Дидани манбаъи Аҳолии Осиёи Марказӣ


[[Акс:Central_Asia_Ethnic_en.svg|рост|мини|300x300пкс| Патчҳои этнолингвистӣ (забонӣ-қавмӣ)-и Осиёи Марказӣ дар соли 1992]]
[[Акс:Map_of_Central_Asia.png|мини|260x260пкс| Харитаи кишварҳои Осиёи Марказӣ, Афғонистон (баъзан дохил карда мешавад), [[Баҳри Каспий]] ва кишварҳои атрофи он]]
[[Осиёи Марказӣ|'''Осиёи Марказӣ''']] (таърихӣ '''Осиёи Миёна, Туркистон, Фарорӯд''') сарзамини гуногунрангест, ки дорои қавмҳо, забонҳо, мазҳабҳо ва қабилаҳои зиёд мебошад. Миллатҳое, ки Осиёи Марказиро ташкил медиҳанд, панҷ кишвари собиқи [[Иттиҳоди Шӯравӣ|шӯравиянд]]: [[Қазоқистон]], [[Қирғизистон]], [[Туркманистон]], [[Тоҷикистон]] ва [[Ӯзбекистон]], ки шумораи умумии онҳо тақрибан 72 миллион нафарро ташкил медиҳад. [[Афғонистон]] на ҳамеша як қисми минтақа ҳисобида мешавад, аммо вақте ки ин минтақа аст, дар Осиёи Марказӣ шумораи умумии аҳолӣ тақрибан 122 миллион нафар аст (2016).  Аксари осиёгиҳои марказӣ ба динҳое мансубанд, ки дар тӯли 1500 соли охир ба ин минтақа ворид шудаанд, аз қабили [[Суннӣ|исломи суннӣ]], [[Шиа|исломи шиа]], [[исмоилия]], [[тенгриизм]] ва [[Масеҳияти Сурия|масеҳияти суриягӣ]]. <ref name="cia.gov">{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/|title=The World Factbook — Central Intelligence Agency|website=Cia.gov|accessdate=11 January 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130510200259/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/|archivedate=2013-05-10}}</ref> Аммо дини буддоӣ ба Осиёи Миёна 2200 сол пеш ва [[Маздаясно|зардуштия]] бошад, зиёда аз 2500 сол пеш ворид шуда буданд. <ref>{{Cite web|url=http://www.duke.edu/~jds17/zoroast.html|title=Archived copy|accessdate=2010-02-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090925121433/http://www.duke.edu/~jds17/zoroast.html|archivedate=2009-09-25}}</ref>

== Аз рӯи кишвар ==
'''<small>Эзоҳ:</small>''' <small>Халқҳо ва фоизҳои он тибқи маълумоти расмии омории кишварҳо мебошанд.</small>
{| class="wikitable sortable"
|+
!Кишвар
!Аҳолӣ
(нафар, 2021)
!Масоҳат
(км²)
!Зичии аҳолӣ
(нафар/км²)
!Халқҳо
|-
|{{Парчам|Тоҷикистон}}
|9 537 645
|143 100
|48,6
|тоҷикон — 88,9% (аз ҷ. халқҳои Помир — 4,5%), ӯзбекҳо — 9,1%, қирғизҳо — 0,7%, русҳо, украинҳо ва белорусҳо — 0,4%, туркманҳо — 0,2%, қримтоториҳо — 0,1%, дигарон — 0,7%.
|-
|{{Парчам|Ӯзбекистон}}
|35 300 000
|448 978
|74,1
|ӯзбекҳо — 84,4%, тоҷикон — 4,9%, қазоқҳо — 2,4%, қарақалпоқҳо — 2,2%, русҳо — 2,1%, қирғизҳо — 0,8%, туркманҳо — 0,6%, қримтоториҳо — 0,5%, куриёиҳо — 0,5%, украинҳо ва белорусҳо — 0,2%, арманҳо — 0,2%, озарбойҷониҳо — 0,1%, дигарон — 1,1%
|-
|{{Парчам|Қирғизистон}}
|6 585 600
|199 951
|27,4
|қирғизҳо — 73,3%, ӯзбекҳо — 14,7%, русҳо — 6,9%, дунганҳо — 1,1%, уйғурҳо — 0,9%, тоҷикон — 0,9%, туркҳо — 0,7%, дигарон — 2,7%
|-
|{{Парчам|Туркманистон}}
|6 031 187
|491 210
|10,5
|туркманҳо — 81,8%, ӯзбекҳо — 9,4%, русҳо — 2,2%, қазоқҳо — 1,6%, арманҳо — 1,1%, тоторҳо — 0,9%, озарбойҷониҳо — 0,7%, балучҳо — 0,5%, курдҳо — 0,4%, курдҳо — 0,2, дигарон — 1,2%
|-
|{{Парчам|Қазоқистон}}
|19 082 467
|2 724 900
|7
|қазоқҳо — 68,5%, русҳо — 8,9%, ӯзбекҳо — 3,3%, уйғурҳо — 1,5%, украинҳо — 1,4%, тоторҳо — 1,1%, олмониҳо — 1%, дигарон — 4,5%
|}

