Наслкушии арманиҳо

Мавод аз Википедиа — донишномаи озод
Conseilturcique.svg
Арманистон, охирин монеаи зидди пантуркизм ва бунёди кишвари хаёлии Турон

Наслкушии арманиҳо (ба арманӣ: Հայոցи Ցեղասպանություն; ба туркии Истонбулӣ: Ermeni Soykırımı) ки гоҳе бо номҳои дайгарӣ чун поксазии нажодӣ,куштори аромана ва низ тавассути худи арманиҳо бо унвони ҷинояти бузург (ба арманӣ: Մեծи Եղեռն) шинохта мешавад, ба нобӯдии амдӣ ва аз пеш барномарезӣшудаи (Наслкушӣ) ҷамъияти армании сокини сарзаминҳои таҳти кантроли императории усмонӣ дар даврони ҷанги ҷаҳонии аввал (1915 то 1917 милодӣ) тавассути давлатмардони усмонӣу раҳбарони қиёми туркҳои ҷавон гуфта мешавад.

Амалиёт дар қолаби кушторҳои даста-ҷамъӣ ва низ бадаргаҳои иҷборӣ дар шароитӣ ки мӯҷиботи марги Бадарғашудагонро фароҳам оварад, анҷом мешуд[1] Имрӯз шумораи умумии қурбониёни наслкушии арманиҳо якуним миллион нафар тахмин зада мешавад. Дар таии ин даврон, тасаввурӣ барои теъдодӣ аз сардамдорони турк эҷод шуда буд мабнӣ бар инки эҷоди кишварии ҷадиду навин (Туркия) барои туркҳо Вобаста ба эҷоди кишварӣ бо як нажоди воҳид (яъне туркҳо) аст ва ин кор бо тасфияи нажодӣ ки ҳамон поксазии минтақаи Анатолия аз ақаллиятҳои динӣу нажодӣ (ба хусӯси Юнонён, Ошӯриёну аромана) аст Анҷом мешавад. зи ин рӯ, дигари гуруҳҳои қавмии минтақа, аз ҷумлаи Ошӯриён, Юнонён ва курдҳо низ ба тариқии мушобеҳи мавриди ҳамлаи туркони усмонӣ қарор гирифтанд; ба гӯнае ки бисёре аз муҳаққиқон ин рӯйдодҳоро низ бахше аз ҳамон сиёсати нобўдсозии қавмии давлати мардони турк донистаанд.[2] Имрӯз ин ҳодиса ҳамчун яке аз аввалин Наслкушиҳои асри 20 шинохта шудааст.[3]

Илова бар боздошту эъдоми арманиҳо, ҷамъияти бисёр зиёдӣ аз мардон, занону кӯдакони арманӣ аз хонау кошонаи худ табъид, бидӯни ҳеҷ дастрасӣ ба обу ғизо ба қасди марг водор ба роҳпаймоӣ дар масирҳои тӯлонӣ ва биёбоне шуданд.[4] Таҷовузу озору азияти ҷинсии қурбониён тавассути неруҳои мутахосим дар тӯли табъид ба дафъот гузориш шудааст.[5]


Пажӯҳишҳои бисёр зиёдӣ дарбораи Наслкушӣ арманӣони анҷом шуда ва мешавад.[6] Ки қариб ба аксарияти онҳо вуқуъи чунин Наслкушииро воқеӣ ва инкорнопазӣр медонанд. Имрӯза кишвари Арманистон хоҳон ба расмият шинохтан ин Наслкушӣаст аммо давлати Туркия алорақми адами инкори вуқуъи чунин воқеае аз пазируфтан ин воқеа бо унвони «Наслкушӣ» худдорӣ кардау вуҷӯди сиёсати систематик барои нобӯдии арманӣонро қабӯл надорад. Туркия муътақидаст ки дар он солҳо илова бар арманиҳо туркҳои бедифо низ қурбонии ошуфтагиҳо шудаанд.


Ихроҷи арманиҳо ағлаби авқот бо ғорат, таҷовузу куштор ҳамроҳ буд. Хеле аз ихроҷшудагон кушта шуданд, ё аз гуруснагӣ ва бесарпаноҳӣ дар роҳи урдӯгоҳҳои наздики вилояти Дайр-Аззор ҷонишонро аз даст доданд. Чандин ҳазор нафар аз гуруснагӣу беморӣ дар урдӯгоҳҳои усарои ҷангӣ — ки дар онҷои сохта шуда буд — ҷонишонро аз даст доданд.[7]

Осорхонаи наслкушии арманиҳо дар Дайр-Аззор

Иҷмоъи назарӣ дар мавриди иллатҳоу ҳадафҳои ихроҷи арманиҳо мумкинаст ҳаргиз ба даст ниёед. Соҳиби мансабҳои турк иҷозаи санҷидани архиви таърихи ҷангро ба гуруҳи мустақили таҳқиқотӣ таърих надоданду ҳадафи давлати усмонӣ аз ихроҷи арманиҳо ҳалнашуда боқӣ мондааст. Хотираи ин воқеа ба унвони ҷанбаи бисёр муҳим бар ҳувияти миллии арманӣон то ба имрӯзи боқӣ мондааст ва бисёре аз арманӣон иддао мекунанд ки ҳеҷ созишӣ бо Ҷумҳурии Туркия то замони ба расмият шинохтани амали Наслкушӣ имкон надорад.[7]

