Дидани манбаъи Эрон

{{Кишвар
|common_name=Iran
|Парчам   =Flag of Iran.svg
|Номи тоҷикӣ=Ҷумҳурии Исломии Эрон
|Номи аслӣ= ایران
|Нишон=Coat of arms of Iran.svg
|Номи суруди миллӣ=سرود ملی ایران
|Аудио=Sorud-e Mellí-e Yomhurí-e Eslamí-e Irán (instrumental).oga
|Сохтори давлат=Ҷумҳурии Исломӣ
|Дар харита=Iran in its region.svg  
|Забон=[[Забони форсӣ]]
|Рӯзи истиқлол=
|Соҳибистиқлол аз=соли 3200 пеш аз милод
|Пойтахт= [[Теҳрон]]
|Шаҳри калонтарин= [[Теҳрон]], [[Машҳад]], [[Исфаҳон]], [[Караҷ]], [[Табрез]], [[Шероз]], [[Аҳвоз]]
|Вазифаи сарварон=Раҳбари Ҷумҳурии Исломӣ<br />Раиси Ҷумҳурии Исломӣ 
|Сарварон=[[Саид Алӣ Хоменеӣ]]<br />[[масъуд пизишкиён|масъуд пизишкиён]]
|Ҷой аз рӯи масоҳат=17
|Масоҳат=1,648,195
|Фоизи об=0.7
|Ҷой аз рӯи аҳолӣ=18
|Аҳолӣ=80 629 882<ref name="Iran">[http://countrymeters.info/ru/Iran Iran]</ref>
|Шумори аҳолӣ= 
|Соли ба шумор гирифтани аҳолӣ=2016 
|Зичии аҳолӣ=44
|ММД=952,600 млрд
|Соли ҳисоби ММД=2012
|Ҷой дар ҷаҳон аз рӯи ММД=15
|ММД ба сари аҳолӣ=13 800
|Пули миллӣ=[[Рийоли Эронӣ]]
|Домен=[[.ir]]
|Коди телефон=98
|Соат=+3.30
|Эзоҳот=
}}
'''Эрон''' ({{lang-fa|ایران}})  —  кишваре [[Забони форсӣ|форсизабон]] дар ҷануби ғарбии [[Осиё]] ва дар минтақаи [[Ховари Миёна]].

Номи расмии он '''Ҷумҳурии Исломии Эрон''' ва пойтахташ [[Теҳрон]] аст. Паҳноварии ин кишвар 1 648 195 км мураббаъ (18-ум дар ҷаҳон) аст ва бар пояи саршумории [[соли 2016]] дар ин кишвар 80 629 882 тан бошанда<ref name="Iran">[http://countrymeters.info/ru/Iran Iran]</ref> буда ва ҳарсола зиёда аз 1 млн. тан бар шумори бошандагонаш меафзояд.

Эрон дар шимол бо [[Арманистон]], Ҷумҳурии [[Озарбойҷон]] ва [[Туркманистон]], дар шарқ бо [[Афғонистон]]у [[Покистон]] ва дар ғарб бо [[Туркия]] ва [[Ироқ]] ([[Курдистон]]) марзи заминӣ дорад. Ҳамчунин дар шимол дар [[Баҳри Каспий]] ва дар ҷануб дар [[Халиҷи Форс]] ва [[Баҳри Уммон]] марзи дарёӣ дорад. Ин се дарё аз муҳимтарин манотиқи истихроҷи нафту газ дар ҷаҳон ҳастанд.

Низоми сиёсии Эрон бар пояи Қонуни Асосии мусавваби 1979 (бознигарии 1989) поярезӣ шудааст. Болотарин мақоми расмии Эрон пас аз инқилоби соли 1979, '''Вилояти фақиҳ''' аст, ки акнун дар ихтиёри Саид Алӣ Хоманаӣ аст. [[Ислом]] дини расмӣ ва [[ташаюъ]] мазҳаби расмӣ ва [[форсӣ]] забони расмии Ҷумҳурии Исломӣ аст. Эрон ҳамчун сарзамин ва миллат пешинае куҳан дорад ва яке аз таърихитарин кишварҳои ҷаҳон ба шумор меравад.

Эрон аз барои ҷой гирифтан дар минтақаи миёнии [[Авросиё]] ҷойгоҳе роҳбурдӣ дорад. Ин кишвар аз аъзои [[Созмони Миллали Муттаҳид]], [[Созмони Конфаронси Исломӣ]], [[ОПЕК]] ва [[ЭКО]] аст. Эрон қудрате минтақаӣ дар ҷанубу ғарбии Осиё аст ва аз барои доштани санъати нафт, санъати кимиёнафтӣ ва гази табиӣ ҷойгоҳи муҳимеро дар иқтисоди ҷаҳонӣ барои худ ба даст овардааст.