== Гурӯҳҳои этникӣ ==
Дар зер маълумоти демографӣ дар бораи гурӯҳҳои этникӣ дар [[Осиёи Марказӣ]] оварда шудааст<ref name="cia.gov">{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/|title=The World Factbook — Central Intelligence Agency|website=Cia.gov|accessdate=11 January 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130510200259/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/|archivedate=2013-05-10}}</ref>:
{| class="wikitable sortable"
!Гурӯҳҳои этникӣ
!Маркази аҳолии ОМ
! data-sort-type="number" |Шумораи умумӣ дар саросари  
Осиёи Марказӣ 
|-
|[[Ӯзбекҳо]]
|[[Ӯзбекистон]], [[Афғонистон]], [[Тоҷикистон]], [[Қирғизистон]], [[Туркманистон]], [[Қазоқистон]]
|29,000,000
|-
|[[Тоҷикон]]
|[[Тоҷикистон]], [[Ӯзбекистон]] ва [[Афғонистон]]. (Ҳамч. халқҳои Помир)
|25,000,000
|-
|Қазоқҳо
|Қазоқистон, Ӯзбекистон 
|16,500,000
|-
|[[Қирғизҳо]]
|Қирғизистон
|4,100,000
|-
|[[Русҳо]]
|[[Қазоқистон]], [[Ӯзбекистон]], [[Қирғизистон]]
|4,000,000 <ref name="auto">{{Cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php|title=Archived copy|accessdate=2009-01-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100324145212/http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php|archivedate=2010-03-24}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0191/analit05.php|title=Archived copy|accessdate=2012-07-22|archiveurl=https://www.webcitation.org/61CULh3l6?url=http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0191/analit05.php|archivedate=2011-08-25}}</ref><ref name="auto1">{{Cite web|url=http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf|title=Archived copy|accessdate=2012-01-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090206105009/http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf|archivedate=2009-02-06}}</ref><ref name="auto2">{{Cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php|title=Archived copy|accessdate=2013-05-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100316172713/http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php|archivedate=2010-03-16}}</ref>
|-
|Кореягиҳо
|[[Қазоқистон]], [[Ӯзбекистон]], [[Қирғизистон]], [[Туркманистон]], [[Тоҷикистон]]
|500,000 <ref>Alekseenko, Aleksandr Nikolaevich (2000). </ref>
|-
|[[Укроинҳо]]
|[[Қазоқистон]]и Ғарбӣ
|250,000 
|-
|Туркманҳо
|[[Туркманистон]], [[Афғонистон]] ва [[Эрон]]
|6,500,000
|-
|Волга-Олмонҳо
|[[Қазоқистон]]
|200,000
|-
|Ӯйғурҳо
|Чини Шимолуғарбӣ, [[Қазоқистон]]и Шимолӣ, [[Ӯзбекистон]], [[Қирғизистон]]
|13,000,000
|-
|Дунганҳо ва ҳуэй
|Чини Шимолу ғарбӣ, [[Қирғизистон]]
|10,500,000
|-
|Яҳудиёни бухорӣ
|[[Ӯзбекистон]]
|1,000
|-
|Тоторҳо
|[[Ӯзбекистон]]
|700,000
|-
|Қарақалпақҳо
|[[Ӯзбекистон]]и Шимолуғарбӣ
|500,000
|-
|Бошқирдҳо
|[[Қазоқистон]]
|30,000
|-
|Туркҳои Месхетӣ
|[[Қазоқистон]]
|200,000
|-
|Арманшо
|[[Туркманистон]], [[Ӯзбекистон]]
|100,000
|-
|Олтойҳо
|[[Қазоқистон]]и шимолӣ
|10,000
|-
|[[Паштунҳо]]
|[[Афғонистон]], [[Покистон]]и Шимолу ғарбӣ ва [[Устони Хуросони Разавӣ|Разави Хуросон]]и [[Эрон]]<ref name="Ethnologue-Pashto">{{Cite web|url=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=pbt|title=Ethnologue report for Southern Pashto: Iran (1993)|website=[[SIL International]]|publisher=[[Ethnologue]]: Languages of the World|accessdate=5 May 2012}}</ref>
|12,500,000
|-
|[[Ҳазораҳо|Ҳазораҳо]]
|[[Афғонистон]]и марказӣ
|3,500,000
|-
|Аймакҳо
|[[Афғонистон]]и Марказӣ ва Шарқу ғарбӣ
|1,500,000
|-
|Нуристониҳо
|[[Афғонистон]]и Шарқӣ ва Ғарбӣ
|200,000+
|-
|[[Белорусҳо]]
|[[Қазоқистон]]
|100,000-200,000 
|-
|Романҳо
|[[Қазоқистон]]
|20,000
|-
|Юнониҳо
|[[Қазоқистон]]
|30,000
|-
|Мордвинҳо
|[[Қазоқистон]]
|20,000
|-
|Молдовҳо
|[[Қазоқистон]]
|25,000
|-
|[[Чеченҳо]]
|[[Қазоқистон]]
|40,000
|-
|Полякҳо
|[[Қазоқистон]]и Шимолӣ
|50,000-100,000
|-
|[[Озарбойҷонҳо]]
|[[Қазоқистон]] ва [[Туркманистон]]
|100,000
|-
|Чувашҳо
|[[Қазоқистон]]и Шимолӣ
|35,000
|}