Донишномаи Эрон дар ин маврид навиштааст: «бузургтарин рӯйдоди мусӣбатбор дар таърихи арманӣон бо оғози ҷанги ҷаҳонии аввал рӯй дод. Дар 1915 милодии давлати туркони ҷавон тасмим гирифт ҳамаи ҷамъияти армании 1,750,000 нафарии кишварро ба Сурияу Байнаннаҳрайн интиқол диҳад. Онон арманиҳо дар императории усмониро ба рағми таъаҳҳуди бисёре аз онон ба вафодорӣ, аносири хатарноки хориҷӣу шарик дар тутеъаи душмани масӣҳиигарои Царьӣ барои барҳам задани фаъолиятҳои усмонӣ дар шарқ медонистанд. Дар ончӣ баъдҳо «нахустин Наслкушии» садаи 20и милодӣ хонда шуд, садҳо ҳазор арманӣ ки аз хонаҳои худ ронда шуда буданд, ё қатли ом шуданд, ё дар байни ҷобаҷоеи қавмӣ, он қадари пиёда роҳ паймӯданд то ҷон бохтанд. Шумори кушташудагони арманӣ дар Туркияи таии солҳои 1915 то 1923 милодии байни 600,000 (дар манобеи расмии Туркия) то 1,500,000 тан баровард шудааст. Илова бар ин, таии ин муддат даҳҳо ҳазор тан аз онон ба Рӯсия, Эрон, Лубнон, Сурия, фаронсау иёлоти муттаҳидаи Амрико муҳоҷират карданд.»

Таърих[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар соли 1453 милодӣ, сипоҳёни Муҳаммади II шаҳри масӣҳии Қустантинияро бо номи ислом гушӯданд ва ба умри императории рӯми шарқӣ (бизанс) ки аз марокизи фарҳангии аврупо буд, поён доданд. Ба ин тартиб императории усмонии тавассути туркҳои муҳоҷирӣ ки вориди Осиёи сағир шуда буданд эҷод шуд. Усмониҳо бо омехтае аз фарҳанги туркӣ - исломӣ ба ҳазфи Масеҳён пардохтанд. Нахустин кори онҳо бардоштани номи Константину гузоштани калимаи ислом ба ҷои он буд ки номи пойтахт ба Исломбӯл (Истонбул) тағйир ёфт.[8]

Гурӯҳе аз арманиҳо аз Туркия депорт карда мешаванд ва ба хатти бритониёӣ наздик мешаванд Нашр: Осорхонаи ҷанги Бритониё[9]

Ҳарчанд ҳукумати усмонӣ дар шарқ бо бархӯрд бо Сафавӣ ва ҷангҳои тӯлонӣ ба натиҷае нарасид, аммо онҳо дар Аврупо пешравӣ карданд ва ба дарвозаҳои Вена расиданд. Пас аз шикасти қатъӣ аз нерӯҳои муттаҳидаи аврупоӣ дар соли 1683 мелодӣ, ҳукумати усмонӣ тадриҷан ақибнишинӣ кард ва дар тӯли чанд аср каму беш тамоми дороии худро дар Аврупо аз даст дод. Пас аз ин корњои дохилии императорї низ пароканда шуданд ва тамоми талошњои дохилї ва байналмилалї барои барќарорсозии корњо бенатиља монд, то њукумати Усмонї ба унвони «марди бемори Аврупо» маъруф гардад.[10][11][12]

зулми Абдулхамидӣ[вироиш | вироиши манбаъ]

Аз охири асри 19 зулми ҳукумати усмонӣ бар зидди шаҳрвандони армании он империя шадидтар шуд. Абдулҳамиди II бо ду роҳ кӯшиш кард, ки Арманистони Ғарби ро аз аҳолии бумӣ холӣ кунад:

  • аз тариқи гирифтани молиётҳои сангин, ки ниҳоятан мунҷар ба муҳоҷирати рустоиён мешуд.

Сиёсати пешгирифтаи ҳокимони усмонӣ шиддати вазъияти дардовареро, ки арманиҳо дар он буданд, боз ҳам бештар кард. Андозҳои ғайриқонунӣ, ғоратгарӣ, тасарруфи заминҳои хусусӣ, куштор, ҳамла ва одамрабоӣ аз амалҳои асосии ҳукумат террор ва зулм буд, ки арманиҳо дар зери он зиндагӣ мекарданд. Заҷр ва озорҳоу ситамҳое ки як ҳукӯмати фосиду орӣ аз ҳар гӯна эҳсоси масъӯлият дар ҳақи мардуми арманӣ раво медошт, ҳукӯматӣ ки таассуби тунди сокинони ғайри масӣҳиро таҳрик мекард ва аз курдҳо барои амалӣ кардани назароти худ сӯъиистифода менамӯд.[13][14]

  • Бо таҳрики эҳсосоти мазҳабӣ мардумон курду черкес, ки дар он замони ҷузви сипоҳёни усмонӣ маҳсӯб мешуданд, алайҳи арманиҳоу ташвиқи онҳо ба ҳамла ба рӯстоҳои арманӣнишину ғорату чаповули саканаи арманӣ, қатл ё водор кардани онҳо ба кӯчи иҷборӣ.[15] Албата бисёре аз курдҳо низ ки мухолифи Наслкушӣ буданд аз ширкат дар куштору ғорат сарбоз заданд ва дар иваз бо пинҳон кардан ё бо гирифтани Сарпарастии кӯдакон арманӣ ба онҳо кумак карданд.[16]
Қурбониёни куштори арманиҳо дар гӯри дастаҷамъӣ дар қабристони Эрзурум ба хок супурда мешаванд.

