Таърихи дараҷаҳои низомии тоҷикӣ

Иловаи пайвандҳо
Мавод аз Википедиа — донишномаи озод

Деринатарин ёдкард аз нерӯҳои размии ниёкони тоҷикон дар «Авесто» ва сангнавиштаҳои шоҳаншоҳони Ҳахоманишӣ боз монда, ки «*kāra-» ‘мардум-сипоҳ’ (< ҳиндуурупоӣ: «*koro-s, *kori̯o-s» ‘ҷанг; сипоҳ, лашкар’ < олмонӣ: «Heer» ‘артиш; нерӯи заминӣ’; инглисии куҳан: «Here» ‘артиш’) ва «*spāda-» ‘сипоҳ’ хонда шудаанд.

Торихчаи дараҷаҳои низомии тоҷикӣ[вироиш | вироиши манбаъ]

Аз «*kāra-» дар забони порсии бостон номҳо ва истилоҳоти низомии *Kārapāna- ‘нигаҳбони сипоҳ’, *Kārapati- ‘сардори сипоҳ’, *Kārayauza-, *Kārayauda- ‘барангезандаи сипоҳиён’ [*yauda- > yōd ‘сарбоз’], дар забони суғдӣ «āzā̆t-kār» [озодкор – сарбоз, сипоҳӣ, афсар][1], дар забони балхӣ «αςαδοϰαρο» [озодкор – озода] ва «ϰαρα-λραγγα» ‘фармондеҳи гурӯҳе аз сипоҳиён’ [< *kāra-daranaka-], дар форсии дарӣ вожаҳои «корзор», «корвон», «пайкор», «марди кор» рӯидаанд.

Аз «*spāda-» дар порсии бостон ва авестоии пешин spāda-, авестоии пасин spāδa-, паҳлавӣ *spāδ, ispāδ, суғдӣ spāδ, балхӣ σπαλο, ασπαλο, порсии миёна spāh ва форсии дарӣ sipāh рӯидаанд. Аз ин вожа дар порсии бостон *spāda-pati- сохта шуда, ки дар паҳлавӣ spāδpat / spāδbad, дар порсии миёна spāhpat / spāhbed, дар суғдӣ spāδpaδ, дар балхӣ σπαλοβιδο, ασπαλοβιδο ва дар форсии дарӣ sipāhbad гаштааст[2].

Ин вожа аз куҳантарин замонҳо дар номҳои касон низ ба кор мерафтааст. Чунончи, суғдиён номҳое чун Spādak ‘сипоҳӣ’, Spādsā̆raka ‘сипаҳсолор’ аз *Spādasā̆raka-, Spāδxarš ‘сипоҳкаш, лашкаркаш’, Taxmspāδak ё Taxmspāδē аз *Taxmaspāda- ‘Таҳмсипоҳ (дорои сипоҳи далер)’, Tōkəspāδak ‘(дорои) сипоҳи нерӯманд’ доштаанд.

Сипоҳи Ҳахоманишиён[вироиш | вироиши манбаъ]

Сипоҳи Ҳахоманишиён
Ягонҳо Шумори нерӯҳо Фармондеҳ
*daθa- 10 сарбоз *daθapati-
*θata- 100 сарбоз *θatapati-
*hazāra- 1 000 сарбоз *hazārapati-
*baivara- 10 000 сарбоз *baivarapati-
*spāda- 60 000 сарбоз *spādapati- ё *kārana-

Нерӯҳои мусаллаҳи Ҳахоманишиён (550 – 330 то милод) дар оғоз «*kāra-» номида мешудаанд, вале сипастар, ки бар пояи радабандии даҳ-даҳӣ созмон дода шуданд, «*spāda-» [сипоҳ] хонда шудаанд. Дар сипоҳи Ҳахоманишиён аз даҳ сарбоз як гурӯҳ ташкил мешуда, ки «*daθa-» [даҳа] номида ва сардораш «*daθapati-» [даҳбад] хонда мешудааст[3]. Аз даҳ гурӯҳ як гурдон ташкил мешуда, ки «*θata-» [сада] хонда ва фармондеҳаш «*θatapati-» [садбад] номида мешудааст[4]. Даҳ гурдон як ҳангро ташкил медодаанд, ки «*hazāra-» [ҳазора] номида ва фармондеҳаш «*hazārapati-» [ҳазорбад] хонда мешудааст[5]. Аз даҳ ҳанг як лашкар ташкил мешуда, ки «*baivara-» [бевара] хонда ва фармондеҳаш «*baivarapati-» [беварбад] номида мешудааст[6]. Сарфармондеҳи сипоҳи Ҳахоманишиён «*spādapati-» [сипаҳбад] ва ё «*kārana-» [коран] хонда мешуда, ки аз ҳамон «*kāra-» рӯидааст[7].