== Таърихи генетикӣ ==
Аҷдодони аҳолии муосири Осиёи Марказӣ ба таври назаррас аз тавсеаи Ҳинду Эрону Туркистон бармеояд. Аксари аҳолии муосир метавонанд бо насли ҳинду-эронӣ ва ё туркӣ мувофиқат кунанд, бо гузаштагон бо ҳудуди қавмӣ мувофиқат кунанд. <ref>{{Cite journal|doi=10.1186/1471-2156-10-49|quote=Our analysis of uniparental markers highlights in Central Asia the differences between Turkic and Indo-Iranian populations in their sex-specific differentiation and shows good congruence with anthropological data.|title=Genetic diversity and the emergence of ethnic groups in Central Asia|year=2009|author=Heyer|first=Evelyne|journal=BMC Genetics|volume=10|pmid=19723301}}</ref>

Тадқиқоти археогенетикӣ оид ба боқимондаҳои дафнҳои фарҳанги асри оҳмедиҳадирик нишон медиҳад, ки пас аз ба охир расидани тавсеаи ҳиндуэронӣ (скифӣ), аз ибтидои асри VII пеш аз милод, тадриҷан ба шарқ ба ғарб воридшавии омехтаи Авруосиёи Шарқӣ ба даштҳои Ғарб буд. <ref>{{Cite journal|doi=10.1371/journal.pone.0048904|title=Tracing the Origin of the East-West Population Admixture in the Altai Region (Central Asia)|year=2012|author=González-Ruiz|first=Mercedes|journal=PLOS ONE|volume=7|issue=11|pages=e48904|pmid=23152818|bibcode=2012PLoSO...748904G}}</ref>

Аҳолии деҳқонон ва чӯпонони бодиянишин дар Осиёи Миёна аз давраи калколит (ҳазораи 4 то мелод) ҳамзист буданд. Ин ду гурӯҳ аз ҷиҳати насли худ ба куллӣ фарқ мекунанд, зеро чарогоҳҳо дар сохторҳои экзогамии кланҳои патриилиналӣ муттаҳид шудаанд, дар ҳоле ки деҳқонон дар оилаҳои калоне, ки бо эндогамия машғуланд, ташкил карда шудаанд. Дар натиҷа, чарогоҳҳо гуногунии насли патриилиналиро (Y-хромосома) нисбат ба деҳқонон ба таври назаррас коҳиш доданд. <ref>{{Cite journal|doi=10.1016/j.cub.2006.10.058|title=From Social to Genetic Structures in Central Asia|year=2007|author=Chaix|first=Raphaëlle|journal=Current Biology|volume=17|issue=1|pages=43–48|pmid=17208185}}</ref>

