Дидани манбаъи Ҳайдаробод (Ҳиндустон)

{{ВМ
| ISO = 
| FIPS = 
}}
'''Ҳайдаробод''' <ref>Карта Индии, Непала. ГУГК СССР, 1990.</ref><ref>Атлас: экономическая и социальная география мира. — ФГУП "ПКО «Картография», 2003.</ref><ref>Атлас мира. — ФГУП "ПКО «Картография», 1997.</ref> ({{Lang-ur|حیدر آباد}}   {{lang-en|Hyderabad}}) — як шаҳрест дар [[Ҳиндустони Ҷанубӣ]], маркази маъмури иёлати 29-и Ҳиндустон [[Телингоно]] аст ва инчунин аз 2 июни соли 2014 ҳадди аққал 10 сол пойтахти [[Иёлати Андра Прадеш|иёлоти Андра Прадеш]] боқӣ монадаст, ки як қисми он қаблан иёлати Телингоно буд <ref>[http://www.kommersant.ru/doc/2484824 В Индии появился новый штат, ставший по счету 29-м]</ref>.

Воқеъ дар назди рӯди Муси. Аҳолӣ 6,8 миллион нафар аст. (2011); дар пойтахти кишвар - тақрибан 7,5 миллион нафар), зичии аҳолӣ 16 990 нафар/ км², масоҳат 650 км².

== Таърих ==
Шаҳр дар охири асрҳои XVI - XVII ҳамчун пойтахти ''Голконда'' таъсис шуда буд. Дар солҳои [[Соли 1724|1724]] — [[Соли 1956|1956]] Ҳайдаробод пойтахти мулки феодалии Ҳайдаробод ва макони зисти Низомиҳо буд, аз соли 1956 он пойтахти иёлоти Андра Прадеш аст. Шаҳрро сарварони Муғулҳои Ҳинд бунёд карданд: аз онҳо бисёр қасрҳои зебо, масҷидҳо, қабрҳо, биноҳои истиқоматӣ боқӣ мондаанд. Ҳайдаробод дар муқоиса бо дигар шаҳрҳои Ҳиндустон як шаҳри нисбатан ҷавон аст. Ин шаҳр 400 сол пеш аз ҷониби султони панҷуми мусалмонони сулолаи Қутбшоҳон, Муҳаммад Қули Қутбшоҳ, таъсис ёфтааст, шаҳр номи халифаи одил [[Алӣ ибни Абутолиб|Алӣ ибни Абу Толиб]] ки бо лақаби Ҳайдар (шер) машҳур аст, гирифтааст. Ҳайдарободро баъзан "Шаҳри марворид" меноманд, зеро солҳо боз ҷойест, ки шумо метавонед [[марворид]]ҳои навъҳои гуногунро харидорӣ намоед.

== Демография ==
Аҳолии  Ҳайдаробод бо масоҳати 650 км², 6,809,970 нафар аҳолиро фаро мегирад, ки он чаҳорумин шаҳри бузургтарин дар Ҳиндустон мебошад.<ref name="2011city">{{Cite web|url=http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf|title=Cities having population 1 lakh and above|website=censusindia|publisher=The Registrar General & Census Commissioner, India|accessdate=17 October 2011}}</ref> Аҳолии тамоми минтақаи пойтахт 7,749,334 нафар аст. Тибқи барӯйхатгирии аҳолии соли 2001, шумораи аҳолии шаҳр 3 637 483 нафарро ташкил медод. Таркиби гендерии шаҳр мувофиқи соли 2011: 945 зан ба 1000 мард ташкил медиҳад <ref name="Census Hyd">{{Cite web|url=http://www.census2011.co.in/census/city/392-hyderabad.html|title=Hyderabad (Greater Hyderabad) City|publisher=Government of India|accessdate=18 February 2012|archiveurl=https://www.webcitation.org/68DSGeNtw?url=http://www.census2011.co.in/census/city/392-hyderabad.html|archivedate=2012-06-06}}</ref>. Қисмати аксари аҳолӣ дар маҳалҳои фақирнишин зиндагӣ мекунанд.