илова бар молиётҳои сангине, ки мақомот давлати Усмонӣ аз арманён мегирифтанд ин мардум маҷбӯр буданд боҷҳои ғайриқонуни ҳам ба бузургони Кучманчиёни курд бипардозад. Агар дар кишварҳои мутамаддин ду навъ молиёти мутамоиз ба номи мустақим ва ғайримустақим гирифта мешавад барои деҳқонони армании Туркия ин тақсимбанди ба сурат дигаре буд, бад-ин маънӣ, ки онон низ дунуъ молиёт мепардохтанд, молиётҳои қонунӣ ва ғайриқонунӣ. Илова бар ин рустоҳои арманинишин маҷбӯр буданд замистонҳо афрод Кучманчиёни курдро, ки дар охири поиз чарогоҳҳои кӯҳистониро тарк мегуфтанд ва ба дашт меомаданд бебаҳо дар хонаҳои худ маскан бидиҳанд.[17] Баъдҳо вақте сиёсати давлати Усмонӣ дар зиддият бо тӯдаҳои армани ба авҷи шиддати худ расид амали (дарогунод) ё (таҳмили сарбоз) сурат гирифт, бад-ин маънӣ, ки давлат сарбозон туркро ба зӯр дар хонаводаҳои армани сукно медод.

Ин вазъият аз соли 1878 то соли 1894 боиси муҳоҷирати даҳҳо ҳазор арманӣ ба Қафқози Ҷанубӣ ва ба Иёлоти Муттаҳидаи Амрико шуд. Аммо бештари халки арман, ки ба ватани худ сахт дилбаста буд, дар мамлакати худ монд. Арманиҳо эҳсос карданд, ки ин муҳоҷират бешубҳа ҳадафи сиёсати усмонӣ аст ва онҳо бояд бо мондан ва часпидан ба хонаву замини худ нақшаи онҳоро шикаст диҳанд. Дар байни арманиҳо норозигии амиқ пайдо шуд ва он боиси таъсиси иттиҳодияҳо ва ҳизбҳои арманӣ гардид, ки ҳадафи онҳо беҳтар намудани шароити зиндагии арманиҳо дар Туркия ва дифоъ аз миллати арман буд. Мохи июни соли 1890 дар Эрзурум вокеаи хунин руй дод. Бар асоси гузориши беасос ва дурӯғ, маъмурони интизомии усмонӣ барои кашфи аслиҳа дар калисои Апостолии армании Эрзурум кофтукоб ва таҳқиқ карданд. Арманиҳое, ки аз ин таҳқир ва таҷовуз ба макони муқаддаси худ ба хашм омада буданд, бо сарварии яке аз афроди маъруфи худ бо номи "Ҳорутюн Пасдермаҷиён" хостанд аз калисои худ дифоъ кунанд, аммо нерӯҳои мусаллаҳи туркҳо ҳамаро дар ҷои худ тирборон карданд.[18]

Виктор Брар дар китоби худ менависад:[19]

« тафтишу бозрасӣ дар килисо бо ношӣгарӣу хушунатӣ ки аскарони турки маъмӯлан дар ин гӯнаи амалиёт аз худ нишон медиҳанд анҷом гирифт . Килисои ҷомеъ ки арманӣон аз он дифо мекарданд ба зӯр тасхир шуд ва аз тарафи сарбозони турк, мавриди беҳурматӣу тавҳин қарор гирифт . Бозрасӣу тафтиш собит кард ки на аслаҳае дар кор бӯда ва на борӯтӣ, вале бист арманӣ ба қатл расида ва беш аз сесад нафари маҷрӯҳ шуда буданд.»[20]

«Масеҳён дар маърази таҳқиру тавҳин қарор доштанд. Онон аз баргузарии маросими динишан ба гӯнае ки мусулмононро нороҳат кунад манъ шуда буданд. Ба садо даровардани занги калисо ва сохти калисоё каниса мамнӯъ буд. Таъмири килисоҳои мавҷӯд ба Гирифтани иҷозати ҳукумат ниёз дошт. Иловаи барӣн, Масеҳён аз асбсаворӣу ҳамли аслаҳа манъ шуда буданд,у ҳангоми убӯри мусулмонон бояд канор мекашиданд. Ранги либосу кафши Масеҳёну кайфияти ҷинси онҳо бояд қобили ташхис аз мусалламин мибуд. Аз чандин ҳукми ҳукӯматӣ ки ба дасти мо расидааст, мисли ин намӯна аз садаи 16 пайдост ки замонӣ пӯшидан хуфтонҳои[21] яқадор, порчаҳои гаронқимат, барои ғайри мусулмонони мамнӯъ буд. Ҳамчунин ранги либоси Масеҳёни мутафовит буд, кафш ва сарбаанди арманиҳо бояд қирмиз бошад, дар ҳоле ки Юнонён сиёҳу яҳудён фирӯзай мепӯшеданд. Бояд хонаҳои онон ранги мутафовитӣ аз мусулмонон медошт ва ҳатто дар ҳаммомҳои умумии ғайри мусулмонон бояд зангулае ба порчаи ҳаммоми худ васл мекарданд.»[22]

