Дидани манбаъи Ҷунбиши истиқлоли Туркистони Шарқӣ

[[Акс:Kokbayraq_flag.svg|мини|Парчамро тарафдорони истиқлол аз соли 1933 инҷониб истифода мебаранд]]
[[Акс:Cneast-turkestan.png|мини|Герб (эмблема), ки тарафдорони истиқлол аз соли 1933 инҷониб истифода мебаранд]]
'''Ҷунбиши истиқлоли Туркистони Шарқӣ''' — [[ҳаракати миллӣ-озодихоҳӣ]], ки дар робита ба истилои [[Туркистони шарқӣ|Туркистони Шарқӣ]] (Уйғуристон) аз ҷониби [[Империяи Qing|империяи Син]] дар солҳои 1757—1759 ба вуҷуд омадааст. [[Динсолорӣ|Давлати теократии]] уйғурҳо барҳам дода шуд, аксарияти аъзои ду [[Қавм (мазмунҳо)|қабилаи]] [[Ҳоҷӣ|ҳукмрони ҳоҷӣ]] — Ақтағлик ва Қаратоғлик кушта шуданд. Ягона насли зиндамондаи қабилаи Актаглик Самсак-Хоҷа ба [[Аморати Бухоро|Бухоро]] ва сипас ба [[Хонии Қӯқанд|Қӯқанд]] ҳиҷрат кард. Сарфи назар аз он, ки минтақа ҳоло ба ҳайати [[ҶМЧ]] дохил шудааст, ҳаракат то имрӯз фаъол аст.

== Таърих ==

=== [[Ҷанги сеюми Ойрат-Манчжур]] ===
<div align="center"><gallery>
Акс:Uyghurs vs manchju mongols 1757 (2).jpg|Ҷанги уйғурҳо бо сарбозони Тсин, 1757
Акс:Uyghurs vs manchju 1757.jpg|Ҷанги уйғурҳо бо сарбозони Тсин, 1757
Акс:Сражение при Ешилькуле, 1759, уйгуры-кашкарцыvsманьчжуро-монголы-ханьцы.jpg|Ҷанг дар кӯли Яшилкул, 1759
Акс:Macang Lays Low the Enemy Ranks.jpg|Ҷанговари захмдори уйғур, 1759
Акс:Qurman, битва при Курмане, 1759г.jpg|Ҷанги Курмон, 1759
</gallery></div>

=== Асрҳои XVIII—XIX ===
* 1760 — ташкили ҳокимияти Син, саркӯбии шӯриши Қошғар.
* 1764—1765 — шӯриш дар Уч-Турфон бо роҳбарии Раҳматулло — несту нобуд кардани тамоми сокинони Уч-Турфон, ба таври маҷбурӣ кӯчонидани уйғурҳо аз минтақаҳои дигар ба [[Минтақаи Или|минтақаи Илӣ]].
* 1814 — шӯриш бо роҳбарии Тилло-қорӣ.
* 1816 — шӯриш бо роҳбарии Зиёуддин.
* 1818 — аввалин шӯриши Ҷангир-Хоҷа (писари Самсак-Хоҷа).
* 1826—1828 — исёни такрории Ҷангир-Хоҷа, забти Қошғар, Ярқанд, Хотан, Янгисисор аз ҷониби шӯришиён. Ҳамлаҳо Оқсу, Учтурфон, Қарашар, Кучар. Шикасти шӯришиён. Хиёнат. Қатли Ҷангир-Хоҷа дар Пекин.

<blockquote>"Пас аз исёни Ҷангир тамоми заифии чиниҳо ошкор гардид, ки то он замон ба осиёиҳо мағлубнашаванда менамуданд. Ватандӯстони Қашғар дар рӯҳ эҳё шуданд ва умеди наву қавӣ барои баргардонидани истиқлоли Ватани худро гирифтанд " Ч. Валиханов.</blockquote>

* 1830 — шӯриши бародари Ҷангир-Хоҷа Юсуф-Хоҷа. Аз тарафи шуришгарон забт карда шудани [[Шаҳристони Қошғар|Қошғар]] ва Янгисор.
* 1847 — шӯриши ҳафт хоҷа, забти Қошғар ва Янгисисор аз ҷониби шӯришиён.
* 1855—1856 — шӯриш бо роҳбарии Валихон-Тюря. Гирифтани Қошғар.
* 1864 — шӯриши Кучарск бо роҳбарии пешвои қаратоғликҳо Рашиддин-Хоҷа. Шӯриш дар Қошғар, Ярқанд, Хотан. Шӯриш ба шимол паҳн шуд, намоиш дар минтақаи Илӣ, Чугучак. Харобшавии қудрати империяи Тсин дар қаламрави Туркистони Шарқӣ (Уйғуристон). Рошиддин-Хоҷа пазируфтани унвони хон-хоҷа. Таъсиси се давлат: Йеттишор, Султонати Илӣ, Аморати Дунгон.
* 1871 — пайвастани минтақаи Илӣ ба [[империяи Русия]].
* 1878—1879 — амалиёти ҷазои 80 ҳазораи артиши Тсин, ки бо силоҳҳои аврупоӣ мусаллаҳ аст, бо сарварии генерал Зуо Зонгтанг. Фурӯравии Йеттишаҳр.
* 1881 — бозгашти русҳои минтақаи Илии империяи Тсин. Кӯчидани уйғурҳо дар [[Семиречье|Семиречйе]].
* 1884 — Ташаккули [[Синзян-Уйғур|вилояти Шинҷон]] бо маркази маъмурӣ дар [[Урумчӣ]].

