' аз чанд ''drafš'' ([[ҳанг|''дирафш'']]) ташкил мешуд, ки ҳар кадоме 1 000 сарбоз дошт. Ҳар дирафше аз ду ''wašt'' (''[[вашт]]'') ташкил мешуд, ки ҳар кадоме 500 сарбоз дошт. Ҳар ''ваште'' аз чанд ''tahm'' (''[[таҳм]]'')<ref name="Asha">{{Cite web |url=http://www.rahamasha.net/uploads/2/3/2/8/2328777/the_dates_in_the_pahlavg_and_prsg.pdf |title=''Asha R.'' The Dates in the Pahlavīg and Pārsīg Inscriptions of Durā (Europos) |accessdate=2018-10-31 |archivedate=2016-08-07 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160807133914/http://www.rahamasha.net/uploads/2/3/2/8/2328777/the_dates_in_the_pahlavg_and_prsg.pdf }}</ref> созмон меёфт, ки ҳар кадоме 100 сарбоз доштанд. Ҳар ''таҳме'' аз чанд ''radag'' (''[[рада]]'')<ref>[https://cyberleninka.ru/article/n/voennaya-razvedka-v-sasanidskom-irane-organizatsiya-deyatelnosti-i-istochniki-informatsii ''Дмитриев В.А.'' Военная разведка в сасанидском Иране: организация деятельности и источники информации // Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. 2016. № 1. С. 9–22.]{{oq|ru|... Впрочем, из среднеперсидских эпиграфических источников середины III в. н.э. (граффити в Дура-Европосе, датируемые 253 г.) известно о существовании армейских писцов (видимо, более низкого ранга, нежели ''dabīr-i sipāh''), называвших себя ''dibīr-ī tahm'' и ''dibīr-ī radag'' [24, c. 244; 25].}}</ref> ташкил мешуд, ки ҳар кадоме 10 сарбозро дар бар мегирифт. Фармондеҳи ''дирафш'' ''drafš-sālār'' ([[сарҳанг|''дирафшсолор'']])<ref name="Synopsis" />, фармондеҳи ''вашт'' ''wašt-sālār'' ([[сарвон|''ваштсолор'']])<ref name="Synopsis" />, сардори ''таҳм'' ''tahmdār'' (''[[таҳмдор]]'')<ref name="Никоноров">[https://www.academia.edu/1264468/К_вопросу_о_парфянском_наследии_в_сасанидском_Иране_военное_дело_On_the_Parthian_Legacy_in_Sasanian_Iran_the_Case_of_Warfare_ ''Никоноров В. П.'' К вопросу о парфянском наследии в сасанидском Иране: военное дело // Центральная Азия от Ахеменидов до Тимуридов: археология, история, этнология, культура. Материалы международной научной конференции, посвященной 100-летию со дня рождения Александра Марковича Беленицкого (Санкт-Петербург, 2–5 ноября 2004 года) / Отв. ред. В. П. Никоноров. СПб., 2005. С. 145.]{{oq|ru|В документе Nov 280 из архива Старой Нисы фигурируют два лица, носящие звание ''tgmdr'' («начальник тагмы»), состоящее из двух частей – греч. «''τάγμα''» («''легион''») и парф. ''dār'' («начальствующий»). Предполагается, что это звание – калька с римского военного термина в греческой передаче «τάγματάρχος» ‘начальник легиона’, появившееся в парфянском военном лексиконе как раз в связи с депортацией воинов Красса в восточные районы Парфии, где они были организованы в отряды под началом парфянских тагмадаров и, в том числе, трудились на сельскохозяйственных работах [Дьяконов, Ливщиц 1966: 148 – 152]. Кстати, слово «тагма» в пехлевийской форме ''tḥmy'' как обозначение воинского подразделения зафиксировано в надписи, оставленной сасанидскими солдатами в синагоге Дура-Европос [Луконин 1987: 266, примеч. 62].}}</ref> ва ''фармондеҳи рада'' эҳтимолан ''*radagbān'' (''[[Размдор|радабон]]'') номида мешуд. 