Сатҳи маълумотнокии аҳолӣ 82,96% (85,96% мардон ва 74,04% занон) мебошад. Дар байни сокинони маҳалҳои фақир, сатҳи саводнокӣ эҳтимолан хеле паст аст. Зичии аҳолии Ҳайдаробод тақрибан 21.048 нафар/км² аст.<ref>{{Cite web|url=http://www.ourmch.com/cdp/chapters%202.pdf|title=Demography, Economy and Land Use Pattern|publisher=Jawaharlal Nehru National Urban Renewal Mission|accessdate=19 February 2012|archiveurl=https://www.webcitation.org/68DSHET65?url=http://www.ourmch.com/cdp/chapters%202.pdf|archivedate=2012-06-06}}</ref>. Таркиби мазҳабии шаҳр - 50% аҳолии шаҳрро мусулмонон, 44% - ҳиндуҳо, 2,4% - ҷайнияҳо, 2% - буддоиҳо, 1% - масеҳиён ташкил медиҳанд. Забонҳои маъмултарин  телугу, [[Забони урду|урду]] ва [[Забони англисӣ|инглисӣ]] мебошанд. Қисми аҳолӣ инчунин бо забонҳои [[Забони ҳиндӣ|ҳиндӣ]], [[Забони банголӣ|банғолӣ]], [[Забони томилӣ|томилӣ]], маратҳӣ ва дигар забонҳо ҳарф мезананд.

== Иқлим ==
Иқлими шаҳр ҳамчун иқлими тропикии Саванна тавсиф карда мешавад. Аксари бориш дар мавсими боронгариҳо - аз июн то сентябр рӯй медиҳад. Ҳарорати ҳадди аксар дар Ҳайдаробод ки 2 июни соли 1966 ба қайд гирифта шудааст, 45,5° С-ро ташкил дод. Ҳарорати ҳадди ақал 8&nbsp;°C  8 январи соли 1946 ба қайд гирифта шудааст. Бориши баландтарин дар давоми 24 соат 24 августи соли 2000 ба қайд гирифта шудааст, ки 241,5 мм-ро ташкил дод.

== Иқтисод ==
[[Акс:Cybertowers_hyd.jpg|чап|мини|220x220пкс| Кибер Тауэрс дар Ҳитек-Ситу, Ҳайдаробод]]
Ҳайдаробод яке аз марказҳои муҳимтарини саноат ва савдои Ҳиндустон мебошад. Саноати сабук (нассоҷӣ ва чармӣ), хӯрокворӣ, шиша, коғаз, тамоку ва дорусозӣ, мошинсозӣ (асосан роҳи оҳан, инчунин дастгоҳҳо ва таҷҳизоти вазнини барқӣ) тараққӣ кардаанд. Ҳунармандӣ, аз ҳунарҳои маҳаллӣ (истеҳсоли маҳсулоти санъати миллӣ, ашёи рӯзгор) маъмул аст. Ҳайдаробод маркази индустрияи компютерӣ мебошад ва бо [[Бангалор]] барои унвони пойтахти беҳтарини технологӣ рақобат мекунад. Ҳайдаробод инчунин яке аз марказҳои муассисаҳои илмӣ-тадқиқотӣ ва тарроҳии саноати мудофиаи Ҳиндустон мебошад.