Пас аз барканории Султон Абдулҳамид, тавассути туркони ҷавон, ки арманиҳо нақш ба сазои дар инқилоб доштанд, давлати ҷадид ҳамаи ваъдаҳои худро фаромӯш карда ва иқдоме дар ҷиҳати беҳбуди авзоъи умуми кишвар ва ба хусус тармими вазъияти арманён накард. Ба тадриҷ маълум шуд, ки манзури туркони ҷавон аз шиори (иттиҳод ва бародари) мустаҳил шудани милали ғайри турк императори дар миёни туркҳо ва ташкили давлати якдаст турки буд. Ба ҳамин ҷиҳат, роҷеъ ба ҳуқуқ дохили – қавми сокинони ғайри турк ба ҳеҷ ваҷҳ ҳозир ба гуфтугӯ набуданд ва ба акс, бо хушунате, ки ёдовари аъмоли султон Абдулҳамид буд шурӯъ ба саркӯби эътирозот мардуми намуданд.[23]

давлатҳои Аврупоӣ, аз ҷумла Русия ва Ингилистон, гарчи ҳушдорҳои дар робита бо арманиҳо ба давлати ҷадид медоданд, аммо манофеъи худи онҳо, ба хусус Англистон, дар императори Усмонӣ ва низ рақобатҳои фимобини худашон монеъ аз иқдоми ҷиддӣ барои иҷбори туркҳо ба поён додан ба ситамҳо алайҳи саканаи армани мешуд. Туркони ҷавон бо илм ба ин мавзӯъ, дарсадад баромаданд, ки масъалаи арманиро бо қалъ ва қамъи комили онон дар сатҳи императори ҳал намоянд, ба наҳве, кӣ, ба гумони худашон, дигар мӯҷиби барои дархости ислоҳот вуҷуд надошта бошад. Омиле, ки ба вежа онҳоро ба сӯии ин роҳи ҳал савқ медод, ин буд, ки сардамдорони ҳизби иттиҳод ва тараққӣ, бо илҳом аз идаҳои Пантуркизм, ҳадаф дӯрдасти эҳёи императори Усмониро думбол мекарданд.[24]

ҷанги ҷаҳони аввал фурсати муносиберо ба туркони ҷавон дод. Туркони ҷавон дар соли 1915 мелодӣ тайи як барномаи аз пеш рехташуда, Наслкушии арманёнро ба марҳалаи иҷро дароварданд. Барномае, ки улгуии барои Олмони нозӣ дар ҷанги ҷаҳонии дувум шуд. Нобудии миллати арманӣ тавассути давлати вақти Туркия (туркони ҷавон) ба шакле дақиқ ва маҳрамона тарҳрезӣ ва иҷро шуд. Дар роси ин тарҳ Муҳаммад талъат пошо вазири кишвар, Исмоил анвар (Анварпошшо) вазири дифоъ ва Аҳмад ҷамол пошо вазири дарёдории Туркия қарор доштанд ва аз аъзои ҳизби иттиҳод ва тараққи буданд. Инон барои пешбурди ҳадафҳои худ ба давлати Олмон вобаста шуда буданд. Давлати Туркия барои иҷрои ин тарҳ кумитае се нафара ташкил дод, ки аъзои он баҳоуддин шокир, Алӣи шикарӣ ва доктор нозим буданд. Ин тарҳ дар солҳои 1923–1915 дар Арманистони ғарбе, ки таҳти ишғоли Имперотурии Усмонӣ буд, ба иҷро даромад ва тайи он як ва нем миллион аз мардум бедифоъи армани аз зан ва мард ва пир ва ҷавон қурбони шуданд ва ҳудуди ҳаштсад ҳазор нафари дигар дар саросари ҷаҳон пароканда шуданд.[4]

бино бар ин тарҳ нахуст куллияи мардони армани аз 15 сол то 50 солро, ки тавон доштанд, ба баҳонаи бурдан ба ҷабҳаҳои набард ба артиш фаро хонда шуданд. Дар онҷо онҳоро халъи силоҳ карда ва ба гардонҳои бигори дар пушти ҷабҳа мунтақил карданд.[25]

Сабабҳои геноциди арманиҳо[вироиш | вироиши манбаъ]

Устухонҳои боқимондаи генотсиди арманиҳо дар Арзанҷон
  • Забт кардани сарзамини бостонии Арманистон[26]

Бар асоси сиёсати Пантуркизм ва идомаи сиёсати қатли ом ва наслкушии миллати арман, ҳукуматҳои Туркия ба таҳриф ва тағийр додани номҳои маҳалҳои Арманистони Ғарбӣ шурӯъ карданд. Оғози ин равандро аз соли 1878 пас аз баста шудани Шартномаи Сан-Стефано[27] дидан мумкин аст.

дар модаи 16 ин муоҳида аз Арманистон ва шаш вилояти армани Туркия ёд шуда аммо пас аз он, дар паймони Берлин (1878),[28] банд 61, ки ба Арманистон ихтисос дода шуда, калимаи Арманистон ҳазф ва фақат номи устонҳои арманинишин зикр шудааст.


