Ирландияи Шимолӣ

Ирландияи Шимолӣ
Tuaisceart Éireann
Northern Ireland

Шиор: нет
Суруди миллӣ: «[[Суруди миллии Ирландияи Шимолӣ|]]»
Рӯзи истиклолият	{{{Рӯзи истиклолият}}}
Забонҳои расмӣ
Пойтахт	Белфаст
Шаҳри калонтарин	Белфаст
Идораи давлат
Масоҳат   • Ҳамагӣ   • Фоизи об.	-ум ҷой дар ҷaҳон км²  %
Аҳолӣ   • Ҳамагӣ   • Зичӣ	-ум ҷой дар ҷaҳон нафар/км²
Пули миллӣ

Ирландияи Шимолӣ (ирландӣ: Tuaisceart Éireann, англисӣ: Northern Ireland) — қисми маъмуриву сиёсии Шоҳии Муттаҳидаи Британияи Кабир ва Ирландияи Шимолӣ. Дар қисми шимолу шарқии ҷазираи Ирландия ҷойгир аст. Пойтахт ва шаҳри бузургаш Белфаст (соли 1177 баъди қалъабандии яке аз истилогарони нормандӣ Ҷ. де Курси бунёд шуда, соли 1888 мақоми шаҳрро гирифт). Шаҳрҳои бузургаш Лондондерри, Лисберн, Лиган. Аҳолиаш 1,9 млн нафар (2017). Масоҳаташ 14 ҳазор км². Дар шимол бо Ирландия ҳамсарҳад аст. Аз ҷиҳати маъмурӣ ба 2 шаҳр, 24 ноҳия ва 6 графӣ (Антрим, Арма, Даун, Лондондерри, Тирон, Фермана) тақсим шудааст. Бандари баҳрӣ (дар соҳили гул. Шимолӣ, дар назди резишгоҳи д. Лаган ба халиҷи Белфаст-Лох), хатти киштигузари Белфаст Трун, Странрар, Хейшем, Ливерпул ва фурудгоҳи байналмилалӣ (Элдегроув) дорад.

Тақсимоти маъмурӣ

Мақолаи асосӣ: вилоятҳои Ирландия

Ирландияи Шимолӣ 6 вилоят дорад:

1. Ферманна
2. Тийрон
3. Дери
4. Антрим
5. Даун
6. Армаҳ

Табиат

Ҳудуди Ирандияи Шимолӣ сертеппа, асосан аз теппакӯҳҳо (идомаи кӯҳистони Шотландия) иборат буда, дар соҳилаш мавзеи машҳури Антрим – маҳалли Мероси табиии ҷаҳонӣ ҷойгир аст. Ин ҷо зиёда аз 40 ҳазор «сутун»-и бузурги базалтии тақр. 60 млн сол пеш аз тафтаи вулканӣ пайдошуда мавҷуданд, ки балантарини онҳо 12 м мебошад. Мамнӯъгоҳи «Пайроҳаи таҳамтанҳо»-и Антрим (масоҳаташ 67 га)-и Ирандияи Шимолӣ ба феҳристи Мероси ҷаҳонии ЮHECKO ворид карда шудааст. Дар қисми ҷанубу шарқ Ирандияи Шимолӣ-ро кӯҳҳои Морн (баландиаш то 852 м), дар шимол кӯҳи Антрим (554 м), ва дар шимолу ғарб кӯҳҳои Спериин (то 683 м) иҳота кардаанд. Иқлимаш муътадили уқёнусӣ, зуд-зуд туман мефурояд. Дарёи бузургтаринаш Банн, кӯлҳои калонаш Лох-Ней ( 388 км²) ва Лох-Эрн (123 км²).