<div align="center"><gallery>
Акс:Yarkand official.JPG|сарбози давлатии йетишарӣ
Акс:Kalmak archer.jpg|[[Солдат|сарбози давлатии йеттишарӣ]]
АксХотанские уйгуры, Йеттишяр.jpg|Қӯшунҳои давлатии [[Йеттишар]]
Акс:Войска Йеттишяра 4.jpg|[[Войска|Қӯшунҳои]] давлатии [[Йеттишар]]
Акс:Alahan Sultan.jpg|Аълохон Султон
Акс:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|[[Якуб-бек|Яъқуб-бек]] [[Монарх|ҳокими]] [[Йеттишар|давлати Иттишор]]
</gallery></div>

=== Нимаи аввали асри 20 ===
* 1912—1913 — шӯриши уйғурҳои Кумул бо сардории Тимур Халпа.
* 1931—1934 — шӯриши уйғурҳои Кумул бо роҳбарии Хоҷа Ниёз-ҳоҷим.
* 1932 — Шӯриши Турфон бо роҳбарии оилаи Мухитҳо. Муттаҳидсозии нерӯҳои шӯришиёни Кумул ва Турфон.
* 1933 — Оғози шӯриш дар Хотан, бо сардории оилаи Богра. Озодкунии Ёрқанд ва Қошғар. Эълони Ҷумҳурии Туркии Исломии Туркистони Шарқӣ (ҶТИТШ) дар Қошғар, Хоҷа Ниёз президент ва Собит Абдулбаки Дамуллоҳ сарвазир мебошанд.
* 1934 — ҶТИТШ аз ҷониби нерӯҳои муттаҳидаи дунганҳо бо сардории Ма Жунин, чиниҳо ва артиши махсуси Олтойи СССР нобуд карда шуд.
* 1937 — шӯриши дивизияи 6-уми уйғурҳо (дивизияи собиқ Маҳмут Муҳитӣ) бо роҳбарии Абдуниёзбек Камол. Саркӯби ошӯб аз ҷониби ҷузъҳои низомии муттаҳидаи Чину Шӯравӣ. Қатли Хоҷа Ниёз-ҳоҷим.
* 1943 — шӯриши Илии халқҳои мусулмон.
* 1944 — эълони Ҷумҳурии Туркистони Шарқӣ (ҶТШ), ташкили ҳукумат бо сарварии Алихон Тура Сагуний.
* 1946 — рабудани президенти ҶТШ аз ҷониби хадамоти махсуси Иттиҳоди Шӯравӣ, ташаккули ҳукумати нав таҳти сарварии Аҳмадҷон Қосим.
* 1949 — Шинҷон як қисми ҶМЧ шуд.

<div align="center"><gallery>
Акс:Хотанские повстанцы.jpg|[[Хотанцы|Шӯришиёни Хотан]], 1933
Акс:Хотанский солдат.jpg|[[Солдат|сарбоз]]<nowiki/>и хотанӣ, 1930
Акс:Комульский офицер.jpg|Афсари комулӣ, 1930
Акс:Хотанские повтстанцы.jpg|[[Повстанец|Шӯришгарони]] [[Хотанцы|Хотан]], солҳои 30-юм
Акс:Sabit 20damollam 1.jpg|[[Собит Дамулло]], [[Сарвазир]]и [[ҶТИТШ]], 1933-1934
Акс:Hodja Niyaz Hadji.jpg|[[Ходжа Нияз|Хоҷа]] Ниёз Ҳоҷим, [[президент]]и [[ТИРВТ|ҶТИТШ]], 1933-1934
Акс:Правительство ТИРВТ.jpg|[[Правительство|Ҳукумати]] [[ТИРВТ|ҶТИТШ]]
</gallery></div>

=== Нимаи дуюми асри ХХ ===
Афсари собиқи ГРУ Анатол Тарас иддао дорад, ки дар ибтидои солҳои 70-уми асри гузашта ГРУ кӯшиш кард, ки дар сурати ҷанг бо ҶМЧ шабакаи зеризаминии уйғурҳоро созмон диҳад ва баъдан уйғурҳо як қатор ба ном «созмонҳои инқилобӣ» -ро дар ин асос, ки ба муқовимати мусаллаҳона оғоз кунад<ref>{{Cite web |url=http://admin.charter97.org/ru/news/2009/7/20/20224/ |title=Анатоль Тарас: «Белорусы еще себя покажут» |accessdate=2021-07-12 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304103906/http://admin.charter97.org/ru/news/2009/7/20/20224/ |archivedate=2016-03-04 }}</ref>.

