Дидани манбаъи Бенин

{{Кишвар
|common_name=Benin
|Парчам= Flag_of_Benin.svg
|Номи тоҷикӣ=Ҷумҳурии Бенин
|Родительный падеж=Бенин
|Номи аслӣ=République du Bénin
|Нишон=Coat of arms of Benin.svg
|Шиор=Fraternité, Justice, Travail<br />([[забони фаронсавӣ|фр.]]: Бародарӣ, Адолат, Меҳнат
|Номи суруди миллӣ=L'Aube Nouvelle <center>[[File:L'Aube Nouvelle.ogg|L'Aube Nouvelle]]</center>
|Сохтори давлат=[[Ҷумҳурии президентӣ]]
|Дар харита=Location_Benin_AU_Africa.svg
|Забон=[[Забони фаронсавӣ|фаронсавӣ]]
|Рӯзи истиқлол=[[1 август]], [[1960]]
|Соҳибистиқлол аз=[[Фаронса|Франсия]]
|Пойтахт=[[Порто-Ново]], [[Котону]]{{ref|capital}}
|Шаҳри калонтарин=[[Котону]]
|Вазифаи сарварон=[[Президент]]
|Сарварон=[[Яи Бони]] (Yayi Boni)
|Ҷой аз рӯи масоҳат=99
|Масоҳат=112 622
|Фоизи об=1,8
|Ҷой аз рӯи аҳолӣ=94
|Аҳолӣ= <big>▲</big> 9 740 417 нафар ([[2013]])
|Соли ба шумор гирифтани аҳолӣ= 2002
|Зичии аҳолӣ=79
|ММД=13,035 млрд
|Соли ҳисоби ММД=2008
|Ҷой дар ҷаҳон аз рӯи ММД=140
|ММД ба сари аҳолӣ=1 608
|Пули миллӣ=[[франк КФА]]
|Домен=[[.bj]]
|Коди телефон=229
|Соат= +1
|Эзоҳот={{note|capital}} Қасри президент, ҳукумат ва сафоратхонаҳои мамолики хориҷӣ
}}

'''БЕНЍН''', Ҷумҳурии Бенин ({{забон-фр|République du Bénin}}, то 1975 Республикаи Догомея) — [[кишвар]]ест дар [[Африқои Ғарбӣ]]. Дар шимол бо [[Нигер]], дар шимолу ғарбӣ бо [[Буркина Фасо]], дар ғарб бо [[Того]], дар шарқ бо [[Нигерия]] ҳамсарҳад буда, дар ҷануб онро халиҷи [[Гвинеяи]] [[Уқёнуси Атлантик]] иҳота кардааст. Масоҳаташ 112,6 ҳазор км<sup>2</sup>. Аҳолиаш 9 983 884 нафар ([[2013]]). Пойтахти расмиаш шаҳри Порто-Ново, аммо бинои ҳукумат ва парламент дар шаҳри Котону ҷойгир аст. Аз 12 департамент ва 77 музофот иборат мебошад. Ҷашни давлатӣ — Рӯзи истиқлол (1 августи соли 1960), воҳиди пулӣ – франки Африқо = 100 сантима.