Таърих

Бозёфтҳои бостоншиносии аҳди мезолит дар Маунт Сандел (графии Лондондерри) аз он шаҳодат медиҳанд, ки одамон дар Ирандияи Шимолӣ дар давраи мезолит ва мувофиқи баъзе маъхазҳои таърихӣ дар ҳазораи 7 то м. сокин шудаанд. Дар оғози асри 1 Ирандияи Шимолӣ ба ҳайати панҷгона (шоҳигариҳои хурд дар Ирландия то ҳуҷуми нормандҳо) дохил шуд ва номи Олстерро гирифт. Дар ибтидои асрҳои миёна сулолаи И́ Нейллҳо дар Ирандияи Шимолӣ ҳукмрон буданд. Баъди аз тарафи нормандҳо тасарруф шудани Англия (1066–72) як қисми ҳудуди Ирандияи Шимолӣ зери итоати Пейлҳо (тавора – қасабаи англисҳо, ки дар соҳили ҷанубу шарқии Ирландия ба вуҷуд омадааст) қарор гирифт. Дар аввали асри 16 сулолаи Тудорҳо нуфузи Англияро дубора дар ин минтақа барқарор карданд ва Олстер ба яке аз 4 вилоят (музофот)-и Ирландия табдил дода шуд. Милкҳои калисои католикӣ зимни ислоҳот ба манфиати тахту тоҷи англисҳо мусодира карда шуд. Сиёсати нобаробари Англия дар ин минтақа боиси сар задани шӯришҳо гардид (шӯришҳои калонтаринаш Тирон ва Тирконелл (1595–1603). Графи Тирон Х. О́ Нейлл якҷо бо дигар ашрофи маҳаллӣ ҳукумати коалитсионӣ ташкил карда, идораи Олстерро таҳти роҳбарии худ гирифт. Шӯришгаронро шоҳи Испания ва Папаи Рум дастгирӣ мекарданд. Баъди шикаст дар муҳорибаи назди Кинсейл (1601) шӯриш пахш ва заминҳои аҷдодӣ (қавмӣ, кланҳо) мусодира карда шуданд, онҳоро мустамликадорони англису шотландӣ соҳиб шуданд. Бо истифода аз ин фурсат, ҳукумати Англия дар Ирландия низоми қабилавиро барҳам дод (1605). Соли 1607 якчанд оилаи аъёну ашрофи ирландӣ Олстерро тарк карданд. Дар натиҷаи чунин мустамликадориҳо муҳоҷирони аз Англия ва Шотландия ба Ирандияи Шимолӣ омада, тадриҷан пуштибони зиддиятҳои гэлӣ ба муқобили ҳукумати Англия дар Ирландия шуданд. Мусодираи оммавии заминҳо дар замони салтанати Якови I Стюарт боиси дар Ирандияи Шимолӣ дубора сар задани шӯришҳо (1641–52) гардид.

Дар замони «Инқилоби шукӯҳманд» (1868) муҳоҷирони олстерӣ шоҳ Вилгелми III Оранскро дастгирӣ намуда, ба шоҳ Якови II имкон надоданд, ки ҳангоми авҷгирии шӯришҳо дар Ирландия (1688–91) манфиатҳои худро ҳифз кунад ва ҳукмрони мутлақи ин ҷазира шавад. Дар Ирандияи Шимолӣ бештар пайравони дини насронӣ аз ҳуқуқҳои сиёсӣ ва шаҳрвандии худ маҳрум буданд. Протестантҳо аз ҳисоби афзалияти сиёсиашон насрониҳоро бо ҳар роҳ озор медоданд. Моҷароҳои байни протестантҳо ва насрониҳо бо задухӯрдҳои шадид анҷом меёфт. Дар миёнаҳои асри 18 дар Ирандияи Шимолӣ созмонҳои насронӣ пинҳонӣ фаъолият намуда, ҷунбишҳои мардумиро роҳбарӣ мекарданд. Дар асри 18 Олстер аз вилоятҳои дигари Ирландия аз ҷиҳати иқтисодӣ пешравӣ дошт ва тадриҷан саноаткунонии кишвар авҷ гирифт. Белфаст ба шаҳри бузурги саноатӣ ва маркази киштисозӣ табдил ёфт.