Агар ин ягонҳоро бо воҳидҳои низомии артишҳои имрӯзӣ ҳамсанҷӣ кунем, даҳа бо отделение, сада бо рота, ҳазора бо полк, бевара бо дивизия ва сипоҳ бо армия баробар мешаванд. Бо ҳамин қиёс, даҳбад бо сержант ё старшина, садбад бо лейтенант ё капитан, ҳазорбад бо майор ё полковник, беварбад бо генерал-майор ё генерал-лейтенант ва сипаҳбад бо генерал-полковник ё генерали артиш баробар мешаванд.

Сипоҳи Ашкониён[вироиш | вироиши манбаъ]

Сипоҳи Ашкониён
Ягонҳо Шумори нерӯҳо Фармондеҳ
*grōh 10 сарбоз *grōhpān
wast 100 сарбоз wast-sālār
drafš 1 000 сарбоз drafš-sālār
gund 10 000 сарбоз gund-sālār
spāδ 50 000 сарбоз spāδpat ё spāδbad

Дудмони паҳлавии Ашкониён (Соли 250 п.м. — 224), ки ҷойгузини дудмони юнонии Селевкиён (312 — 64 п.м.) шуд, созмони радабандии даҳдаҳии сипоҳи Ҳахоманишиёнро ба кор гирифт[8]. Радабандии сипоҳи Ашкониён чунин будааст[9]:

Дар сипоҳи Ашкониён садаҳо ба забони паҳлавӣ wast [васт], ҳазораҳо — drafš [дирафш], бевараҳо — gund [гунд] номида мешуданд[10]. Сардорону фармондеҳони ин ягонҳо мутаносибан wast-sālār [васт-солор], drafš-sālār [дирафш-солор] ва gund-sālār [гунд-солор] хонда мешуданд. Ҳар ҳазора ё ҳанге барои худ парчами аждаҳопайкаре дошт, ки ба забони порсии миёна: «drafš» номида мешуд (аз «*drafša-» дар эронии бостон, ки авестоӣ: «drafšā-», «arδašf» / «ərδəšf» дар забони суғдӣ ва «λraφo» дар забони балхӣ аз он рӯидаанд[11]). Аз ин рӯ, ин ягонҳоро «дирафш» меномиданд. Дирафшҳои аждаҳопайкар дар Эронзамин аз замони подшоҳии Ҳахоманишиён ба кор мерафтаанд. Бино ба ривояте, дирафши аждаҳопайкарро Куруши Кабир аз осуриён вом гирифта буд ва он то поёни подшоҳии Дорои Севум дар сипоҳ ба кор мерафт. Искандари Мақдунӣ пас аз пирӯзӣ бар Доро ин дирафшро парчами расмии подшоҳии Мақдуния карда буд, аммо пас аз пирӯзии румиён бар мақдуниҳо «дирафши аждаҳопайкар» ба дасти фарзандони Ромул уфтод. Ин дирафш дар подшоҳии Руми Шарқӣ низ боз мондаву ба кор мерафтааст[12].

Артиши Ашкониён низ чун артиши Ҳахоманишиён spāδ [сипоҳ] ва фармондеҳаш spāδpat ё spāδbad [сипаҳбад] номида мешуд[13]. Сипоҳи Ашкониён аз нерӯмандтарин артишҳои ҷаҳони бостон буда ва борҳо сипоҳи Румро шикаст додааст. Номи қавмии паҳлавҳо дар забони форсӣ чун «паҳлавон» боз мондааст. Бояд гуфт, ки сипоҳи подшоҳии Арманистон, ки фармонбардори Эрон буд, низ ҳамчун сипоҳи Ашкониён ба «гунд», «дрош» ва «вашт» бахшбандӣ мешуд[14]. Ҳануз ҳам дар Нерӯҳои мусаллаҳи Арманистон рота ба забони арманӣ. «Վաշտ» [вашт], ҳанг — «գունդ» [гунд] ё «Զորագունդ» [зӯрагунд], сарҳанг — «Գնդապետ» [гндапет] ва генерал-полковник — «գեներալ—գնդապետ» [general-gndapet] номида мешаванд.

