Дидани манбаъи Ҷумҳурии Халқии Қрим

{{Давлати таърихӣ|p1=Ҷумҳурии Русия|flag_p1=Flag of Russia.svg|s1=Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Таврида|flag_s1=Red flag.svg|s2=|flag_s2=}}
 

'''Ҷумҳурии Халқии (Демократии) Қрим''' ({{Lang-crh3|Qırım Halq Cumhuriyeti, Къырым Халкъ Джумхуриети|قريم خلق جمهوريتى}}) — ташкили даалатӣ, ки барои барқарор кардани соҳибихтиёрии давлатии [[тоторҳои Қрим]] дар қаламрави [[нимҷазираи Қрим]] дар моҳи ноябри [[соли 1917]] ҳамчун як қисми қаламрави миллии ҳукумати Қрим пайло шудааст. Он моҳи январи соли 1918 пас аз шикаст дар як задухӯрди мусаллаҳона бо тарафдорони [[Маслиҳат|Шӯравӣ]] мавҷудияти худро қатъ кард.

== Таърих ==
[[Акс:Kurultay Kurultay of the Crimean Tatar People (1917).jpg|алт=|мини|290x290пкс|Иштирокчиёни Курултой дар соли 1917.]]

=== Пас аз инқилоби феврал, Кумитаи иҷроияи мусулмонон ва даъвати Курултай ===
Инқилоби февралии соли 1917, аз ҷумла, боиси эҳё ва ташаккули ташкилии ҷунбишҳои миллии демократии сарҳадҳои миллии Русия гардид.

Кумитаи иҷроияи мусулмонон ба идоракунии ҳаёти дохилии тоторҳои Қрим фаъолона шурӯъ кард: дар соҳаи маориф тағйиротҳо омода мешуданд, рӯзномаҳо нашр мешуданд, барои ташкили қисмҳои ҳарбии тоторҳои Қрим чораҳо андешида мешуданд, бо дигар ҳаракатҳои миллӣ дар қаламрави империяи Россия робитаҳо барқарор карда шудаанд <ref name="курултай">''Чубаров Э.'' [http://qtmm.org/общая-информация-о-курултае-крымскотатарского-народа Курултай крымскотатарского народа: истоки и созыв национального съезда. Официальный сайт Меджлиса крымскотатарского народа] {{Бойгонишуда|url=https://web.archive.org/web/20161020154344/http://qtmm.org/%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B0%D1%8F-%D0%B8%D0%BD%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%BE-%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B5-%D0%BA%D1%80%D1%8B%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0 |date=2016-10-20 }}</ref>.

=== Таъсиси мақомотии ҳокимияти Ҷумҳурии Қрим ва муқовимат бо болшевикон ===
1-2 октябри соли 1917 (аз рӯи услуби куҳна), дар анҷумани намояндагони созмонҳои тоторҳои Қрим, ки онро Кумитаи иҷроияи мусулмонон даъват кардааст, қарор шуд, ки дар вазъи кунунии сиёсӣ масъалаи сарнавишти ояндаи Қримро Курултайи тоторҳои Қрим ҳал кунад. 20 ноябри соли 1917 Шӯрои намояндагони мардумӣ интихоб карда шуд (онро [[болшевикон]] бойкот карданд), ки дар он тоторҳои украин ва украинҳо 3 ҷой ва русҳо (онҳо аз тоторҳо ва украинҳои Қрим хеле зиёд буданд) танҳо 2 ҷой доштанд <ref>''Солдатенко В. Ф.'' Россия — Крым — Украина. Опыт взаимоотношений в годы революции и Гражданской войны. — М.: [[РОССПЭН|Политическая энциклопедия]], 2018. — С. 24—25.</ref>. Курултай рӯзи 26 ноябр дар [[Қасри Хон (Бахчисарай)|Қасри Хон]] дар [[Боғчасарой|Бахчисарой]] кушода шуд. Вай тамоми салоҳиятҳои Кумитаи Иҷроияи Мусалмононро бар дӯш гирифт, барқароршавии давлатдории Қримро дар асоси принсипи ҷумҳуриявии халқӣ / монархияи конститутсионӣ эълон кард ва пас аз он худро парлумони давлати Қрим эълон кард. Бояд қайд кард, ки сохтори нав нерӯҳои низомии хеле маҳдуд дошт, гузашта аз ин, он суботи номаълум дошт ва қудрати он дар қаламрави Қрим дар аксари ҳолатҳои сирф декларативӣ буд.

