Кеши шахсият

Кеши шахсият (англ. cult of personality) — падидаест, ки дар он як шахс бо истифода аз расонаҳои гурӯҳӣ ва таблиғоти сиёсӣ аз худ ваҷҳаи умумии ормонӣ ва қаҳрамононае ироа медиҳад. Кешҳои шахсият ғолибан дар ҳукуматҳои тамомиятхоҳ ва ғайримардумсолорӣ барпо мешаванд.

Заминаи таърихӣ ва танқиди кеши шахсият

Дар тули таърих бисёр ходимони давлатӣ ба баъзе хислатҳои фавқулодда даъво кардаанд.

Дар монархияҳои мутлақ монарх амалан Худо карда мешуд. Баҳс мекарданд, ки ӯ бо лутфи Худо дода шудааст ё худ Худо (нимхудо) аст. Илоҳӣ кардани ҳукмрон махсусан ба империяи Чин, Мисри қадим ва империяи Рум хос аст. Дар монархияҳои Хитой бошад, ба унвони монарх, на шахсияти у эҳтиром доранд ва монархро ягон хусусияти хоси шахсии худ намедонанд: вай на аз руи ин хислатҳои тахминӣ, балки аз руи хуқуқи таваллуд ҳокимият дорад.

Дар шароити диктатура ва режимҳои авторитарии роҳбарон — пешвоёни харизматик, ки дар натиҷаи табаддулоти давлатӣ, инқилоб ё дахолати беруна (ҳокимони лухтак) ба сари ҳокимият омадаанд, вазъияти тамоман дигар ба амал меояд. Онҳо бояд қудрати худро маҳз бо сифатҳои барҷаста асоснок кунанд. Чизи шабеҳ ба парастиши муосири шахсият бори аввал дар империяи аввали Рум мушоҳида шуда буд, ки бо назардошти ноустуворӣ ва норавшании асосҳои ҳуқуқии ҳокимияти «қайсарӣ» ба ӯ вазифаҳои қаҳрамон ва наҷотдиҳандаи Ватан гузошта шуда буд. Васфи хизмату, хизматҳои барҷастаи шахсии у дар назди давлат расму оини ҳатмӣ гардид. Ин вазъият бузургтарин рушди худро дар диктатураҳои тоталитарии садаи 20 пайдо кард ва диктаторҳо бар хилофи даврони қаблӣ дар дасти онҳо тавонотарин василаҳои таблиғотӣ, аз қабили радио, синамо, назорат аз болои матбуот (яъне бар тамоми иттилоот) буданд. ба субъектҳои онҳо дастрас аст). Намунаҳои таъсирбахши парастиши шахсиятро низомҳои Сталин дар СССР, Ҳитлер дар Олмон, Муссолини дар Итолиё, Мао Зедунг дар Чин ва Ким Ир Сен дар Кореяи Шимолӣ пешниҳод кардаанд. Дар айёми гул-гулшукуфии салтанати худ ин пешвоёнро чун пешвоёни бузурге иззату эҳтиром мекарданд, ки ба хатогиҳо қодир набуданд. Портретҳои онҳо дар ҳама ҷо овезон буданд; рассомон, бастакорон, нависандагон, шоирон миқдори зиёди асарҳое офаридаанд, ки ҷиҳатҳои гуногуни шахсиятҳои нотакрори диктаторҳоро ошкор менамоянд. Тарҷумаи ҳол ва осори онҳо дар муассисаҳои таълимӣ ва ҳизбҳои ҳоким ҳатман омӯхта мешуд. Дар айёми зиндагонии онҳо ба шарафи онҳо хайкалҳо ва муҷассамаҳои сершумор гузошта шуда, номи шаҳрҳо иваз карда шуда, ба обектҳои сершумор ном гузошта шуд.

Истилоҳи «парастиши шахсият» дар давраи мубориза бар зидди мероси сталинизм дар миёнаҳои солҳои 50-ум дар СССР васеъ истифода мешуд. Он одатан нисбат ба ходимони буржуазй ва фашистй истифода намешуд. Ҳарчанд ҳоло он баъзан ҳамчун эпитети манфӣ дар доираи риторикаи таблиғотии зидди ошхоси шахсияти муайян истифода мешавад.

Яке аз аввалинҳо шуда, роҳ надодан ба чунин ходисаро Карл Маркс ва Ф.Энгельс қайд карданд.

Маркс ба Вильгельм Блос навишта буд:

• «…Аз руи адоват нисбат ба ҳар гуна парастиши шахсият ман дар давоми мавҷудияти байналмилал ягон бор муроҷиатномаҳои сершумореро, ки дар онҳо хизматҳои ман эътироф гардида, маро аз мамлакатҳои гуногун норозигӣ мекарданд, ҳаргиз ошкор накардаам — ба онҳо ҳатто ҷавоб надодаам, ба ҷуз ин ки гоҳ-гоҳ ба онҳо танбеҳ дода шавад. Аввалин дохил шудани Энгельс ва ман ба ҷамъияти махфии коммунистон дар шароите ба амал омад, ки ҳамаи он чизе, ки ба мафтуни хурофотпарастонаи ҳукуматдорон мусоидат мекунад, аз коидаҳо дур карда шавад (баъдан Лассал баръакс ин корро кард)» (Асархои К. Маркс ва Ф. Энгельс, чилди XXVI, нашри 1, саҳифаҳои 487—488).

Энгелс ҳамчунин фикрҳои худро баён кардааст:

• «Ҳам Маркс ва ҳам ман ҳамеша зидди ҳама гуна намоишҳои оммавӣ нисбат ба шахсони алоҳида будем, ба истиснои ҳолатҳое, ки ягон ҳадафи муҳим дошт; ва пеш аз ҳама мо зидди чунин намоишҳое будем, ки дар давоми умри мо шахсан ба мо дахл мекарда бошанд» (Асарҳои Карл Маркс ва Ф. Энгелс, ҷилди XXVIII, саҳ. 385).

Адабиёт

• Эндрю Робертс. Наполеон. Биография = Andrew Roberts. Napoleon: A Life. — М.: Альпина нон-фикшн, 2023. — 944 с. — ISBN 978-5-00139-965-0.
• Márquez, Xavier. A model of cults of personality(пайванди дастнорас) // APSA 2013 Annual Meeting Paper. 2013.(англ.)