Ҳукуматҳои Туркия бо ин ҳам қаноат накарданд ва ба ҷои Арманистони Ғарбӣ калимаи Туркияи Шарқӣ ё Курдистонро маъмул карданд. Хамин тавр, дар соли 1878 хукумати Туркия ба хокимони худ телеграммахои махфй фиристода, ба онхо дар мукотибаи худ калимаи Арманистонро манъ кард ва дар матбуот истифода бурдани калимаи Арманистон низ манъ карда шуд.[29][30] Пайгирии ин масъала аз ҷониби ҳукумати усмонӣ дар соли 1890 амиқтар шуд; Вакте ки хукуматхои Туркия кушиш мекарданд, ки катли ом ва геноциди арманихоро ба накша гиранд. 26 январи соли 1914 дар созишномае, ки миёни Русия ва ҳукумати Туркия имзо шуд ва ба далели фишори ҳукумати турк ба Русия, унвони вилояти Арманистон ба Анатолияи Шарқӣ иваз карда шуд.[31]

Исмоили Анвар 6 октябри 1916 дар ҳукме эълон кард, ки:[32][33][34][35][36]

Қарор аст, вилоятҳо, ноҳияҳо, шаҳрҳо, деҳот, кӯҳҳо ва рӯдхонаҳое, ки номашон ба миллатҳои ғайриисломӣ, аз қабили арманӣ, юнонӣ, ошурӣ тааллуқ дорад, ба туркӣ иваз карда шавад. аз ин лаҳза барои расидан ба ҳадафи асли мо аз фурсат бидаст омада астфода намоъед. (Архиви генералии Ҷумҳурии Туркия, Истанбул)

Дар остонаи Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ ба сиёсати Туркия ду нақшаи асосӣ: пантуркизм ва пантуранизм таъсир расонд. Маќсади наќшаи аввал маҷбуран турккунонии тамоми миллатњои Гайритурк буд, ки аксарияти сокинони императории Усмониро ташкил медоданд; Ва њадаф аз наќшаи дуюм, яъне пантуронї, гирд овардани тамоми миллатњои турониён дар њудуди як давлати бузурги туркї, ки аз Босфор то Осиёи Миёнаро фаро гирифтааст, буд. Ин ҷунбиши пантуранизм низ ҳаводороне чун Зиё Гӯкалп ва назариячиёне чун Монс Текин Алп пайдо карда буд.[37] Итминон дошт, ки пантуранизм бидуни шикаст ва пошхурии империяи Русия ғайриимкон аст. Орзуи амалй гардондани пантуранизм, магар бо ёрии харбии як давлати бузург амалй шуда наметавонист ва ин давлати бузург ба чуз Имперотурии Олмон дигар касе шуда наметавонист.

арманён монее бар сари роҳи таҳаққуқи ин нақша буданд. Арманён ҳамчун девори оҳанин миёни туркҳои Усмонӣ ва туркзабонони Ќафқоз, ки ҳеҷгуна пайвасти нижоди бо онон надоранд ва туркони он сӯи дарёи Хазар буданд, қарор гирифта буданд.[4]

Зиё Гӯкалп соли 1915 дар Веймар дар лавхаи ёдгории нашри асари Алп Текин «Туркизм ва пантуркизм» менависад:

Турон кишвари афсонавӣ нест. Халқҳои туркзабони Осиё, ки дар паҳлӯи ҳамдигар зиндагӣ мекунанд, зери парчами Туркия ҷамъ омада, як империяи бузург ташкил хоҳанд кард. Турон ватани Туркияи бузург аст. Турон сарзамини воқеӣ ва ояндадор барои шинохти миллати турк аст. Онҳое, ки онро утопия ва дурӯғ мешуморанд, дар ҷаҳони гумроҳӣ ва дастнорас зиндагӣ мекунанд ва тақдир инро барои мо муқаррар кардааст.[38]

Уинстон Черчилл дар китоби Бӯҳрони ҷаҳонӣ менависад:

дар ин шак нест, ки тарҳи ин ҷиноят ва иҷрои он ба далоили сиёси будааст. Фурсате пеш омада буд то як нижоди масеҳи мазҳабро, ки бо назарот давлат Туркия мухолиф буд ва ҳатто оризуҳои дар сар мепарваронданд, ки баровардани онҳо ҷуз ба зиён Туркия имконпазир набуд ва аз дидгоҳ ҷуғрофиёӣ низ девори байни туркони Усмонӣ ва миллатҳои мусулмону турки Ќафқоз буд, аз байн бибаранд. Баид нест, ки ҳамлааи Англистон ба тангаи Босфор ва Дарданелл хашми бераҳмонаи давлати Туркияро барангехта бошад. Пайравони понтуркисм фикр кардаанд, ки ҳатто агар Ќустантания суқут кунад ва Туркия дар ҷанг мағлуб шавад, аз байн бурдани Арманистон мазияте ҳамешагӣ барои ояндаи нижоди турк дарбар Хоҳад дошт

раҳбарони ҳизби иттиҳод ва тараққи дар оғоз, дарсадад баромаданд то аз ҳамроҳӣ ва кумаки арманён мутмаин шаванд ва аз онон хостанд то дар Арманистони Русия ва дар Қафқози Ҷанубӣ як шӯриш мусаллаҳона роҳ биндозанд ва дар иваз ба онон ваъдаи худмухтори барои Арманистони Русия ва барои манотиқи ҳаммарзи он дар Арманистони ғарби пас аз ҷанг доданд. Раҳбарони ҳизби федератсия инқилобӣ армани дар кунгираи 2 август 1914 мелодӣ, ки муташаккил аз (оршок виромён, истипон зӯрён, хочотур молумён) ва аз ҳизб иттиҳод ва тараққи муташаккил аз гурӯҳ (баҳоуддин шокир, умр ноҷӣ ва ҳайлми бии) ташкил шуд.[39]

Дар карикатураи кӯҳнаи сиёсӣ, ки карикатураи фаронсавӣ кашидааст, Султон Абдулҳамиди II бо корд дар даҳонаш ба унвони "Қассоби арманиҳо " ёд мешавад.

