Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Туркманистон

	Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Туркманистон
	Гимн[d]
Пойтахт	Ишқобод
Забон(ҳо)	забони туркманӣ ва русӣ
Воҳиди пул	Soviet ruble[d]
Аҳолӣ	3 522 700 тан (1989);
Шакли ҳукмронӣ	ҷумҳурии шӯравӣ[d]

Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Туркманистон, имлои қаблӣ Республикаи Советии Социалистии Туркманистон, ихтис. РСС Туркманистон, ҶШС Туркманистон (туркманӣ: Түркменистан Совет Социалистик Республикасы, бо имлои ҳозира Türkmenistan Sowet Sotsialistik Respublikasy, русӣ: Туркменская Советская Социалистическая Республика, Туркменская ССР) — яке аз ҷумҳуриҳои иттифоқии собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ.

Он моҳи октябри соли 1924 ҳамчун Ҷумҳурии Сотсиалистии Шӯравии Туркманистон (русӣ: Туркменская Социалистическая Советская Республика) аз вилояти Туркманистони ҶМШС Туркистон ва қисматҳои хурди қаламравҳои собиқ ҶШС Бухоро (Вилояти Мухтори Туркманистон) ва ҶХШ Хоразм (Вилояти Мухтори Туркманистон ) дар давраи тақсимоти-миллӣ ҳудуди дар О. Марказӣ таъсис дода шуд

Аз 5 декабри соли 1936 — Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Туркманистон, айни замон давлати соҳибихтиёр — Туркманистон.

Роҳбарияти ҶШС Туркманистон

Роҳбарияти олиро аз лаҳзаи ташкил шуданаш то эълони истиқлол Ҳизби Коммунисти Туркманистон дар ҳайати КПСС ба уҳда дошт. Органи олии Ҳизби Коммунистӣ Кумитаи марказӣ (КМ) ва котиби якуми КМ ҲК Туркманистон амалан раҳбари ҷумҳурӣ буданд:

Котибони якуми КМ Ҳизби Коммунистии Туркманистон

Межлаук, Иван Иванович (1924—1926)
Ибрагимов, Шаймардан Нуриманович (июни 1926 — апрели 1928)
Паскутский, Николай Антонович (апрел — майи 1928)
Аронштам, Григорий Наумович (11 майи 1928 — августи 1930)
Попок, Яков Абрамович (августи 1930 — 15 апрели 1937)
Чубин, Яков Абрамович (17 апрели 1937 — ноябри 1939)
Фонин, Михаил Макарович (ноябри 1939 — марти 1947)
Ботиров, Шаҷа Ботирович (марти 1947 — июли 1951)
Бобоев, Сухан Бобоевич (июли 1951 — 14 декабри 1958)
Караев, Ҷума Дурдӣ (14 декабри 1958 — 4 майи 1960)
Овезов, Балиш Овезович (13 июни 1960 — 24 декабри 1969)
Ғафуров, Муҳаммадназар Ғафурович (24 декабри 1969 — 21 декабри 1985)
Ниёзов, Сафармурод Отаевич (21 декабри 1985 — 16 декабри 1991)

Ҳангоми бозсозӣ (перестройка) бо мақсади осонтар гузаронидани роҳбарӣ аз сохторҳои ҳизбӣ ба сохторҳои парлумонӣ, котиби якуми КМ Ҳизби коммунист Сафармурод Ниёзов Раиси Шӯрои Олии РСС Туркманистон ва сипас ба мансаби навтаъсиси Президенти ҶШС Туркманистон соҳиб шуд. Ҳамин тариқ, ӯ раҳбари ҶШС Туркманистон буд:

21 декабри соли 1985 — 18 январи 1990 ҳамчун котиби якуми КМ Ҳизби Коммунисти Туркманистон;
18 январи 1990 — 27 октябри 1990 ба сифати котиби якуми КМ Ҳизби Коммунисти Туркманистон — раиси Шӯрои Олии РСС Туркманистон;
27 октябри 1990 — 16 декабри 1991 ба сифати котиби якуми КМ Ҳизби Коммунисти Туркманистон — президенти ҶШС Туркманистон.