Роҳбарияти Қурултойро съезд интихоб кард. А. С. Айвазов , аъзоёни президиум — Ҷ. Аблаев ва Абляким Илмий, котибон — С. Таракчи ва А. Боданинский <ref name=":0">{{Cite web|url=https://ana-yurt.com/qrt/pervyy-kurultay-krymskotatarskogo-naroda?page=0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C0%252C5|title=Первый Курултай крымскотатарского народа|author=Селим АЛИ|website=Ана юрт|date=2012 - 2018|publisher=}}</ref>.

Шӯрои директорон (Директория) — Ҳукумати Миллӣ бо чиҳил овози тарафдор ва бист нафар таъйин карда шуд. Н. Челебиҷихон раис ва директори адлия интихоб шуд; Директори корҳои хориҷӣ ва ҳарбӣ Ҷ. Сейдамет, директори молия ва вакфҳо - С. Ҷ. Хаттатов; мудири корҳои дин - А. Шукрӣ; мудири маорифи халқ — А. Озенбашли <ref name=":0"/> таъйин карда шуданд.

Номан Челебиҷихон ба ҳукумат сарварӣ мекард. 13 декабри соли 1917 Курултай "Қонунҳои асосии тоторҳои Қрим" ва таъсиси Ҷумҳурии Демократии Қримро тасдиқ кард <ref>{{Cite web |url=https://bigenc.ru/ethnology/text/2638328 |title=БРЭ |accessdate=2020-12-26 |archivedate=2020-03-07 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200307210725/https://bigenc.ru/ethnology/text/2638328 }}</ref><ref name="автоссылка1">''Солдатенко В. Ф.'' Россия — Крым — Украина. Опыт взаимоотношений в годы революции и Гражданской войны. — М.: [[РОССПЭН|Политическая энциклопедия]], 2018. — С. 25.</ref>. Ҷумҳурии навро директория аз  панҷ қримтоториҳо роҳбарӣ мекард.<center>
'''Рақамҳои Ҷумҳурии Халқии Қрим''' <div style="overflow: auto; position: relative; overflow-y: hidden; overflow-x: scroll;"><div>
{| class="graytable" style="text-align:center"
|+
|[[Акс:Сеид-Джелиль_Хаттатов_(1874-1938).jpg|марказ|250x250пкс]]
|[[Акс:Noman_Chelebicihan.jpg|марказ|250x250пкс]]
|[[Акс:Cafer Seydahmet Kırımer in Warsaw.jpg|марказ|253x253пкс]]
|[[Акс:Süleyman_bəy_Sulkeviç.jpg|марказ|250x250пкс]]
|[[Акс:Ayvazov.jpg|марказ|326x326пкс]]
|-
| Сейтҷелил Хаттатов (1874-1938)
| Номан Челебиджихон (1885-1918)
| Ҷафер Сейдамет, аз чап (1889-1960)
| Сулаймон Сулкевич (1865-1920)
| Асан Сабрӣ Айвазов (1878-1938)
|}
</div></div></center>
[[Акс:Вступление_отряда_Красной_гвардии_в_Бахчисарай_1918.jpg|рост|мини|270x270пкс| Вуруди отряди Гвардияи Сурх ба Бахчисарой, январи 1918. Аз ҳисоби Осорхонаи давлатии марказии таърихи муосири Русия. Баъзе аз аскарони савора дар болопӯшҳои баҳрӣ мебошанд, ки ин таркиби асосии Гвардияи Сурхи Севастополро нишон медиҳад.]]
Ҳукумати Қрим ба нерӯҳои мусаллаҳи "ситоди инқилобии Қрим" такя мекард, ки онро моҳи ноябри соли 1917 Кумитаи иҷроияи мусулмонон ташкил карда буд. Халқҳои дигари Қрими сермиллат низ хоҳиши ташкили қувваҳои низомии Қримро карданд. Аз оғози раванди ташкили воҳидҳои миллии тоторҳо, полки Украина ба номи Гетман Дорошенко бо кумитаи сарбозони мусалмони Симферопол равобити дӯстона барқарор кард. Аз юнониён ва русҳо пешниҳод карда шуд, ки полки савораи 3-юми Қрим аз зодагони ҳамаи миллатҳои Қрим, ба истиснои тоторҳо, ташкил карда шавад. Аллакай моҳи январи соли 1918 дивизияи ин полк ташкил карда шуд. Ихтиёриёни полк аспҳоро бо худ оварданд. Дар аввали соли 1918 инчунин як баталйони юнонӣ, як отряди яҳудиён, ротаҳои арманӣ ва полякӣ ташкил карда шуданд. Дар нерӯҳои Қрим низ артиши Фаронса, яъне ҳавопаймоҳо таҳти фармони полковник Монтеро хидмат мекарданд.