Пас аз ба истилоҳ озод шудани " [[Туркистони Ғарбӣ]] " ([[Қазоқистон]], [[Қирғизистон]], [[Тоҷикистон]], [[Туркманистон]] ва [[Ӯзбекистон|Узбакистон]]) пас аз [[Пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ|пошхӯрии СССР дар соли 1991]], даъватҳо ба ташкили [[Туркистони шарқӣ|Уйғуристон]] ва озод кардани Туркистони Шарқӣ аз Чин дар Осиёи Марказӣ дубора пайдо шудан гирифтанд.

=== Асри XXI ===
Соли 2007 дар округи Акто задухурд байни исломгароён ва полиси ҶХЧ баргузор шуд.

Расонаҳои чинӣ одатан дар бораи эътирозҳои зиддиҳукуматии уйғурҳо гузориш намедиҳанд ва ё онҳоро ба «террористҳо» ва «экстремистҳо» нисбат медиҳанд. Аммо, гузоришҳо дар бораи ошӯбҳои соли 2008 дар Туркистони Шарқӣ ба расонаҳои байналмилалӣ расиданд.

5-7 июли [[соли 2009]], дар натиҷаи таъқиби полис бар зидди намоишҳои оммавии уйғурҳо, ҳадди аққал 129 нафар кушта ва тақрибан 1600 нафар маҷрӯҳ шуданд (тибқи изҳороти расмии мақомоти Чин). Мақомоти маҳаллӣ истифодаи ҷазои қатлро нисбат ба «барангезандагони ошӯбҳо» талаб карданд<ref>[https://web.archive.org/web/20090707025025/http://www.tagesschau.de/ausland/chinauiguren100.html 129 Tote bei Protesten muslimischer Uiguren]{{ref-de}}</ref><ref>[http://www.20min.ch/news/ausland/story/Massive-Gewalt-bei-Demo-in-China---140-Tote-15890025 Massive Gewalt bei Demo in China — 140 Tote]{{ref-de}}</ref><ref>[http://www.focus.de/politik/ausland/uiguren-protest-china-will-aufstaendische-hinrichten_aid_415254.html China will Aufständische hinrichten]{{ref-de}}</ref>. Мувофиқи маълумоти муҳоҷирони уйғур, шумораи кушташудагон ба 600 нафар расид<ref>[http://www.elpais.com/articulo/internacional/Gobierno/chino/promete/mano/dura/quienes/protejan/responsables/revuelta/elpepuint/20090709elpepuint_12/Tes El Gobierno chino promete mano dura para quienes protejan a los responsables de la revuelta]{{ref-es}}</ref>.

==== Конгресси умумиҷаҳонии уйғурҳо ====
Ин созмон моҳи апрели соли 2004 таъсис ёфта, як созмони чатрест, ки тамоми ҷамоаҳои уйғурро муттаҳид мекунад. Ҳоло ин ташкилотро Робия Қодир сарварӣ мекунад. Ташкилот мавқеи принсипан мӯътадилро риоя намуда, ҳама гуна усулҳои зӯроварии расидан ба ҳадафҳои сиёсиро инкор мекунад. КУУ мақсад дорад, ки ба [[Автономия|худмухтории]] ҳақиқӣ ноил гардад, ки онро ба [[Ноҳияи мухтор (Чин)|минтақаҳои мухтор]] Конститутсияи ҶХЧ додааст. Бо вуҷуди ин, дар Чин ҳамчун як созмони террористӣ шинохта шудааст. КУУ ба ташкили ҳодисаҳои фоҷиабори Урумчӣ дар моҳи июли соли 2009 айбдор карда шуд. Қароргоҳи ин созмон дар [[Мюнхен]] ҷойгир аст.
[[Акс:Sauerbrey,_Kadeer_and_Seytoff_2006.jpg|мини|300x300пкс| <small>Президенти КУУ Робия Қодир ва котиб Олим Саидофф, 2006.</small>]]