Сипоҳи Сосониён[вироиш | вироиши манбаъ]

Сипоҳи Сосониён
Ягонҳо Шумори нерӯҳо Фармондеҳ
radag 10 сарбоз *radagbān
tahm 100 сарбоз tahmdār
wašt 500 сарбоз wašt-sālār
drafš 1 000 сарбоз drafš-sālār
gund 5 000 сарбоз gund-sālār
spāh 10 000 сарбоз spāhbed
artēštārān artēštārān-sālār

Артиши Сосониёнро «spāh» (сипоҳ) меномиданд, ки бузургтарин ягони он «gund» (гунд)[15] будаву 5 000 сарбозро дар бар мегирифта ва фармондеҳашро «gund-sālār» (гундсолор) мехонданд[16]. Ҳар гунде аз чанд «drafš» (дирафш) ташкил мешуд, ки ҳар кадоме 1 000 сарбоз дошт. Ҳар дирафше аз ду «wašt» (вашт) ташкил мешуд, ки ҳар кадоме 500 сарбоз дошт. Ҳар ваште аз чанд «tahm» (таҳм)[17] созмон меёфт, ки ҳар кадоме 100 сарбоз доштанд. Ҳар таҳме аз чанд «radag» (рада)[18] ташкил мешуд, ки ҳар кадоме 10 сарбозро дар бар мегирифт. Фармондеҳи дирафш «drafš-sālār» (дирафшсолор)[16], фармондеҳи вашт «wašt-sālār» (ваштсолор)[16], сардори таҳм «tahmdār» (таҳмдор)[19] ва сардори рада эҳтимолан «*radagbān» (радабон) номида мешуд.

Фармондеҳи сипоҳ «spāhbed» (сипаҳбад) хонда мешуд[20]. Сарфармондеҳи нерӯҳои мусаллаҳи шоҳаншоҳии Сосонӣ «artēštārān-sālār» (артишдоронсолор) номида мешуд[21][22].

Бо таваҷҷуҳ ба ҳамномии ягонҳои размии сипоҳи Арманистон бо Эрон дар замони Сосониён, метавон гуфт, ки шумори нерӯҳо дар ягонҳои размии сипоҳи Сосониён низ бо сипоҳи Арманистон ҳамсону баробар будааст. Чунончи, дар сипоҳи Арманистон ҳар гунд аз ду ё се дирафш ташкил меёфт ва дирафш низ, агар онро бо коҳорт (ягони размии сипоҳи Рум, ки маъмулан аз 500 – 600 сарбоз ташкил мешуд) ҳамсанҷӣ кунем, аз ду вашт созмон меёфтааст. Дар садаҳои IV — V милодӣ нерӯҳои размии подшоҳии Арманистон аз сипоҳҳо (ҳар кадоме 10 ҳазор сарбоз доштаанд), гундҳо (2 000 – 3 000 сарбоз), дирафшҳо (1 000 сарбоз), ваштҳо (500 сарбоз) ва ҳамчунин ягонҳои хурдтар – садаҳо ва даҳаҳо ташкил мешудаанд. Ин сохтори созмонии сипоҳи Арманистон ҳамсониҳои бисёре бо сипоҳи Рум ва бештар аз он бо сипоҳи Эрон дар замони подшоҳии Сосониён дошт[23]. Аз деворнивиштаҳои сипоҳиёни Сосонӣ дар куништи яҳудиёни шаҳри Дура-Европос метавон донист, ки садаҳо таҳм ва даҳаҳо рада номида мешудаанд[24].