== Таърих ==
[[File:Antique Works of Art from Benin 02.jpg|alt=Антиқа, асарҳои санъат аз Бенин|left|thumb|Антиқа, асарҳои санъат аз Бенин]]
Маскуншавӣ дар ҳудуди Бенин дар давраи неолит оғоз гаштааст. Дар асрҳои 15–17 дар ин ҷо як қатор давлатҳо, ки бузургтаринаш Дегомея буд, вуҷуд доштанд. Соли 1472 дар соҳилҳои Бенин аввалин португалиҳои ғуломфурӯш маскун шуданд. Сипас дар садаи XVII ба онҳо тоҷирон ва ғуломфурӯшони англис, ҳолландӣ, фаронсавӣ ва дигар аврупоиҳо ҳамроҳ гаштанд. Соҳилҳои халиҷи Гвинея то садаи XIX ба маркази бузургтарини ғуломфурӯшии [[Африқо]] табдил ёфт (номи «Соҳили ғуломон» аз ҳамин ҷост). Баъди муҳорибаи дурудароз бо аҳолии маҳаллӣ (1892–94) [[Фаронса]] онро мустамликаи худ гардонд; соли 1904 Бенин ба ҳайати Африқои Ғарбии Фаронса дохил карда шуд, ки ба он генерал-губернатори [[Сенегал]] роҳбарӣ мекард. Муборизаи дурударози халқҳои Бенин ба муқобили мустамликадорон, хусусан баъди торумор гаштани Олмони фашистӣ дар Ҷанги дуюми ҷаҳонӣ вусъат ёфт. Соли 1958 Догомея ҷумҳурии мухтор дар ҳайати Иттиҳоди Фаронса гардид. 1 августи 1960 истиқлоли Догомея эълон шуд. Шартномаи апрели 1961 байни Догомея ва Фаронса басташуда мавқеи Фаронсаро дар соҳаҳои асосии ҳаёти иқтисодию сиёсии мамлакат мустаҳкам медошт. Дар даҳсолаи аввали мустақилият вазъи сиёсии мамлакат ноустувор буд (чандин табаддулоти ҳарбӣ ва 20 дафъа иваз гардидани ҳукумат). Октябри 1972 дар натиҷаи табаддулоти ҳарбӣ Ҳокимияти муваққатии ҳарбии инқилобӣ бо сарварии Матӣё Кереку (ҷонишини сардори ситоди артиш) ба сари қудрат омад. Кереку сардори ҳукумати ҳарбии инқилобӣ интихоб шуд. Соли 1975 Ҳизби инқилоби халқии Бенин таъсис дода шуд ва мамлакат Ҷумҳурии Халқии Бенин (аз соли 1990 – Ҷумҳурии Бенин) ном гирифт. Аз аввали соли 1970 муносибатҳои байни [[ИҶШС]] ва Бенин фаъол гашт. [[Иттиҳоди Шӯравӣ]] барои омода кардани кадрҳои миллӣ дар соҳаҳои гуногуни иқтисодӣ, тандурустӣ ва фарҳанг кумак расонд. Соли 1979 сохти давлатдории шаҳрвандӣ ба амал оварда шуд. Феврали 1980 Кереку Президент интихоб гардид. Охири соли 1980 вазъияти пуршиддати сиёсии мамлакат ба қайд гирифта мешуд. Декабри 1989 Кереку аз идеологияи марксизм-ленинизм ҳамчун идеологияи давлатӣ даст кашид. Феврали 1990 Конференсияи умумихалқии қувваҳои фаъол баргузор гардид, ки гузарондани ислоҳоти демократиро ба миён гузошт. Декабри 1990 сарқонуни нави мамлакат қабул гардид, ки зимни он низоми бисёрҳизбӣ ҷорӣ гардид. Дар интихоботи аввалини бисёрҳизбии парламентӣ (марти 1991) 24 ҳизби сиёсӣ иштирок карданд ва Нисефор Согло ба сари ҳокимият омад. Дар интихоботи президентии соли 1996 боз Керек ғолиб омада, соли 2001 аз нав Президент интихоб гардид. Дар интихоботи соли 2006 Яйи Бони ғолибият ба даст овард ва то имрӯз Президенти Бенин аст.

Дар Бенин даҳҳо ҳизбҳои сиёсӣ ба қайд гирифта шудаанд, ки бузургтарини онҳо Ҳизби таҷдиди демократӣ, Ҳизби сотсиал-демократӣ, Ҳизби барқарорсозии Бенин, Ҳаракати африқоӣ барои демократия ва тараққиёт, Ҳаракати алтернативии халқӣ мебошанд.

=== Таърихи мухтассар ===
Аз [[асри XVII]] соҳили Бенин ва манотиқи атрофи он ба минтақаи [[фурӯши ғуломон]] дар Африқо табдил ёфта буд.

Дар асри XVII дар ҳудуди кунунии Бенин давлати феодалии Дагомея ташкил ёфт.

Аз соли [[1893]] — мустамликаи [[Фаронса]]. Соли [[1904]] ба ҳайати [[Африқои Ғарбии Фаронса]] ҳамроҳ карда шуд.

Аз соли [[1958]] — ҷумҳурии худмухтор дар ҳайати Ҷамъияти Фаронса.

Аз [[1 август]] соли [[1960]] — кишвари мустақил бо номи Ҷумҳурии Дагомея.

Аз [[30 ноябр]] соли [[1975]] — Ҷумҳурии Халқии Бенин, аз марти  соли [[1990]] — Ҷумҳурии Бенин.