== Дин ==
{| class="wikitable sortable"
!Дин <ref name="cia.gov">{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/|title=The World Factbook — Central Intelligence Agency|website=Cia.gov|accessdate=11 January 2018}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ "The World Factbook — Central Intelligence Agency"]. </cite></ref>
! Аҳолии тахминӣ
! Маркази аҳолӣ
|-
| [[Суннӣ|Исломи суннӣ]]
| 103,000,000 <ref name="2010-Islam">Min Junqing. </ref> <ref>[http://www.pewforum.org/2015/04/02/religious-projection-table/2010/percent/all/ Religious Composition by Country, 2010–2050 | Pew Research Center] {{Бойгонишуда|url=https://web.archive.org/web/20170802041823/http://www.pewforum.org/2015/04/02/religious-projection-table/2010/percent/all/ |date=2017-08-02 }}.</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.pewforum.org/files/2009/10/Muslimpopulation.pdf|title=MAPPING THE GLOBAL MUSLIM POPULATION : A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population|website=Pewforum.org|date=October 2009|accessdate=11 January 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180619214725/http://www.pewforum.org/files/2009/10/Muslimpopulation.pdf|archivedate=2018-06-19}}</ref> <ref>{{Cite web |url=http://pewforum.org/uploadedfiles/Topics/Demographics/Muslimpopulation.pdf |title=Mapping the Global Muslim Population.  |accessdate=2021-04-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110519092435/http://pewforum.org/uploadedfiles/Topics/Demographics/Muslimpopulation.pdf |archivedate=2011-05-19 }}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.pewforum.org/2015/04/02/religious-projection-table/|title=Religious Composition by Country, 2010-2050|website=Pewforum.org|date=2 April 2015|accessdate=11 January 2018}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/afghanistan/|title=The World Factbook — Central Intelligence Agency|website=Cia.gov|accessdate=11 January 2018}}</ref>
| Ҷануб ва Шарқи минтақа: [[Тоҷикистон]], [[Туркманистон]], [[Қирғизистон]], [[Ӯзбекистон|Узбакистон]], [[Афғонистон]], [[Синзян-Уйғур|Шинҷон]] ва [[Қазоқистон|Қазоқистони]] Ҷанубӣ (бештар дар [[Афғонистон]] ва [[Ӯзбекистон|Узбакистон]] )
|-
| [[Буддоия|Дини буддоӣ]]
| 9.084.000 <ref>{{Cite web|url=http://www.religiousintelligence.co.uk/country/?CountryID=52|title=Religious Intelligence - Country Profile: Kazakhstan (Republic of Kazakhstan)|date=30 September 2007|accessdate=11 January 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070930153612/http://www.religiousintelligence.co.uk/country/?CountryID=52|archivedate=30 September 2007}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.religiousintelligence.co.uk/country/?CountryID=50|title=Religious Intelligence - Country Profile: Kyrgyzstan (Kyrgyz Republic)|date=6 April 2008|accessdate=11 January 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080406122429/http://www.religiousintelligence.co.uk/country/?CountryID=50|archivedate=6 April 2008}}</ref>  <ref>{{Cite web|url=https://2001-2009.state.gov/g/drl/rls/irf/2006/72290.htm|title=Turkmenistan|website=State.gov|accessdate=11 January 2018}}</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20110722142449/http://www.eng.stat.kz/news/Pages/n1_12_11_10.aspx "The results of the national population census in 2009"]. </ref>
| 500 000 дар [[Русия]], 8,44 миллион дар [[Синзян-Уйғур|Шинҷон]], 140 000 нафар дар Қазоқистон ва Афғонистон; ( Муғулҳо, Кореяҳо, Даур, Монгур, Халқҳои Тунгус, Тибетҳо, Тувҳо, Югур )
|-
| [[Шиа|Исломи шиа]]
| 4.000.000
| [[Ҳазораҳо|Ҳазарҳо]], [[Афғонистон|Афгонистони Марказӣ]]
|-
| Масеҳияти шарқӣ
| 4.000.000
| [[Қазоқистон|Қазоқистони]] Шимолӣ
|-
| [[Атеизм]] ва Дини
| 2,500,000+
| Дар тамоми минтақа
|-
| Масеҳияти Ғарбӣ
| 510,000
| [[Қазоқистон]]
|-
| [[Яҳудият]]
| 27,500
| [[Ӯзбекистон|Узбакистон]]
|-
| [[Маздаясно|Зардуштия]]
| 10,000
| Таърихан [[Афғонистон]]
|}

== Инчунин нигаред ==

* [[Муҳоҷирати туркҳо]]
== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}
[[Гурӯҳ:Фарҳанги Осиёи Марказӣ]]
[[Гурӯҳ:Шахсиятҳо: Осиёи Марказӣ]]