Чуноне ки аз ҷадвали радабандии сипоҳи Сосониён дида мешавад, сохтори сипоҳи Сосониён ба сохтори артишҳои имрӯзӣ наздиктар аст. Чунончи, аз рӯи шумори нерӯҳо рада бо отделение, таҳм бо рота, вашт бо батальон, дирафш бо полк, гунд бо бригада ва сипоҳ бо дивизия баробар аст. Бо ҳамин қиёс, радабон бо сержант ё старшина, таҳмдор бо лейтенант ё капитан, ваштсолор бо майор, дирафшсолор бо полковник, гундсолор бо генерал-майор ё генерал-лейтенант ва сипаҳбад бо генерал-полковник ё генерали артиш баробар будаанд.

Тоҷикисозии дараҷаҳои низомии Тоҷикистон[вироиш | вироиши манбаъ]

Вазорати дифоъи Тоҷикистон дар соли 2018 хостори тоҷикисозии дараҷаҳои низомии Нерӯҳои мусаллаҳи ин кишвар шуд ва аз Кумитаи забону истлоҳоти Тоҷикистон дархост кард, ки баробарҳои тоҷикӣ барои дараҷаҳои низомии русӣ пешниҳод кунад. Умед Ҷайҳонӣ, узви коргурӯҳи муштараки вожагузинии Кумитаи забону истилоҳот ва Вазорати дифоъи Тоҷикистон, вожаҳои артиш, сипоҳ, лашкар, гунд, ҳанг, гурдон, вашт, таҳм, гурӯҳ ва радаро ба тартиб ба ҷои истилоҳоти русии армия, корпус, дивизия, бригада, полк, баталион, рота, взвод, отделение ва звено пешниҳод кард. Вай ҳамчунин аз ин вожаҳо барои фармондеҳони ин ягонҳои артишӣ, ба тартиб, дараҷаҳои артишсолор, сипаҳсолор, лашкарсолор, гундсолор, сарҳанг, саргурд, сарвашт, таҳмбон, гурӯҳбон ва радабонро пешниҳод кард, ки аз истилоҳоту алқоб ва маносиби низомии даврони Ашкониён, Сосониён, Сомониён ва дараҷаҳои Нерӯҳои мусаллаҳи Эрон баргирифта ва ё аз рӯи онҳо сохта шудаанд[25]. Кумитаи забону истилоҳот ин вожаҳоро барои ҷойгузин кардани рутбаҳои русӣ ба гурӯҳи кории Шурои амнияти миллӣ ва Вазорати дифоъ пешниҳод кардааст[26].

Пайвандҳо[вироиш | вироиши манбаъ]

Манобеъ[вироиш | вироиши манбаъ]

  1. ↑ Бадруззамон Қариб. Фарҳанги суғдӣ (суғдӣ-форсӣ-инглисӣ). — Теҳрон: «Фарҳангон», 1995. ISBN 964-5558-06-9. — саҳ. 93.
  2. ↑ Саймиддинов, Додихудо. Вожашиносии забони форсии миёна. – Душанбе: Пайванд, 2001. – 310 с. – саҳ. 226
  3. ↑ W. Hinz, Altiranisches Sprachgut der Nebenüberlieferungen, Wiesbaden, 1975, p. 87
  4. ↑ Hinz, op. cit., p. 240
  5. ↑ J. Marquart, Untersuchungen zur Geschichte von Eran I, Göttingen, 1896, p. 57
  6. ↑ Marquart, op. cit., p. 19 n. 84
  7. ↑ Шаҳбозӣ, Алиризо Шопур. Ҷанг дар Эрони бостон // Ҷусторҳои эроншиносӣ. Теҳрон: Китоби марҷаъ, 1391. – саҳ. 55 – 95
  8. ↑ Никоноров В. П. К вопросу о парфянском наследии в сасанидском Иране: военное дело // Центральная Азия от Ахеменидов до Тимуридов: археология, история, этнология, культура. Материалы международной научной конференции, посвященной 100-летию со дня рождения Александра Марковича Беленицкого (Санкт-Петербург, 2–5 ноября 2004 года) / Отв. ред. В. П. Никоноров. СПб., 2005. С. 156
  9. ↑ Ilkka SYVÄNNE * (University of Haifa, Israel) Parthian Cataphract vs. the Roman Army 53 BC-AD 224
  10. ↑ Farrokh, Kaveh. Sassanian Elite Cavalry AD 224-642. Oxford: Osprey, 2005. ISBN 1841767131. — с. 6—7
  11. ↑ Расторгуева В. С., Эдельман Д. И.. Этимологический словарь иранских языков. Т.2. b—d. — М.: «Вост. лит.», 2003 г. — 502 с. — стр. 348. ISBN 5-02-018124-2
  12. ↑ Арсеньев Ю. В. О геральдических знаменах. СПб, 1911, с. 5-6. Цит. по: Дмитриев С. В. Знаменный комплекс в военно-политической культуре средневековых кочевников Центральной Азии (некоторые вопросы терминологии и морфологии)
  13. ↑ A. Sh. Shahbazi, “ARMY i. Pre-Islamic Iran,” Encyclopædia Iranica, II/5, pp. 489-499
  14. ↑ Айвазян А. Терминология организационной структуры Армянской Армии в IV—V вв. // А. Айвазян. Армяно-персидская война 449–451 гг. Кампании и сражения.– Eреван: Воскан Ереванци, 2016; СПб.: Алетейя, 2017. С. 360-464.
  15. ↑ Tafazzoli A. Sasanian Society. I. Warriors. II. Scribes. III. Dehqāns. N.Y., 2000.
  16. ↑ 16.0 16.1 16.2 Kaveh Farrokh, Gholamreza Karamian, Katarzyna Maksymiuk. A Synopsis of Sasanian Military Organization and Combat Units, Siedlce-Tehran 2018. — ISBN 978-83-62447-22-0. — c. 13
  17. ↑ Asha R. The Dates in the Pahlavīg and Pārsīg Inscriptions of Durā (Europos). 4 Декабри 2019 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 7 августи 2016.
  18. ↑ Дмитриев В.А. Военная разведка в сасанидском Иране: организация деятельности и источники информации // Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. 2016. № 1. С. 9–22. Прим. 12 на стр. 18