==== Ҳаракати исломии Туркистони Шарқӣ ====
Ташкилотро дар аввали солҳои 90-ум Ҳасан Махсум (аз ҷониби хадамоти ҷосусии [[Покистон]] дар соли 2003 кушта шудааст) таъсис дода буд. Аз ҷиҳати идеологӣ, ин ташкилот ба гурӯҳҳои радикалии суннӣ наздик аст, пешвои собиқ Ҳасан Махсум як [[Илоҳиёт|диншиноси]] маъруф дар [[Шаҳристони Қошғар|Қошғар]] буд, барои [[Идеологияи сиёсӣ|эътиқоди сиёсии худ]] се сол дар колонияи ислоҳии Чин адои ҳукм кард. Тибқи иттилои расонаҳои чинӣ, ҲИТШ урдугоҳҳо барои омӯзиши ҷангиён дар [[Афғонистон]] дошт, аммо дар бораи мавҷудияти онҳо маълумоти боэътимод нест<ref>В декабре 1996 года лидер талибов мулла Омар утверждал, что они отвергли просьбу Вашингтона разместить в Афганистане лагеря по подготовке уйгурских сепаратистов из соседнего Китая {{Cite web|url=http://vesti7.ru/archive/news?id=273|title=Архивированная копия|deadlink=да|accessdate=2014-05-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140705164730/http://vesti7.ru/archive/news?id=273|archivedate=2014-07-05}}.</ref>.

== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}

== Адабиёт ==
; ба забони русӣ

* {{Статья|автор=[[Бондаренко, Анна Владимировна|Бондаренко А. В.]]|страницы=178–198|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210715162600/https://www.asu.ru/files/documents/00000361.doc|ref=Бондаренко|язык=|pmid=|arxiv=|bibcode=|DOI=|issn=|isbn=|номер=|заглавие=Проблема борьбы с уйгурским сепаратизмом в СУАР: международный контекст|выпуск=|том=|год=2007a|издательство=|место=|тип=|издание=Китай в мировой и региональной политике: История и современность|автор издания=|ссылка=http://www.asu.ru/files/documents/00000361.doc|оригинал=|archivedate=2021-07-15}}
* {{Статья|автор=[[Бондаренко, Анна Владимировна|Бондаренко А. В.]]|страницы=23–27|archiveurl=|ref=Бондаренко|язык=|pmid=|arxiv=|bibcode=|DOI=|issn=|isbn=|номер=4/2|заглавие=Международные аспекты борьбы против «трех зол» в Синьцзян-Уйгурском автономном районе КНР|выпуск=|том=|год=2007b|издательство=|место=|тип=|издание=[[Известия Алтайского государственного университета]]|автор издания=|ссылка=http://izvestia.asu.ru/2007/4-2/hist/TheNewsOfASU-2007-4-2-hist-04.pdf|оригинал=|archivedate=}}

; бо забонҳои дигар

* {{Книга|автор={{нп3|Ким, Хо-Донг|Kim H.||Kim Ho-dong}}|volume=|тираж=|isbn=|серия=|allpages=320|columns=|pages=|год=2004|заглавие=Holy War in China: The Muslim Rebellion and State in Chinese Central Asia, 1864-1877|издательство=[[Stanford University Press]]|место=Stanford|издание=|ответственный=|викитека=|ссылка=|оригинал=|ref=Kim}}

== Пайвандҳо ==

* [https://web.archive.org/web/20140503025639/http://www.ia-centr.ru/expert/3975/ О.Столповский, В.Парамонов «Проблема уйгурского сепаратизма» в китайско-центральноазиатских отношениях: или о необходимости постановки новых задач для ШОС]
* [https://web.archive.org/web/20160304191550/http://ymyt.com/ru/2/32_1.shtml Сергей Козлов. В странах Центральной Азии считают уйгурский вопрос несуществующим]
* [https://web.archive.org/web/20160304125333/http://ymyt.com/ru/1/210_1.shtml Павел Драган. Уйгурский сепаратизм в контексте региональной безопасности]
* [http://www.uyghurnews.com/ All News about Uyghurs(Uighurs) and East Turkistan]
* [http://www.uyghurcongress.org/ The World Uyghur Congress] {{Бойгонишуда|url=https://web.archive.org/web/20140528110627/http://www.uyghurcongress.org/ |date=2014-05-28 }}
* [http://www.uyghurensemble.co.uk/ London Uyghur Ensemble]{{Бойгонишуда|url=https://web.archive.org/web/20191120225935/http://www.uyghurensemble.co.uk/ |date=2019-11-20 }}
* [http://www.uhrp.org/ The Uyghur Human Rights Project]

[[Гурӯҳ:Синзян-Уйғур]]
[[Гурӯҳ:Ҷунбиши истиқлоли Туркистони Шарқӣ| ]]
[[Гурӯҳ:Уйғурҳо]]
[[Гурӯҳ:Ислом дар Чин]]
[[Гурӯҳ:Ҳаракатҳои миллӣ-озодихоҳӣ]]