Органи олии қонунгузории Ҷумҳурии Туркманистон Шӯрои Олии якпалата буд, ки вакилони он пас аз тасдиқи ҳатмии роҳбарияти Ҳизби коммунисти Туркманистон дар асоси рақобат ба муддати 4 сол (аз соли 1979 — ба 5 сол) интихоб шуданд. Шӯрои Олӣ мақоми доимӣ набуд, вакилони он солҳо 2-3 маротиба дар сессисҳо дар як чанр вомехӯрданд. Барои пешбурди кори ҳаррӯзаи маъмурӣ, Шӯрои Олӣ Президиуми доимиро интихоб кард, ки он ба ҳайси сарвари коллективии ҷумҳурӣ кор мекард.

Раисони Президиуми Совети Олии РСС Туркманистон

Бобоев, Хивалӣ Бобоевич (26 июли 1938 - январи 1942)
Бердиев, Аллабердӣ (27 январи 1942 — 6 марти 1948)
Сариев, Оқмаҳмад (6 марти 1948 — 30 марти 1959)
Байрамов, Нурбердӣ (30 марти 1959 — 26 марти 1963)
Кличев, Аннамуҳаммад (26 марти 1963 — 15 декабри 1978)
Язқулиев, Баллӣ (15 декабри 1978 — 13 августи 1988)
Бозорова, Роза Отамуродовна (13 августи 1988 — 18 январи 1990)

Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Туркманистон солҳои 1990-1991

То моҳи январи соли 1990 Раиси Шӯрои Олӣ танҳо дар маҷлисҳо ҳамчун роҳбари пешбар амал мекард. 18 январи соли 1990 Президиуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Туркманистони Шӯравии Сотсиалистӣ барҳам дода шуда, вазифаҳои он ба зиммаи Раиси Шӯрои Олӣ вогузор карда шуданд, ки ӯро мақоми баландтарини ҷумҳурӣ гардонд. Аммо, 27 октябри 1990 вазифаи Президенти Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Туркманистон ҷорӣ карда шуд, ки пас аз он вазифаи Раиси Шӯрои Олӣ дубора бо вазифаҳои роҳбари пешбар маҳдуд карда шуд.

Ниёзов, Сафармурод Отаевич (18 январи 1990 — 2 ноябри 1990)
Муродов Сахат Непесович (18 ноябри 1990 ва 1995) (пеш аз 2001 ба ҳайси раиси Маҷлиси Туркманистон)

Раисони Шӯрои Вазирони ҶШС Туркманистон

(то 15 марти соли 1946 — Раисони Шӯрои Комиссарони Халқии РСС Туркманистон)

Отабоев, Кайғизиз Сардарович (феврали 1925 — июли 1937) ^[1]
Худойбергенов, Идбой (ноябри 1937 — 17 октябри 1945) ^[2]
Бобоев, Сухан Бобоевич (17 декабри 1945 — 14 июли 1951)
Овезов, Балиш Овезович (14 июли 1951 — 14 январи 1958)
Қараев, Ҷумъа Дурдӣ (14 январи 1958 — 20 январи 1959)
Овезов, Балиш Овезович (20 январи 1959 — 13 июни 1960)
Анналиев, Абдӣ Анналиевич (13 июни 1960 — 26 марти 1963)
Ғафуров, Муҳаммадназар Ғафурович (26 марти 1963 — 25 декабри 1969)
Оразмуҳаммадов, Ораз Назарович (25 декабри 1969 — 17 декабри 1975)
Ёзқулиев, Баллӣ (17 декабри 1975 — 15 декабри 1978)
Каррёв, Чари Союнович (15 декабри 1978 — 28 феврали 1985)
Ниёзов, Сапармурод Отаевич (18 марти 1985 — 4 январи 1986)
Хоҷамуродов, Аннамурод (4 январи 1986 - 17 ноябри 1989 )
Аҳмадов, Хон (5 декабри 1989 — 27 октябри 1991)

Тақсимоти маъмурӣ

Вақте, ки ҷумҳурӣ таъсис дода шуд, аз он ҷумла: вилояти Туркманистон дар собиқ ҶМШС Туркистон (уездҳои Полторатский, Марв, Теҷкен ва Красноводск); округи Ташаузи собиқ РСС Хоразм; округи Чорҷӯй ва Керкинский ва тумани Калифи вилояти Широбати ҶШС Бухоро ^[3].

Дар ибтидо Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Туркманистон ба 4 уезд (Красноводский, Марв, Полторатский, Теҷенский), 5 шӯрои ноҳиявӣ (Илялинское, Куня-Ургенч, Порсинский, Тахтинское, Ташаузское), 2 вилоят (Керкинский, Ленинский-Туменский) ва 1 тумен (Келифский) тақсим карда шуд.