== Таърих ==
{{асос|Таърихи Эрон}}
Куҳантарин ёдкард аз ҷойноми Эрон дар «[[Авесто]]» ба гунаи «Airyanəm vaējah vaŋhuyå dāityayå» нигошта шуда ки баргирифта аз номи мардуми ҳиндуэронии бостон — «arya» аст. Дар порсии бостон ин ҷойном «*aryānām waiǰah» будааст ва дар порсии миёна «Ērān-wēz» гаштааст ва дар адабиёти суғдӣ низ ба гунаи «Aryānwēžan» омадааст. Дигар бор ин ҷойном дар «[[Авесто]]» ба гунаи «airyanəm dahyunəm» — «деҳаҳои [[Ориёӣ|ориёиҳо]]» омада ки «деҳа» дар инҷо ба маънии «сарзамин» ва «кишвар» аст.

Дар замони подшоҳии [[Ҳахоманишиён]] (550—327 пеш аз милод) истилоҳи «Aryānam Dahyunam» ҷояшро ба истилоҳи «Aryānam Xšaθram» — «подшоҳии [[Ориёӣ|ориёиҳо]]» дод ва дар замони подшоҳии [[Ашкониён]] (250 п.м. — 224 м.) ин сарзаминро «Aryānšaθr / Aryānšahr», яъне «Ориёншаҳр» – «подшоҳии [[Ориёӣ|ориёиҳо]]» мехонданд ва «шаҳр» дар инҷо ба маънии «подшоҳӣ» ва «кишвар» аст, ки ҳануз ҳам дар вожаҳои «ҳамшаҳрӣ» ва «шаҳрванд» бар ҷой мондааст.

Дар замони подшоҳии [[Сосониён]] (224—651 м.) ин сарзаминро «Erānšahr» мехонданд, ки баргирифта аз истилоҳи авестоии «Airyānam Xšaθram», яъне «подшоҳии ариёҳо», буд. Дувокаи авестои «ai» дар забони порсии миёна «е» мегаштааст ва порсии тоҷикӣ ҳамин вижагиро нигаҳ доштааст.

=== Тамаддунҳои нухустин ===
{{манбаъ}}
Ёфтаҳои бостоншиносон пешинаи тамаддунҳойи нухустин дар Эронро ба 6000-7000 соли пеш мерасонад. Аз ин тамаддунҳо, метавон  ''тамаддуни Ҷируфт'', ''тамаддуни Сиялк'', ва  ''тамаддуни Шаҳри сӯхта''-ро ном бурд. Ҳамчунин, аз 5000 соли пеш, [[тамаддуни Эрон]] дар ҷанӯби ғарбии Эрон падидор шуд. Дар ҳазораи дуввуми пеш аз милод, [[Ориёӣ|Ориёиҳо]] вориди сарзамини Эрон шоданд. Аз миёни ақвоми [[Ориёӣ]], Модҳо 700 пеш аз милод, ҳукумати бузурге дар ғарбу шимоли Эрон барпо карданд.

=== Шоҳаншоҳии Эрон ===

=== Аз ҳамлаи Арабҳо то оғози Сафавия ===

=== Аз Сафавия то поёни Қоҷор ===

=== Ҳукумати Паҳлавӣ ===

=== Ҷумҳурии исломӣ ===

== Сиёсат ва ҳукумат ==
Аз моҳи августи соли 2021 Иброҳим Раисӣ раиси ҷумҳурии Эрон мебошад.

== Бахшбандии кишварӣ ==
{{асос|Устонҳои Эрон}}
{{асос|Феҳристи шаҳристонҳои Эрон}}
Эрон 30 устон ([[Вилоят]]) дорад. Ҳар як вилоят  чандин шаҳристон ([[ноҳия]]) дорад.
[[Акс:2022_Ebrahim_Raisi.jpg|мини|Раиси ҷумҳурӣ Иброҳим Раисӣ (Ebrahim Raisi)]]
30 устони Эрон:

{| border="0" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center"
|
# [[Устони Теҳрон|Теҳрон]]
# [[Устони Қум|Қум]]
# [[Устони Маркази|Марказӣ]]
# [[Устони Қазвин|Қазвин]]
# [[Устони Гилон|Гилон]]
# [[Устони Ардабил|Ардабил]]
# [[Устони Занҷон|Занҷон]]
# [[Устони Озарбойҷони шарқӣ|Озарбойҷони шарқӣ]]
# [[Устони Озарбойҷони ғарбӣ|Озарбойҷони ғарбӣ]]
# [[Устони Курдистон|Курдистон]]
# [[Устони Ҳамадон|Ҳамадон]]
# [[Устони Кирмоншоҳ|Кирмоншоҳ]]
# [[Устони Элом|Элом]]
# [[Устони Луристон|Луристон]]
# [[Устони Хузистон|Хузистон]]
||
<ol start=16>
<li>[[устони Чаҳормаҳол ва Бахтиёри|Чаҳормаҳолу Бахтиёрӣ]]
<li>[[устони Кугилуя ӯ Буйир-аҳмад|Кӯҳгилуяву Буир-Аҳмад]]
<li>[[устони Бушеҳр|Бушаҳр]]
<li>[[устони Форс|Форс]]
<li>[[устони Ҳурмузгон|Ҳурмузгон]]
<li>[[устони Систону Балучистон|Систону Балучистон]]
<li>[[устони Кирмон|Кирмон]]
<li>[[устони Язд|Язд]]
<li>[[устони Исфаҳон|Исфаҳон]]
<li>[[устони Симнон|Симнон]]
<li>[[устони Мозандарон|Мозандарон]]
<li>[[устони Гулистон|Гулистон]]
<li>[[устони Хуросони шимолӣ|Хуросони шимолӣ]]
<li>[[устони Хуросони разавӣ|Хуросони разавӣ]]
<li>[[устони Хуросони ҷанубӣ|Хуросони ҷанубӣ]]
||[[Акс:IranNumbered.png|300px|Numbered map of provinces]]
|}

== Ҷуғрофия ==

==Иқтисодиёт==
{{асос|Иқтисоди Эрон}} 
Дар тайи 30 соли гузашта ҷамъияти 36 миллионаи Эрон ба 80 млн афзоиш пайдо карда ва нахустин мавҷи ин насли нав ба бузургсолӣ расидааст. Дар асоси оморҳои расмӣ нархи бекорӣ ба 22 фисад расидааст, аммо бархе ба гуфтаи Раиси Ҷумҳурии пешин Муҳаммад Хотамӣ рақами онро ба 12,2 фисад баровард мекунанд. «Солона 700 нафар ҳазор ба бозори кори шадиди фишори бекорӣ рӯ ба рӯ мешавад, сатҳи бекори дар тайи солҳои (1974-2004) аз 7% ба 50% расидааст. Ва замоне нархи бекори 3% ва гоҳе 16% будааст. Дар ҳоле ки заминаҳои бидеҳкории хориҷӣ, ин рақам барои муддатҳо сифр буда, вале гоҳ чунон афзоиш ёфтааст, ки давлатро бо буҳрон рӯ ба рӯ кардааст. Хусусисозӣ, роҳе аз иқтисоди муттако ба нафт ва ҳамгом шудан бо иқтисоди ҷаҳонӣ онӣ пешниҳодҳоест, ки аз сӯйи таҳлилгарон барои беҳбуди вазъи иқтисодии Эрон матраҳ мешавад. Вобастагиҳои ғайриқобили нефтӣ, барномарезии иқтисоди Эронро ҳамвора шикананда кардааст. Барномаи давлати Эрон ин аст, ки вобастагиҳои нафтиро, ки 80 фисади даромадҳои арзии давлатро ташкил медиҳад, коҳиш диҳад, аммо ҳар гуна талоше барои хориҷ кардани даромадҳои нефтӣ ба маънои он аст, ки даромадҳои молиёти чанд баробар шавад. Дар ҳамин росто, давлат иқдом ба иҷрои тарҳи ҳадафманди ёронаҳо намудааст.
Пас аз солҳо, саноати Эрон зерпӯши як риштаи қонунҳои ҳимоятии давлат фаъолият мекунад ва агар дар баробари фишорҳои рақобатии ҷаҳонӣ қарор гирад, мумкин аст, бисёре аз фаъолияти корхонаҳо қатъ гардад ва сатҳи бекорӣ боз афзояд. Дар солҳои мухталиф Эрон рушди иқтисодии гуногунеро таҷриба кардааст. Бар пояи гузориши [[Сандуқи байналмилалии асъор]] соли 2009 рушди иқтисодии Эрон ба 1,1 расида ин рақам соли 2010 ба 1,4% расидааст, ки пас аз [[Қазоқистон]] камтарин нархи рушди иқтисодиро дар байни кишварҳои минтақа доштааст. Бар пояи пешбинии [[Сандуқи байналмилалии асъор]] нархи рушди Эрон дар соли 2011 ба сифр нузул мекунад ва дар соли 2012 ба 3% меафзояд.