Рохбарони партияи Дашнаксутюн таклифи туркхоро рад карда, дар чавоб гуфтанд:

"Агар миёни Туркия ва Русия ҷанг сар занад, арманиҳо дар кишварҳои худ вазифаи низомии худро иҷро хоҳанд кард."

Онҳо тасмим гирифтанд, ки ба тавтиъа ворид нашаванд ва ба вазифаи шаҳрвандии усмонӣ Беэътиноӣ накунанд, ин пешниҳодро рад карданд.[39] Уинстон Черчилл менависад:

«арманён ҷанги бародаркушӣ бо сарбозони арманӣ дар ду урдугоҳи мухолиф ҳамро бар он тарҷеҳ доданд, ки ба тааҳҳудоти тобеияти турк ё рус будан худ хиёнат кунанд.»[40]

сиёсатмдорони турк аз ин ҷавоб сахт ба хашм омаданд ва ҳаминка Туркия дар канори Олмон қарор гирифт, дар 24 октябр 1914 мелодӣ вориди ҷанг шуд ва оғозгари амалиёт ҷанги дар Ќафқоз, ки ба муддат чаҳор сол ва шаш рӯз ба тӯл анҷомед ва тасмим гирифтанд, ки бо истифода аз фурсати пеш омада барои ҳамеша ба ҳисоби арманён бирасанд.

Манобеъи туркӣ ин ҳодисаро як нуқтаи гардиш дар равобити ҳизб бо арманиҳо медонанд ва то ҳадде мегӯянд, ки Дашнаксутюн дар воқеъ тасмим гирифтаанд, ки алайҳи ҳукумати усмонӣ шӯриши пинҳонии худро оғоз кунанд ва аз ин рӯ фармони баъдӣ бораи ихроҷи онҳо ногузир буд.[41]

дар мадорике, ки дар додгоҳи муҷримони наслкши дар соли 1919 мелодӣ ироа шуд, ки туркони ҷавон на фақат барои ширкат дар кунгира балки барои ташкили ягонҳои ташкилот махсуса ба арзрум рафта буданд. Кунгира танҳо василае будааст барои пинҳон кардани ҳадафи воқеӣ сафар ба арзрум ва ҳамчунин қасди ширкаткунандагони ҳизб аз миёни бурдан аъзои дошноки ҳозир дар кунгира будааст.[42][43]

  • Фоҷиаи СариҚомиш ва оғози наслкушии арманиҳо

тасодуфи нест, ки наслкушии арманён андаке пас аз набарди Сарыкамыш рӯй дод ва бо набарди голипули ҳамзамон шуд. Дар ҳақиқат ҷанг, охирин шонси ҳизб ва императори буд. Туркҳо метавонистанд бо идораи саҳеҳи ҷанг бахти худро иваз кунанд ва аз суқути императори ҷилавгири кунанд аммо шикастҳои пай дар пай, ки туркҳо дар аввалин моҳҳои ҷанг мутаҳаммил шуданд ҳамаи рӯйоҳои шукӯҳи дубораро бар бод дод ва ба ҷойи он инҳитоти ахлоқии мусаллами ба бор овард. Фоҷиаи СариҚомиш Нуқтаи гардише буд, ки ҳизби иттиҳод ва тараққиро бо сархӯрдагӣ азими мувоҷиҳ сохт. шикасти рӯйоҳои исломӣ ва турони ононро бар бод дод.[44] Усмонӣҳо ҳамчун нозиҳо дар ҷанги ҷаҳонии дувум шикастро ноши аз дасисаои хоинона, ва вуҷуди хоинони худи медонистанд, ки аз пушт ба ҷанговарон ханҷар зада буданд.

дар китобҳо ва навиштаҳои бешумори турк, арманён нақши ин хоинонро пур карданд. чизе, ки яке аз идороти вазорати ҷанг бо интишори гузоришҳои мудовиман барои мардум ташреҳ мекард. Идораи дувум вазорат ҷанг, вазорати иттилоот, кори сомондҳи таблиғот ва таҳрикоти зидди арманиро бар ӯҳда гирифт. Кулунил сайфи (, ки баъдҳо дузгурн ном гирифт) мақолот бисёре дар инбора дар нашрия ҳафтагӣ ин вазорат хона, «ҳарб мaҷмуaоси»[45], мунташир кард. Пас аз муторикаи ҷанг дар соли 1918 кулунил сайфи дар рӯзнома «сабоҳ» ташреҳ кард, ки ӯ ба унвони афсари масъул дар идораои сиёси дар ситоди низоми Усмонӣ, бо ҳамкори ташкилот махсуса ва ҳамкори наздик бо баҳоуддин шокир аз ҳизб дар байни касоне буда, ки нақшаи қатлъом арманёнро тарҳ карда будаанд.[46]Човваш ауғлу, афсари ҷавоне, ки дар ҷаласот саре Истамбул ширкат карда буд, дар хотирот худ менависад: «кумитаи марказӣ пас аз барраси ҳамаи имконҳо тасмим гирифт, ки дар сурати шикаст дар ҷанг, мо силоҳҳои худро замин нахоҳем гузошт ва туркҳо бо ақибнишинӣ ба сӯи онотули мубориза худро ба тадриҷ идома хоҳанд дод ва нақшае низ тадорук дида шуда буд.»[47]