4 декабри соли 1924 Туркманистон ба 5 ноҳия тақсим шуд:

ОкругиКеркин
Округи Ленин
Округи Марв
Округи Полторатский
Округи Ташауз

Соли 1926 округҳои Марв ва Полторатский барҳам дода шуданд. Ноҳияҳои Атрекский, Байрам-Алийский, Бахарденский, Безмеинский, Гинцбургский, Иолотанский, Казанҷикский, Қара-Калинский, Красноводский, Мервский, Серахский, Тахта-Базарский ва Теҷенский, ки қаблан як қисми ин ноҳияҳо буданд, ба тобеияти мустақими ҶШС Туркманистон дода шуданд. Пас аз як сол, ноҳияи Ленин ба Чорҷӯй номгузорӣ шуд. Ноҳияҳои нави тобеи ҷумҳурӣ ташкил карда шуданд: Ҳасан-ӣул ва Геок-Теппа. Ноҳияҳои тобеи ҷумҳурӣ номгузорӣ шуданд: Безмейский ба Полторатский, Гинтсбургский ба Каахкинский, Полторатский ба Ашқобод.

Дар соли 1930, вилоятҳо барҳам дода шуданд. РСС Туркманистон ба ноҳияҳо тақсим карда шуд: Атрекский, Байрам-Алийский, Бахарденский, Бурдаликский, Ҳасан-Кулийский, Геок-Тепинский, Дарган-Атинский, Дейнаусский, Илялинский, Иолотанский, Каахкинский, Казанҷикский, Карабекаулский, Кара-Калинский, Каляский Аякский, Красноводский, Куня-Ургенчский, Кушкинский, Мервский, Порсинский, Саятский, Серахский, Старо-Чарҷуйский, Тахта-Базарский, Тахтинский, Ташаузский, Теженский, Фарабский, Халачский, Хоҷамбасский ва Чаршангинский. Соли 1931 ноҳияи Старо-Чарҷуйский ба ноҳияи Ҷорҷӯй (Чарджуйский) табдили ном кард.

Соли 1932 ноҳияи Ташауз ташкил карда шуд, ки ба он панҷ ноҳия (Илялинский, Куня-Ургенч, Порсинский, Тахтинский ва Ташаузский) гузаштанд. Дар ҳамон сол ду ноҳияи нави тобеи ҷумҳурӣ: Эрбентский ва Кирк-Куинский таъсис дода шуданд. Пас аз як сол, ноҳияи Керкин ташкил карда шуд, ки ба он ноҳияҳои Бурдалик, Карлюк, Керкинский, Кизил-Аякский, Халачский, Ходжамбасс ва Чаршангинский шомил буданд. Ноҳияи Атрек ба Қизил-Атрек номгузорӣ шуд.

Соли 1934 ноҳияи Кирк-Куинский барҳам дода шуд. Соли 1935 ноҳияҳои Каганович, Кировский ва Сталин ташкил карда шуданд. Соли 1936 вилояти Ашқобод ташкил ёфт. Дар соли 1937, ноҳияҳо номида шуданд: Мервский ба Марийский (Марыйский), Чарджуйский ба Чарджоуский. Молотовский ва Туркмен-Калинский ташкил карда шуданд. Ноҳияи Кушкинский барҳам дода шуд. Соли 1938 ноҳияҳои Векил-Базарский, Куйбишевский, Сакарский ва Сакар-Чагинский ташкил карда шуданд. Дар аввали соли 1939 ноҳияҳои Кизил-Арват ва Небит-Даг ташкил карда шуданд.

21 ноябри соли 1939 дар ҷумҳурӣ воҳиди вилоятӣ ҷорӣ карда шуд (ноҳияҳо барҳам дода шуданд):

Вилояти Ашқобод
Вилояти Красноводск
Вилояти Марӣ
Вилояти Ташауз
Вилояти Чорҷӯй

Соли 1943 вилояти Керкин ташкил карда шуд. Соли 1947 вилоятҳои Керкин ва Красноводск барҳам дода шуданд. Дар соли 1952 вилояти Красноводск барқарор карда шуд (соли 1955 боз бекор карда шуд). Дар соли 1959 вилояти Ашқобод барҳам дода шуд. Ҳамзамон ноҳияҳои Ашқобод, Баҳорден, Ҳасан-Қулӣ, Геок-Тепинский, Каахкинский, Казанҷик, Қара-Калинский, Қизил-Арватский, Қизил-Атрекский ва Красноводский ба тобеияти ҷумҳурӣ дода шуданд.