== Нақлиёт ==
[[Акс:Hyderabad_Airport_.jpg|рост|мини|220x220пкс| Фурудгоҳи Ҳайдаробод]]
[[Акс:Secunderabad_Railway_Station_outside.JPG|рост|мини|220x220пкс| Истгоҳи Сикандаробод]]
[[Фурудгоҳи Байналмилалии Ҳайдаробод ба номи Раҷив Гандӣ]] дар масофаи 22 км аз маркази шаҳр, дар наздикии Шамшобод ҷойгир аст. Ин шашумин фурудгоҳи кишвари Ҳиндустон мебошад <ref>{{Cite web|url=http://www.thaindian.com/newsportal/south-asia/delhis-new-airstrip-touted-indias-longest-is-just-seventh_100111377.html|title=Delhi's new airstrip, touted India's longest, is just seventh|date=25 October 2008|publisher=Thaindian News|accessdate=17 May 2010|archiveurl=https://www.webcitation.org/68DS7iL0s?url=http://www.thaindian.com/newsportal/south-asia/delhis-new-airstrip-touted-indias-longest-is-just-seventh_100111377.html|archivedate=2012-06-06}}</ref>. Илова бар ин, Skytrax аз ҷиҳати фурӯш ба Сеул, Сингапур, Ҳонконг ва Пекин панҷумин фурудгоҳи беҳтарини ҷаҳон дониста шуд <ref>{{Cite news|title=Hyderabad airport adjudged amongst top five in world|url=http://www.thehindu.com/news/cities/Hyderabad/article108113.ece|work=[[The Hindu]]|date=17 February 2010|accessdate=17 February 2010}}</ref>. Парвозҳо ба чунин шаҳрҳо мисли [[Бангалор]], Ченнаи, [[Деҳлӣ]], [[Аҳмадобод]], [[Мумбай]], Пуна, [[Дубай]], [[Абузабӣ|Абу-Даби]], [[Калкутта]], [[Ҷайпур]], [[Лакхнау]], Кочи, [[Масқат|Маскат]], [[Сингапур]], [[Банорас (шаҳр)|Банорас]], [[Бангкок]] ва ғайраҳо анҷом дода мешаванд. Фурудгоҳро бо шаҳр се роҳи асосии нақлиётӣ пайваст мекунанд.

Шаҳр дар аввал ба шабакаи роҳи оҳан дар [[соли 1870]] пайваст шуд <ref>{{Cite web|url=http://www.bl.uk/onlinegallery/onlineex/apac/photocoll/h/019pho0000430s6u00036000.html|title=HH the Nizam's Railway, Poosapally gorge.|publisher=The British Library|accessdate=8 October 2011|archiveurl=https://www.webcitation.org/68DS88aHD?url=http://www.bl.uk/onlinegallery/onlineex/apac/photocoll/h/019pho0000430s6u00036000.html|archivedate=2012-06-06}}</ref>. Бузургтарин истгоҳ дар Ҳайдаробод, Сикандаробод номида мешавад. Дар ин ҷо маркази  роҳи оҳанҳои минтақаи ҷанубу марказии Ҳиндустон ҷойгир аст. Дигар истгоҳҳои бузурги дохили шаҳри Ҳайдаробод - Декан, Качигуда ва Бегумпет мебошанд<ref>{{Cite web|url=http://www.scr.indianrailways.gov.in/view_section.jsp?lang=0&id=0,1,283|title=History|publisher=src.indianrailways.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/68DS9FHeb?url=http://www.scr.indianrailways.gov.in/view_section.jsp?lang=0|archivedate=2012-06-06|accessdate=2019-10-12}}</ref>.

Ҳайдаробод бо роҳҳои автомобилии миллӣ — NH-7, NH-9 ва NH-202 мепайвандад. Нақлиёти асосии ҷамъиятӣ автобусҳое мебошанд, ки қисматҳои Ҳайдарободро мепайванданд.

== Фарҳанг ==

=== [[Ҷозибаҳои гардишгарӣ]] ===

==== Саноати синамо ====
Ҳайдаробод пойтахти яке аз се бузургтарин марказшои соҳаи саноати синамо дар Ҳиндустон - Толливуд (синамо ба забони телугу) аст <ref>{{Cite web|url=http://www.hyd.co.in/tollywood|title=Hyderabad Film Industry (Tollywood)|publisher=Hyderabad, Andhra Pradesh, India}}</ref><ref name="multiple">{{Cite news|title=About Hyderabad|url=http://www.bharat.co.in/about-hyd.html|publisher=Bharat}}</ref>. Чанд километр дуртар аз шаҳр, бузургтарин студияи синамо Рамоҷӣ, воқеъ аст, ки ҳамчун бузургтарин студияи синамо дар дунё, дар Китоби рекордҳои Гиннес сабт гардидааст <ref>{{Cite web|url=http://www.guinnessworldrecords.com/records-1/largest-film-studio|title=Largest film studio|publisher=Official Site of Guinness World Records}}</ref>. Ҳамасола беш аз 1,5 миллион сайёҳон ба Рамоҷӣ ташриф меоранд <ref>{{Cite news|title=Ramoji film city|first=Manish|last=Gautam|url=http://www.slideshare.net/baranmanish/ramoji-film-city|publisher=SlideShare|date=2011-04-26}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://bigenc.ru/geography/text/4727752|title=ХАЙДАРАБАД|publisher=Большая российская энциклопедия - электронная версия|accessdate=2019-10-12|archivedate=2018-10-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181008174848/https://bigenc.ru/geography/text/4727752}}</ref>.