Ин нақша дар байни фармондеҳони ҳарбӣ баҳсу мукотибаи зиёдеро ба вуҷуд овард; Аз ҷумла масъалаи дар куҷо ҷойгир шудани марказҳои фармондеҳии низомӣ ва ин аснод дарбораи заминаҳои бевоситаи наслкушии арманиҳо нишондодҳои муҳим медиҳанд.[48]

Эзоҳ[вироиш | вироиши манбаъ]

  1. ↑ Хатои ёдкард: Барчасби <ref> ғайримиҷоз; матне барои ёдкардҳо бо номи Riggs ворид нашудааст
  2. ↑ Schaller, Dominik J. and Zimmerer, Jürgen 'Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies—introduction', Journal of Genocide Research, 10:1, 7 – 14. Online access: (Accessed March 2011). Excerpt 1:"It is, however, important to acknowledge that the Young Turkish leaders aimed at eliminating Kurdish identity by deporting them from their ancestral land and by dispersing them in small groups. The Young Turks partially implemented these plans during World War I: up to 700,000 Kurds were forcibly removed; half of the displaced perished." Excerpt 2:"Even more importantly, as shown above, Kurds fell victim to a similar treatment at the hands of the Young Turks as the Armenians and other Christian groups.". Excerpt 3: "As we can see from Knzler's statement, Kurds had to endure a very similar fate to that of the Armenians. Forcing them on death marches during the winter closely resembles the Armenian's marches, with a very similar outcome. The overall aim of the Young Turkish policy towards the Kurds was—according to Knzler—genocidal: “It was the Young Turks' intention not to let these Kurdish elements go back to their ancestral homeland. Instead, they should little by little be completely absorbed in Turkdom [… im Trkentume aufgehen]."
  3. ↑ Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution, April 24, 1998.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 اسماعیل رائین، قتل‌عام ارمنیان، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۵۷
  5. ↑ Sharlach (2000). «Rape as Genocide: Bangladesh, the Former Yugoslavia, and Rwanda». New Political Science 1 (22). doi:10.1080/713687893.
  6. ↑ Rummel R. J. "The Holocaust in Comparative and Historical Perspective". The Journal of Social Issues. Volume 3, no.2. April ۱, ۱۹۹۸. Retrieved April ۳۰, ۲۰۰۷.
  7. ↑ 7.0 7.1 Masters,Bruce, Encyclopedia of the Ottoman Empire, 2008,” Armenian Massacres”,page 54-55
  8. ↑ Crowley, Roger (۲۰۰۶). Constantinople: The Last Great Siege, 1453. Faber. ISBN ۰-۵۷۱-۲۲۱۸۵-۸ Check |isbn= value: invalid character (help).  Check date values in: |date= (help) (reviewed by Foster. The fall of Constantinople and the end of empire. Contemporary Review (September 22, 2006). — «Some say the Middle Ages ended then»)
  9. ↑ تارنمای موزه جنگ بریتانیا
  10. ↑ de Bellaigue, Christopher. "Turkey's Hidden Past". New York Review of Books, 48:4, 2001-03-08.
  11. ↑ de Bellaigue, Christopher. "The Sick Man of Europe". New York Review of Books, 48:11, 2001-07-05.
  12. ↑ "Ottoman Empire." Britannica Student Encyclopedia. 2007. Encyclopædia Britannica Online. 19 Apr. 2007.
  13. ↑ history.com. "ARMENIAN GENOCIDE." ARMENIAN GENOCIDE
  14. ↑ Rouben Paul Adalian. "Ottoman Empire and the Armenian Genocide." Encyclopedia Entries on the Armenian Genocide
  15. ↑ ویکتور برار، سیاست سلطان، مجله پاریس، مورخ ۱۵ دسامبر 1896.صفحه:۸۸۵
  16. ↑ Henry H. Riggs, Days of Tragedy in Armenia: Personal Experiences in Harpoot, page 158, 1997.
  17. ↑ A Ride through Asia Minor and Armenia,Author: Henry C. Barkley
  18. ↑ هراند پاسدرماجیان. تاریخ ارمنستان. تهران: انتشارات زرین. صفحه:۳۸۵ تا ۳۸۹
  19. ↑ [1]ویکتور برار، سیاست سلطان، مجله پاریس، مورخ ۱۵ دسامبر ۱۸۹۶
  20. ↑ Les massacres d’Arménie (1896). jaures.eu.
  21. ↑ نوعی لباس مردانه
  22. ↑ کتاب اقدام شرم آور، نویسنده:تانر آکچام، مترجم:بابک واحدی و محسن قائم مقامی
  23. ↑ پل روهرباخ در توران و ارمنستان،(روزنامه‌نگار و نویسنده آلمانی متولد در ۱۸۶۹-نوشته‌های او دربارهٔ سیاست جهانی و جغرافیاست) از قفقاز تا دریای مدیترانه چاپ ۱۹۰۳ لایپزیک.
  24. ↑ ژان ماری کارزو، ارمنستان ۱۹۱۵، ترجمه فریبرز برزگر، تهران: جاویدان
  25. ↑ ادیک باغداساریان، نگاهی به نژادکشی ارمنیان. صفحهٔ ۳۴