Аз солҳои 20-уми асри 19 намояндагони насронии Ирландия аз ҳукумат барқарор кардани ҳуқуқҳои сиёсӣ ва шаҳрвандии худро дархост намуданд. Соли 1829 онҳо санади конститутсионии Билл оид ба ҳуқуқҳо (лоиҳаи қонунҳои ба Парламент пешниҳодшаванда; аз соли 1689)-ро қабул карданд. Ирандияи Шимолӣ баъди ҷудо шудан аз Ирландия, дар асоси созишномаи соли 1921 (байни Англия ва Ирландия) таъсис ёфт, ки ин натиҷаи муборизаи миллию озодихоҳии ирландиҳо бар зидди империализми Англия (1919–21) буд. Баъди тақсимот дар Ирландия (1921) Ирандияи Шимолӣ ба яке аз марказҳои муқовимати мазҳабӣ (католикҳо ва протестантҳо) табдил ёфт. Илова бар ин, хатари пайвастани инқилобгарони Британияи Кабир бо шӯришгарони Ирландия пеш омад. Британияи Кабир маҷбур шуд таҳти фишори мардум соли 1921 Ирландияро давлати озод эълон кунад, аммо Олстер – қисми аз ҷиҳати иқтисодӣ хеле тараққикардаи Ирландияро барои худ нигоҳ дошта, давлаташро Шоҳии Муттаҳидаи Британияи Кабир ва Ирландияи Шимолӣ унвон кард. Соли 1925 марзи байни онҳоро комиссияи махсус тақсимбандӣ намуд; 6 графии Олстер ба ҳайати Ирандияи Шимолӣ дохил шуданд. Ҳангоми тақсимбандии марзҳо ҳукумати Британия ноҳияҳои аз ҷиҳати иқтисодӣ рушдкардаро азхуд намуда, аз ноҳияҳои насронинишин худдорӣ кард ва ба ин восита ҳукмронии протестантҳоро дар Ирандияи Шимолӣ таъмин намуд. Соли 1937 конститутсияи нави Ирландия қабул шуд ва мувофиқи он Ирандияи Шимолӣ «қисме аз давлати соҳибихтиёри Эйре» гардид (ки муваққатан салоҳияти ҳуқуқӣ надошт). Ҳамзамон, намояндагони ҳизбҳои ҳампаймон (иттифоқчӣ) аз Британияи Кабир дархост карданд, ки Ирандияи Шимолӣ дар ҳайати Шоҳигарии Муттаҳида боқӣ монад. Англия барои ба қисми зиёди Ирландия додани ҳуқуқи доминион (аз соли 1949 Республикаи Ирландия) розӣ шуда бошад ҳам, ҳукмронии худро дар Ирандияи Шимолӣ нигоҳ медошт. Сиёсати маҳдуд кардани ҳуқуқҳои демократӣ ва озодии аҳолии Ирландия (католикҳо), ки доираҳои ҳукмрони Британияи Кабир мунтазам ба амал мебароранд, инчунин дастгирӣ кардани низоъҳои динии байни католикҳову протестантҳо ва шароити вазнини иқтисодии мардум дар охири солҳои 60 боиси буҳрони шадиди сиёсӣ ва иҷтимоӣ гардид. Барои баробарҳуқуқии демократӣ бо протестантҳо ҳаракати васеи католикҳо сар зад. Низоми интихобшудаи Ирандияи Шимолӣ афзалияти протестантҳоро дар мақомоти худидораи маҳаллӣ таъмин кард. Ҳизби ҳампаймони Олстер дар давоми 50 сол дар парламент шумораи зиёди курсиҳоро соҳиб буданд. Ҳуқуқи насрониҳо ҳамоно аз ҷиҳати сиёсӣ поймол карда мешуд. Шиддат гирифтани ин ҳолат дар солҳои 60 ба ташкил кардани Ассотсиатсияи мубориза барои ҳуқуқҳои шаҳрвандӣ аз ҷониби фаъолони насрониҳои Ирландия ва бунёди аксияи эътирозии оммавӣ замина гузошт. Соли 1969 низомиёни англис ба Ирандияи Шимолӣ ворид шуданд. Соли 1972 дар Ирандияи Шимолӣ низоми ҳукмронии мустақим барпо карда шуд, ки боздорандаи кори мақомоти худидораи маҳаллӣ буд. Дар намоиши «Якшанбеи хунин»-и насрониҳо 30.1.1972 аз ҷониби низомиёни британиягӣ 13 нафар иштирокчии намоиш ба ҳалокат расиданд. Қадами аввалро дар мавриди ба эътидол овардани вазъ дар Ирандияи Шимолӣ шартномаи байни Британияи Кабир ва Ирландия гузошт, ки мувофиқи он ҳудуди Ирандияи Шимолӣ то лаҳзаи баён шудани норозигии аксарияти мардум дар ҳайати Британияи Кабир мемонад. Соли 1993 Эъломияи Даунинг-стрит қабул гардид, ки масъалаи дар ҳайати Шоҳии Муттаҳида боқӣ мондани ҳудуди Ирандияи Шимолӣ-ро ҳал кард, вале ин эъломия аз ҷониби Неруҳои ҷумҳурихоҳи Ирландия барҳам дода шуд ва онҳо 29.2.1996 дар ш. Лондон таркиш анҷом доданд. Аз соли 1997 гуфтушунид миёни намояндагони Британияи Кабир, Ирландия ва ҳамаи ҳизбҳои сиёсии Ирандияи Шимолӣ шурӯъ гардид ва соли 1998 Созишномаи Белфаст (Паймони ҷумъаи нек) баста шуд, ки мувофиқи он Ирландия мебоист аз иддаои худ дар бораи талаб кардани ҳудудҳои шимолии худ тамоман даст кашад. Созишнома дар райъпурсии умумихалқии моҳи майи соли 1998 дар Ирандияи Шимолӣ қабул гардид. Соли 1999 масъалаи Ирандияи Шимолӣ ба таври мусбат ҳал гардида, дар Олстер Ассамблеяи қонунгузор ва ҳукумати минтақавӣ таъсис дода шуд. Аз соли 1999 инҷониб Ирандияи Шимолӣ ассамблеяи хешро интихоб мекунад. Соли 2000 ҳукумати Британияи Кабир иҷро нагардидани шартҳои созишномаи Неруҳои ҷумҳурихоҳи Ирландияро эълон кард, ки ин боиси дубора бастани созишнома дар бораи маҳдуд намудани худидоракунии Ирандияи Шимолӣ гардид. Соли 2007 мустақилияти мамлакат барқарор шуд, вале вазъияти душвор дар ин минтақа то ҳол боқист. Дар райъпурсӣ барои аз Иттиҳоди Аврупо баромадани Британияи Кабир (24.6.2016) 56 дарсади аҳолии Ирандияи Шимолӣ зид ва 44 дарсад тарафдор овоз доданд. 28 марти соли 2017 котиби давлатии Британияи Кабир Дэвид Дэвис дар мактуби расмии худ дар бораи баромадан аз Иттиҳоди Аврупо изҳор кард, ки Ирандияи Шимолӣ метавонад узви Иттиҳоди Аврупо боқӣ монад, агар аҳолии он ҳангоми райъпурсӣ барои пайвастани Ирандияи Шимолӣ ба Ирландия овоз диҳад.