    ... Впрочем, из среднеперсидских эпиграфических источников середины III в. н.э. (граффити в Дура-Европосе, датируемые 253 г.) известно о существовании армейских писцов (видимо, более низкого ранга, нежели dabīr-i sipāh), называвших себя dibīr-ī tahm и dibīr-ī radag [24, c. 244; 25].
  19. ↑ Никоноров В. П. К вопросу о парфянском наследии в сасанидском Иране: военное дело // Центральная Азия от Ахеменидов до Тимуридов: археология, история, этнология, культура. Материалы международной научной конференции, посвященной 100-летию со дня рождения Александра Марковича Беленицкого (Санкт-Петербург, 2–5 ноября 2004 года) / Отв. ред. В. П. Никоноров. СПб., 2005. С. 145. сн. 18

    В документе Nov 280 из архива Старой Нисы фигурируют два лица, носящие звание tgmdr («начальник тагмы»), состоящее из двух частей – греч. «τάγμα» («легион») и парф. dār («начальствующий»). Предполагается, что это звание – калька с римского военного термина в греческой передаче «τάγματάρχος» ‘начальник легиона’, появившееся в парфянском военном лексиконе как раз в связи с депортацией воинов Красса в восточные районы Парфии, где они были организованы в отряды под началом парфянских тагмадаров и, в том числе, трудились на сельскохозяйственных работах [Дьяконов, Ливщиц 1966: 148 – 152]. Кстати, слово «тагма» в пехлевийской форме tḥmy как обозначение воинского подразделения зафиксировано в надписи, оставленной сасанидскими солдатами в синагоге Дура-Европос [Луконин 1987: 266, примеч. 62].
  20. ↑ Daryaee, Touraj. Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. — ISBN 978 1 85043 898 4
  21. ↑ W. Sundermann. ARTĒŠTĀRĀN SĀLĀR, Encyclopædia Iranica. Vol. II, Fasc. 6, p. 662
  22. ↑ Дьяконов М. М. Очерк истории древнего Ирана. М., 1961. С. 291
  23. ↑ Айвазян А. Терминология организационной структуры Армянской Армии в IV—V вв. – саҳ. 365.
  24. ↑ Asha R. ҳамон ҷо.
  25. ↑ Полк-ҳанг, полковник - сарҳанг ва генерал-майор – гундсолор?
  26. ↑ Дар ниҳоят "генерал" - "солор" ва "дивизия" - "лашкар" мешаванд?
Баргирифта аз "https://tg.wikipedia.org/w/index.php?title=Таърихи_дараҷаҳои_низомии_тоҷикӣ&oldid=1314731"