Тибқи эъломи Бонки Ҷаҳонӣ захираи арзии Эрон дар соли 2010 ба 100 млрд $ расида ва тибқи эъломи раиси Бонки марказии Эрон дар соли 1389 (2010) захираи тиллоӣ Эрон ба ҳисоби миёна ба 1350 доллар аст. Ҳамчунин иқтисодӣ эълом кард, заҳоири Эрон ба ҷуз тилло дар соли 2009 81 млрд доллар будааст. 

Умдатарин саноати пешрафтаи Эрон иборат аст аз: саноати [[нафт]], [[газ]], петрошимиё, фулод, нассоҷӣ, кимиё, ғизоӣ, [[мошинсозӣ]], нерӯгоҳсозӣ, барқӣ, электроникӣ ва ғ.
Саноати сабуки маҳалии Эрон аз қабили: истеҳсоли фарш ва қолин, гилембофӣ, ҷоҷимбофӣ, минбаткорӣ, хотамкорӣ, сафолгарӣ, оинакорӣ, мискорӣ ва ғ.

== Аҳолӣ ==
{{Асосӣ|Аҳолии Эрон}}
Аксари мардуми Эронро [[форс]]ҳо ташкил медиҳанд, зиёда аз 55 миллион (тақрибан 65%). Баъди форсҳо аз рӯи шумора [[озари]]ҳо мебошанд, ки қариб 10 % мардуми Эронро ташкил медиҳанд, яъне қариб 7 миллион. Боқии мардуми Эрон: аз курдҳо, луру, мозандариҳову, тату, талишҳо ва дигарон иборатанд. Тамоми мардуми Эрон [[форси]]ро медонанд ва ҳатто озариҳо дар хона ҳам ба [[форсӣ]] гуфтугӯ мекунанд. Забони форсӣ яке аз 7-умин забоне мебошад, ки дар ҷаҳон бо ин забон 225 миллион мардум ([[Порсигӯ]]) ҳарф мезанад. [[Форсӣ]] аз 3 гӯиш иборат мебошад: [[форсӣ]], [[тоҷикӣ]] ва [[дарӣ]]. Танҳо ба гӯиши тоҷикӣ 45 миллион [[порсигӯ]] (дар [[Ӯзбекистон]] 15 миллон, дар [[Афғонистон]] 15 миллион, дар [[Тоҷикистон]] 8 миллион, боқӣ дар дигар давлатҳо) гуфтугӯ мекунанд. Дар Эрон (80 миллион), [[Тоҷикистон]] (8,5 млн) ва  [[Афғонистон]] (30 миллион) ҳама [[порсигӯ]] ҳастанд.

Аз рӯи омори "Департаменти СММ оид ба масъалаҳои иқтисодӣ ва иҷтимоӣ:Шуъбаи аҳолӣ"

Дар охири соли 2016, аҳолии Зрон 80 629 882 наф. танро дар бар мегирифт. Соли 2016 аҳолии Зрон тахминан 1 008 013 тан зиёд шудааст, афзоиши солонаи аҳолӣ  1.27 % ташкил додааст.

Вазъи демографии Эрон дар соли 2016:

* Таваллуд: 1 443 544 наф.
* Даргузашт: 373 427 тан
* Ҳолати афзоиши аҳолӣ: 1 070 118 тан
* Афзоиши аҳолӣ дар натиҷаи муҳоҷират: - 62 105 тан
* Мардҳо: 40 889 977 тан (баҳодиҳӣ ба 31 декабри соли 2016)
* Занҳо: 39 739 905 тан (баҳодиҳӣ ба 31 декабри соли 2016)<ref name="Iran">[http://countrymeters.info/ru/Iran Iran]</ref>

== Нигаред == 
{{Commons|Iran}}
== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}
{{Authority control}}
{{Кишварҳои Осиё}}
{{Устонҳои Эрон}}
{{Марказҳои маъмурии устонҳои Эрон }}

{{хурд}}

[[Гурӯҳ:Давлатҳо аз рӯи алифбо]]
[[Гурӯҳ:Давлатҳои Осиё]]
[[Гурӯҳ:Осиёи Ғарбӣ]]
[[Гурӯҳ:Эрон| ]]
[[Гурӯҳ:Давлатҳо — узви СММ]]