Саноат

Ирандияи Шимолӣ аз асри 17 маркази саноатии катонресии мамлакат (Ирландия), баъд яке аз марказҳои бузургтарини саноатии катонресӣ дар ҷаҳон ба ҳисоб мерафт. Дар асри 18 муассисаи таъмири киштиҳо бунёд шуд. Соли 1911 киштии машҳури «Титаник» аз Ирандияи Шимолӣ шино карда буд. Дар иқтисодиёти Ирандияи Шимолӣ кишоварзӣ мавқеи асосӣ дорад ва ин соҳа барои парвариши гову гӯсфанд, хук ва мурғ махсус гардонда шудааст. Қисми бештари маҳсулоти чорводорӣ ва тухм ба бозори Англия бароварда мешавад. Инчунин сабзавоткорӣ, картошкапарварӣ ва боғдорӣ (дар водии д. Лаган ва ҷануби кӯли Лох-Ней) ривоҷ ёфтааст. Соҳаҳои асосии саноати Ирандияи Шимолӣ киштисозӣ, мошинасозӣ, истеҳсоли таҷҳизоти бофандагӣ, хӯрокворӣ, истеҳсоли нахҳои сунъӣ ва саноати табъу нашр мебошанд. Ҳоло дар Ирандияи Шимолӣ корхонаҳои киштисозӣ, электротехникӣ, мошинсозӣ, тайёрасозӣ, истеҳсоли матоъҳои пашмин, қолинбофӣ, истеҳсоли нахи сунъӣ, инчунин хӯрокворӣ ва тамоку фаъолият доранд. Донишгоҳи шоҳаншоҳӣ (1845), коллеҷи технологӣ, нигористон ва театр дорад.