  26. ↑ What were the reasons for the massacres and the persecutions?. genocide1915.org.
  27. ↑ این معاهده در ۳ مارس ۱۸۷۸ میلادی بین دولتهای عثمانی و روسیهٔ تزاری منعقد شد که مادهٔ ۱۶ آن در مورد ولایات ارمنی حکومت عثمانی بود.
  28. ↑ این معاهده در ۱۳ ژوئیه ۱۸۷۸ میلادی بین دولتهای عثمانی و روسیه تزاری منعقد شد که مادهٔ ۶۱ آن در مورد ولایات ارمنی حکومت عثمانی بود.
  29. ↑ Blundell, Roger Boar, Nigel (1991). Crooks, crime and corruption. New York: Dorset Press. p. 232. ISBN 978-0-88029-615-1  ва en.
  30. ↑ Balakian, Peter. The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response. HarperCollins. p. 36. ISBN 978-0-06-186017-1  ва en.
  31. ↑ (Russian) Modern History of Armenia in the Works of Foreign Authors [Novaya istoriya Armenii v trudax sovremennix zarubezhnix avtorov], edited by R. Sahakyan, Yerevan, 1993, p. 15
  32. ↑ General Directorate of State Archives of the Republic of Turkey, İstanbul Vilayet Mektupçuluğu, no. 000955, 23 Kânunuevvel 1331 (October 6, 1916) Ordinance of Enver Pasha (retrieved from the private archives of Sait Çetinoğlu)
  33. ↑ Ungor; Polatel, Ugur; Mehmet (2011). Confiscation and Destruction: The Young Turk Seizure of Armenian Property. Continuum International Publishing Group. p. 224. ISBN 978-1-4411-3055-6. 
  34. ↑ Nisanyan, Sevan (2011). Hayali Coğrafyalar: Cumhuriyet Döneminde Türkiye'de Değiştirilen Yeradları (PDF) (in туркӣ). Istanbul: TESEV Demokratikleşme Programı. Archived from the original (PDF) on ۲۶ اوت ۲۰۱۵. Retrieved 12 January 2013. Turkish: Memalik-i Osmaniyyede Ermenice, Rumca ve Bulgarca, hasılı İslam olmayan milletler lisanıyla yadedilen vilayet, sancak, kasaba, köy, dağ, nehir, ilah. bilcümle isimlerin Türkçeye tahvili mukarrerdir. Şu müsaid zamanımızdan süratle istifade edilerek bu maksadın fiile konması hususunda himmetinizi rica ederim.  Check date values in: |archive-date= (help)
  35. ↑ Öktem, Kerem (2003). Creating the Turk's Homeland: Modernization, Nationalism and Geography in Southeast Turkey in the late 19th and 20th Centuries (PDF). Harvard: University of Oxford, School of Geography an the Environment, Mansfield Road, Oxford, OX1 3TB, UK. Archived from the original (PDF) on ۹ نوامبر ۲۰۱۳. Retrieved ۲۷ ژوئن ۲۰۱۶.  Check date values in: |access-date=, |archive-date= (help)
  36. ↑ Dündar, Fuat (2001). İttihat ve Terakki'nin Müslümanları iskân politikası: (1913–1918) (in туркӣ) (1. baskı ed.). İstanbul: İletisim. p. 284. ISBN 978-975-470-911-7. Retrieved 12 January 2013. 
  37. ↑ Graham Richards. "Race, Racism, and Psychology: Towards a Reflexive History Бойгонӣ шудааст ۱۱ آوریل 2016.." London and New York,First published 1997
  38. ↑ Gökalp, Ziya makaleler,haz:m abdulhaluk cay,kultur bakanligi yayinlari. ankara (1982). Баргирифта аз сарчашмаи аввал ۲۴ ژوئن ۲۰۱۶.
  39. ↑ 39.0 39.1 Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. New York: Palgrave Macmillan, 2004, 2 volumes paperback, 894 pages. (1982).
  40. ↑ وینستون چرچیل، بحران جهانی، جلد پنجم، چاپ ۱۹۲۹ اندن، صفحهٔ ۴۰۴
  41. ↑ Ahmet. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi.
  42. ↑ N. Dadrian. the history of the armenian genocide ethnic conflict from the balkans to anatolia to the caucasus. Berghahn Books, 2003 - History - 460 pages.
  43. ↑ Dikran M. Kaligian. "Anatomy of Denial: Manipulating Sources and Manufacturing a Rebellion." Genocide Studies International
  44. ↑ Tarık Zafer Tunaya. "Türkiye'de Siyasal Partiler Cilt 3." vol.3,p.511.513
  45. ↑ نشریه هفتگی حرب مجمواسی. 24 апрели 2023 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 7 апрели 2016.
  46. ↑ The Secret Young-Turk Ittihadist Conference and the Decision for the World War I Genocide of the Armenians,By Vahakn N. Dadrian
  47. ↑ seref cavusoglu,ittihat ve terakki'nin gizli planı,yakin tarihimiz,vol.1,p.263
  48. ↑ DR. SELAHATTİN TANSEL. "MONDROS'TAN MUDANYA'YA KADAR." Yayın Yılı: 1991
Баргирифта аз "https://tg.wikipedia.org/w/index.php?title=Наслкушии_арманиҳо&oldid=1347145"