Дар соли 1963 хамаи вилоятҳо барҳам дода шуда, ноҳияҳо калон карда шуданд. Дар натиҷа, РСС Туркманистон ба ноҳияҳои зерин тақсим карда шуд: Ашқобод, Байрам-Алӣ, Геок-Тепинский, Дейнауский, Иолотанский, Казанҷик, Калининский, Керкинский, Кизил-Арватский, Кизил-Атрекский, Куня-Ургенчский, Ленинский, Марийский, Мургабский (Мурғоб), Тахта-Базарский, Тахтинский, Ташаузский, Теженский, Хоҷамбасский ва Чарҷоу. Соли 1964 ноҳияҳои Илялин, Каахкин, Карабекаулский, Сакар-Чагинский, Серахский, Туркман-Калинский ва Чаршангинский ва дар соли 1965 — Бахарденский, Ҳасан-Кулийский, Дарган-Атинский, Кара-Калинский, Красноводский ва Фарабский ташкил карда шуданд.

Дар соли 1970, вилоятҳои Марӣ, Ташауз ва Чарҷоу барқарор карда шуданд. Ашқобод, Баҳарден, Ҳасан-Қулӣ, Геок-Теппа, Казанҷик, Қара-Калин, Қизил-Арват, Қизил-Атрек ва Красноводск тобеи ноҳия монданд. Соли 1973 вилоятҳои Ашқобод ва Красноводск барқарор карда шуданд, ки ба он ҳамаи минтақаҳои тобеи ҷумҳурӣ шомил буданд. Аммо соли 1988 вилоятҳои Ашқобод ва Красноводск дубора барҳам дода шуданд. Ашқобод, Бахарденский, Геок-Тепинский, Каахкинский, Казанҷикский, Кизил-Арватский, Кизил-Атрекский, Кировский, Красноводский, Серахский ва Теженский ба тобеияти ҷумҳуриявӣ гузаронида шуданд. Дар моҳи январи соли 1991 вилояти Балкан ташкил шуд. Пас аз ин, вилоятҳои Ашқобод, Бахарден, Геоктепинский, Каахкинский, Кировский, Серахский ва Теженский дар тобеи ҷумҳурӣ монданд.

27 октябри соли 1991 РСС Туркманистон Ҷумҳурии мустақили Туркманистон шуд, аммо танҳо 26 декабри ҳамон сол аз СССР қонунан ҷудо шуд.

Иқтисод

Рушди босуръати иқтисодиёти республикаи иттифоқӣ дар солҳои 1960 - 1970 -ум ба амал омад. Ҳосили умумии пахтаи хом дар солҳои 1960-1980 аз 0,36 миллион тонна то 1,3 миллион тонна афзоиш ёфт, ҳарчанд он вақт суръати афзоиш суст шуда, дар соли 1990 ҳамагӣ 1,4 миллион тонна ҷамъоварӣ шуда буд ^[4]. Истихроҷи гази табиӣ дар ҳамин давра аз 1,1 миллиард метри мукааб то 63,2 миллиард метри мукааб дар як сол афзоиш ёфт ^[4]. Дар солҳои 1980-ум афзоиш идома ёфт ва дар соли 1990 он 87,8 миллиард метри мукаабро ташкил дод (10,8 фоизи ҳаҷми умумии истеҳсоли умумииттифоқӣ) ^[4].

Эзоҳ

Пайвандҳо

Turkmenia: Man Masters the Desert by Balysh Ovezov

[1] Справочник по истории Коммунистической партии: Атабаев

[2] Справочник по истории Коммунистической партии: Худайбергенов

[3] Н. П. ИнфоРост. ГПИБ | Административно-территориальное деление Союза ССР и список важнейших населённых пунктов : дополнение к 8-му изданию с новейшими данными о районированных в 1929 году областях. - М., 1929.. elib.shpl.ru. 28 апрели 2020 санҷида шуд.

[autogenerated1-4] 4.0 ^4.1 ^4.2 Данков А. Г. Развитие экономики Туркменистана в первые годы независимости (1992—1998 гг.) // Вестник Томского государственного университета. — 2013. — № 374. — С. 88

[1]

[2]

[3]

[4]