Ҳайдаробод инчунин дорои кинотеатр бо экрани калонтарини IMAX 3D дар ҷаҳон мебошад <ref>{{Cite web|url=http://travel.cnn.com/explorations/escape/worlds-10-coolest-movie-theaters-355218|title=10 of the world's most enjoyable movie theaters|date=2013-04-21|publisher=CNN Travel}}</ref>.

==== Меъморӣ ====
[[Акс:Charminar_Hyderabad_1.jpg|мини|283x283пкс| Дарвозаи Ҳайдаробод, Чормунор]]
Шаҳр бо  масҷиди бузурги Макка-Масҷид ( асри XVIII ), ки дар асоси масҷиди машҳури Макка сохта шудааст, ҷолиби диққат аст; дарвозаҳои тантанавии Чормунор ("чаҳор мунор"), ки баъзан "Арки тантанивии Шарқ" номида мешавад; биноҳои донишгоҳҳо  ([[Соли 1918|1918]] — [[Даҳаи 1960 (мелодӣ)|1960]]), аз ҷумла бинои калонтарин - донишгоҳи Усмонӣ (1918) ва бинои Коллеҷи гуманитарӣ, ки бо услуби ҳинду-сарасинӣ сохта шудаанд; театр ( [[соли 1962]] сохта шудааст); қасрҳои Чаумахалла ва {{Бе тарҷума 5|Дворец Фалакнума|Фалакнума||Falaknuma Palace}}. Дар дохили шаҳри Ҳайдаробод қалъаи Голконда (асрҳои XVII - XVIII) бо якчанд [[мақбара]]ҳо воқеъ аст. Истеҳкоми Голконда, ки дар теппаи баланд ҷойгир аст, бо системаи беназири обтаъминкунӣ ва намоишгоҳи чироғҳои барқӣ, ки ҳамарӯза бегоҳ (бо шарҳи забони англисӣ) баргузор мегардад, машҳур аст. На он қадар дур аз қалъа қабрҳои султонҳои сулолаи Кутубшоҳҳон, ки дар Голконда тақрибан 170 сол ҳукмронӣ карданд воқеъ аст. Ин як маҷмӯи биноҳоест, ки бо гунбазҳои мудаввари калон ва меъмории боҳашамат ҷолиби диққат аст, ва хоксортарин қабр ба асосгузори сулола  Султон Кутуб-ул-мулк тааллуқ дорад, ки худи вай онро дар тӯли умри худ тарроҳӣ намуда сохтааст. Ин маҷмаа дар омезиши шаклу услубҳои меъмории ҳиндӣ, форсӣ ва патанӣ сохта шудааст <ref>Патханы, или патаны — индоарийское название [[Пуштуны|пуштунов]]</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.hyd.co.in/qutub-shahi-tombs|title=Qutub Shahi Tombs|publisher=Hyderabad, Andhra Pradesh, India}}</ref>.