Фармондеҳи сипоҳ ''spāhbed'' ([[сипаҳсолор|''сипаҳбад'']]) хонда мешуд<ref name="Daryaee">[https://ia802707.us.archive.org/2/items/SasanianPersia/tourajsasanianPersia.pdf ''Daryaee, Touraj''. Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. — ISBN 978 1 85043 898 4]</ref>. Дар шоҳаншоҳии Сосонӣ баландпоятарин мақоми низомӣ пас аз шоҳаншоҳ ''artēštārān-sālār'' ([[Артишсолор|''артишдоронсолор'']]) буд<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/artestaran-salar-chief-of-the-warriors-a-high-ranking-title-in-sasanian-times-see-artestar- ''W. Sundermann''. ARTĒŠTĀRĀN SĀLĀR, Encyclopædia Iranica. Vol. II, Fasc. 6, p. 662]</ref><ref>''Дьяконов М. М.'' Очерк истории древнего Ирана. М., 1961. С. 291</ref>, ки бино бар қаринаҳо, унвони дигаре барои ''Эрон сипоҳбед'' ({{lang-pal|''Ērān spāhbēd''}}) аст, ки то замони подшоҳии Хусрав [[Анӯшервон]] болотарин мақоми низомӣ дар шоҳаншоҳии Сосониён буд<ref>{{Cite web |url=http://www.cgie.org.ir/shavadn.asp?id=391 |title=Artēštārān-sālār // ''Донишномаи Эрон'', ҷ. 2, 2503 |accessdate=2012-10-23 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6BcugL8gH?url=http://www.cgie.org.ir/shavadn.asp?id=391 |archivedate=2012-10-23 }}</ref>.

Бо таваҷҷуҳ ба ҳамномии ягонҳои размии сипоҳи Арманистон бо Эрон дар замони Сосониён, метавон гуфт, ки шумори нерӯҳо дар ягонҳои размии сипоҳи Сосониён низ бо сипоҳи Арманистон ҳамсону баробар будааст. Чунончи, дар сипоҳи Арманистон ҳар гунд аз ду ё се дирафш ташкил меёфт ва дирафш низ, агар онро бо коҳорт (ягони размии сипоҳи Рум, ки маъмулан аз 500 – 600 сарбоз ташкил мешуд) ҳамсанҷӣ кунем, аз ду вашт созмон меёфтааст. Дар садаҳои IV — V милодӣ нерӯҳои размии подшоҳии Арманистон аз сипоҳҳо (ҳар кадоме 10 ҳазор сарбоз доштаанд), гундҳо (2 000 – 3 000 сарбоз), дирафшҳо (1 000 сарбоз), ваштҳо (500 сарбоз) ва ҳамчунин ягонҳои хурдтар – садаҳо ва даҳаҳо ташкил мешудаанд. Ин сохтори созмонии сипоҳи Арманистон ҳамсониҳои бисёре бо сипоҳи Рум ва бештар аз он бо сипоҳи Эрон дар замони подшоҳии Сосониён дошт<ref name="Айвазян" />. Аз деворнивиштаҳои сипоҳиёни Сосонӣ дар куништи яҳудиёни шаҳри Дура-Европос метавон донист, ки садаҳо таҳм ва даҳаҳо рада номида мешудаанд<ref name="Asha" />.    

Чуноне ки аз ҷадвали радабандии сипоҳи Сосониён дида мешавад, сохтори сипоҳи Сосониён ба сохтори артишҳои имрӯзӣ наздиктар аст. Чунончи, аз рӯи шумори нерӯҳо [[рада]] бо ''отделение'', [[таҳм]] бо ''рота'', [[вашт]] бо ''батальон'', [[Ҳанг|дирафш]] бо ''полк'', [[гунд]] бо ''бригада'' ва [[сипоҳ]] бо ''дивизия'' баробар аст. Бо ҳамин қиёс, [[радабон]] бо ''сержант'' ё ''старшина'', [[таҳмдор]] бо ''лейтенант'', [[Сарвон|ваштсолор]] бо ''капитан'' ё ''майор'', [[Сарҳанг|дирафшсолор]] бо ''полковник'', [[гундсолор]] бо ''генерал-майор'' ё ''генерал-лейтенант'' ва [[Сипаҳсолор|сипаҳбад]] бо ''генерал-полковник'' ё ''генерали артиш'' баробар будаанд.

== Пайвандҳо ==
* [[Дараҷаи низомӣ]]
== Манобеъ ==
{{эзоҳ}}
[[Гурӯҳ:Артиш]]
[[Гурӯҳ:Дараҷаҳои низомӣ]]