Корпуси мусалмонони генерал М.А.Сулкевич ҳеч гоҳ ба Қрим интиқол дода нашудааст, дар шароити шикасти пурраи артиш, ҷангҳо бо болшевикон ва истилои Руминия то охири мавҷудияти худ дар фронти Руминия боқӣ мондааст. Пас аз ҳамлаи артиши Австрия-Маҷористон дар моҳи марти 1918, корпус аз ҷониби австриягиҳо дар наздикии Тираспол шикаст дода шуд. Худи Сулкевич бо як қисми сарбозони корпус, қримтоториҳо, тавонистааст ба Қрим танҳо моҳи апрели соли 1918, вақте ки қисмҳои артиши Олмон дар онҷо қарор шуда буданд, омада расад <ref>''Папакин А.'' Татарские воинские формирования в Крыму (ноябрь 1917 — январь 1918 гг.) // Military Крым. — 2010. — № 15. — С. 22—24.</ref>.

=== Даргирии низомӣ бо нерӯҳои Шӯрои Севастопол ва шикаст ===
Кӯшиши назорати тамоми нимҷазираро ба даст гирифтан, 11 (24) январи соли 1918 ҳукумат нерӯҳои тобеи худро ба Севастопол фиристод, ки дар ҷанги 12 (25) — 13 (26) январ аз ҷониби сурхҳо мағлуб шуданд. Пас аз он, 14 (27) январ бо дастгирии отряди Гвардияи Сурхи Севастопол ва маллоҳони Флоти Баҳри Сиёҳ, гурӯҳҳои тоторҳо аз Симферопол ронда шуданд. Д.Сейдамет Қримро тарк кард, Н.Челебиҷихон боздошт ва дар зиндони Севастопол ҷойгир карда шуд ва 23 феврали ҳамон сол дар Севастопол вайро бидуни муҳокима аз ҷониби маллоҳон куштанд ва ҷасадашро ба Баҳри Сиёҳ партофтанд <ref>{{Книга|автор=Зарубин, А. Г., Зарубин, В. Г.|издательство=Антиква|тираж=800|isbn=978-966-2930-47-4|серия=|страниц=728|том=|год=2008|место=Симферополь|часть=|издание=1-е|ответственный=|викитека=|ссылка=|оригинал=|заглавие=Без победителей. Из истории Гражданской войны в Крыму|ссылка часть=|ref=Зарубины}}</ref>.

== Ҳамчунин нигаред ==

* [[Ҳукумати муваққатии Фарғона]]
* [[Мухторияти Туркистон]]

== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}

== Адабиёт ==
{{ГВИИ}}

* Ҳукумати Украина дар асри ХХ К.: Наукова Думка. 2001. 608 с.
* Папакин А. Воҳидҳои низомии тоторҳо дар Қрим (ноябри 1917 - январи 1918). ) // Қрими ҳарбӣ. - 2010. - № 15. - С. 22-24.

== Пайвандҳо ==

* [http://www.commonuments.crimea-portal.gov.ua/rus/index.php?v=1&tek=92&par=74&l=&art=406 Республиканский комитет охраны культурного наследия — Исторические портреты. Джафер Сейдамет]{{Недоступная ссылка|date=Октябрь 2018|bot=InternetArchiveBot}}{{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20140301174137/http://tyzhden.ua/Publication/1107 УТ — Страшная последовательность империи]
* [http://tyzhden.ua/Publication/3845 УТ — Три месяца свободы]

[[Гурӯҳ:Таърихи ҷадиди Қрим]]
[[Гурӯҳ:Қрим]]