==== Боғҳо ва осорхонаҳо ====

* Осорхонаи Салар Ҷанг. Қисми зиёди коллексияҳои осорхонаро филантроп Мир Юсуф Алӣ Хон, ки бо номи Салар Ҷанги III машҳур аст, ҷамъоварӣ кардааст. Дар соли 1968, осорхона «як муассисаи дорои аҳамияти миллӣ» эълон карда шуд <ref>{{Cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/hyderabad/SJM-to-dig-out-artifacts-facts-from-state-archives-at-last/articleshow/10434598.cms?referral=PM|title=SJM to dig out artifacts’ facts from state archives, at last|website=The Times of India|date=2011-10-21|lang=en|accessdate=2015-10-12}}</ref>. Қисми ҷудонашавандаи осорхона китобхонаи калон мебошад, ки дорои 8 ҳазор дастнавис ва 60 ҳазор китобҳои чопӣ бо забонҳои урду, [[Забони арабӣ|арабӣ]], [[Забони порсӣ|форсӣ]], санскрит, телугу, ҳиндӣ, англисӣ ва ғайра мебошад. Онҳо мавзӯъҳои гуногунро дар бар мегиранд <ref>{{Cite web|url=http://salarjungmuseum.in/html/library.html|title=Library|publisher=Official cite of Salarjung Museum|accessdate=2019-10-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170802230247/http://salarjungmuseum.in/html/library.html|archivedate=2017-08-02}}</ref>. Осорхона коллексияҳои ашёи биринҷии Ҳиндустони Ҷанубӣ, ҳайкалтарошӣ ва бофандагии кишвар, миниатюраҳои Ҳиндустон, устухони фил, силоҳро дар бар мегирад; толорҳои санъати Миср, Сурия, Чин ва Ҷопон, маҷмӯи мусаввараҳои аврупоӣ, шиша ва мебел низ гузошта шудааст; Осорхона инчунин бо коллексияи бойи қолинҳои форсӣ машҳур аст, ки қариб ҳамаи намунаҳои нақшгузории машҳури Эронро муаррифӣ мекунад <ref>{{Cite web|url=http://www.salarjungmuseum.in/html/galleries.html|title=Galleries|publisher=Official cite of Salarjung Museum|accessdate=2019-10-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170704121352/http://salarjungmuseum.in/html/galleries.html|archivedate=2017-07-04}}</ref>. 
* Осорхонаи бостоншиносӣ (бино бо услуби ҳинду-сарасинӣ  сохта шудааст). Дар осорхона маҷмӯи муҷассамаҳо аз даврони буддоӣ, аз давраи сулолаҳои Чалукия ва [[Виҷаянагар]], инчунин мумияҳои мисрӣ, ки ба ҳокими ҳафтуми  Ҳайдаробод Мир Усмон Алӣ Хон туҳфа шудаанд, иборат аст <ref>{{Cite web|url=http://www.hyd.co.in/ap-state-museum|title=AP State Museum|publisher=Hyderabad, Andhra Pradesh, India}}</ref>.

Дар шаҳр шумораи зиёди боғҳо мавҷуданд:

* Боғи ҳайвонот, бузургтарин дар Ҳиндустон ва дар Осиёи Ҷанубӣ <ref name="multiple"/>. 
* Боғи Миллӣ - Махавир Ҳарина Ванастали, 15 км дуртар аз Ҳайдаробод воқеъ аст. 
* Боғи ботаникӣ, ки дар он зиёда аз 600 навъҳои рустаниҳои шифобахш ва ороишӣ, навъҳои арзишманд ва дарахтони мева ҷамъоварӣ карда шудаанд <ref>{{Cite web|url=http://www.hyd.co.in/botanical-garden|title=Botanical Garden|publisher=Hyderabad, Andhra Pradesh, India}}</ref>.

=== Маориф ===
Шаҳр дорои 11 донишгоҳ: 3 донишгоҳи марказӣ, 2 донишгоҳи классикии «Deemed University»  ва 6 донишгоҳи давлатӣ аст <ref name="multiple"/>.

Машҳуртарин аз донишгоҳҳо, Донишгоҳи Усмонист, ки яке аз ҳафт донишгоҳҳои қадимаи олии кишвар аст ва иборат аз 10 факулта, 52 кафедра ва 500 коллеҷ ва кампусҳо аст; дастрас барои тамоми сатҳҳо ва дараҷаи таҳсилотӣ; аз дипломи мутахассис то баъди хатми уновони доктурӣ <ref name="multiple"/><ref>{{Cite web|url=http://www.hyd.co.in/osmania-university|title=Osmania University|publisher=Hyderabad, Andhra Pradesh, India}}</ref>.

Инчунин, 26 институтҳои калон фаъолият доранд.

== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}
{{Пойтахтҳои иёлатҳо ва қаламравҳои иттифоқӣ}}

[[Гурӯҳ:Пойтахтҳои иёлатҳо ва ва қаламравҳои иттифоқӣ]]
[[Гурӯҳ:Шаҳрҳо-миллионерҳои Ҳиндустон]]
[[Гурӯҳ:Саҳифаҳое, ки бо тарҷумаҳои ношинос оварда шудаанд]]