== Аҳоли ==
Аҳолии Бенин гуногунмиллат буда, ҳайати этникии он зиёда аз 60 халқият: аҷа, фон (65%), сомба, гурма, балиба (20%), йоруба (12%), инчунин сонгаиҳо, ҷерма, буса, хауса, фулбе ва ғайраро дар бар мегирад. Дар шаҳрҳо аврупоиҳо (асосан фаронсавиҳо), суриягиҳо, лубнониҳо ва дигар халқҳо зиндагӣ мекунанд. Забони расмӣ – [[забони фаронсавӣ|фаронсавӣ]] буда, аз забонҳои маҳаллӣ фон ва йоруба паҳн гаштааст. 50 дарсади диндорон пайрави ойинҳои анъанавии маҳаллӣ буда, наздики 30 дарсад пайрави мазҳаби католикӣ, 20 дарсад мусулмонҳо, инчунин протестантҳо мебошанд. Суръати миёнаи афзоиши аҳолии Б. 2,9 дарсад, нишонаи миёнаи дарозумрӣ – 59 сол. Тавлид–42,0%, фавт –13,8%, фавти навзодон ба ҳар 1000 нафар – 85 кас. Сабаби афзудани фавт бемории СПИД мебошад. Зичии миёнаи аҳолӣ– 64,8 нафар дар 1 км<sup>2</sup>. Шаҳрҳои бузургтаринаш – [[Котону]] (қароргоҳи Президент ва ҳукумат, 757,5 ҳазор нафар, 2010), [[Порто-Ново]] (258,9 ҳазор нафар), [[Абомей]] (555,7 ҳазор нафар), [[Ҷугу]] (225,9 ҳазор нафар), [[Параку]] (194,6 ҳазор нафар).

== Ҷуғрофия ==
[[Акс:Pendjari.JPG|right|frameless|644x644px]]
Кишвар аз ҷиҳати ҷуғрофӣ ба панҷ минтақаи табиӣ ҷудо шудааст: минтақаи соҳилӣ, минтақаи плато («Ла терре де барре»),  платои баланд бо саваннаи ҷангалдор дар шимол, минтақаи теппадор дар шимолу ғарб («Атакора») ва ҳамвориҳои ҳосилхези [[Нигер]] дар шимолу шарқ. Қисми бештари ҳудуди Бенин пуштакӯҳи иборат аз ҷинсҳои булӯрӣ аст. Дар шимолу ғарб силсилаи кӯҳи Атакора (баландиаш то 641 метр), дар ҷануб пастии назди соҳил, ки мурдобҳои зиёде дорад, ҷойгиранд. Конҳои [[нафт]] (1,1 млн тонна), [[гази табиӣ]] (1,2 млрд м<sup>3</sup>), маъдани оҳан (500 млн тонна), [[хромит]], [[тило]], [[оҳаксанг]], [[мармар|санги мармар]] ва намакҳои калий дорад.

== Бахшбандии кишварӣ ==
{{асос|Вилоятҳои Бенин}}
Бенин 12 вилоят дорад.

# [[Вилояти Алибори|Алибори]]
# [[Вилояти Атакора|Атакора]]
# [[Вилояти Атлантик|Атлантик]]
# [[Вилояти Боргу|Боргу]]
# [[Вилояти Коллинес|Коллинес]]
# [[Вилояти Донга|Донга]]
# [[Вилояти Куффо|Куффо]]
# [[Вилояти Литторал|Литторал]]
# [[Вилояти Моно|Моно]]
# [[Вилояти Оуеме|Оуеме]]
# [[Вилояти Платеау (Бенин)|Платеау]]
# [[Вилояти Зу|Зу]]

== Сохти давлатӣ ==
[[File:Porto-Novo vue.jpg|alt=Бинои Парлумони Бенин|thumb|284x284px|[[Порто-Ново]]]]
Тибқи конститутсияи амалкунанда (02. 12. 1990) Бенин [[ҷумҳурӣ]] аст. Сардори давлат ва ҳукумат [[Президент]], ки дар асоси ҳуқуқи умумии интихобот ба муҳлати 5 сол интихоб карда мешавад (ҳуқуқи як бор аз нав интихоб шудан дорад). Мақоми олии қонунбарори ҳокимият–[[парламент]]и якпалатагӣ: Шӯрои миллӣ, ки дар ҳайати 83 намоянда ба муҳлати 4 сол интихоб мешаванд. Ҳокимияти иҷроия–Шӯрои вазирон, ки аз тарафи Президент интихоб карда мешавад. Ҳокимияти судиро Суди олӣ ва конститутсионӣ, ҳамчунин Палатаи олии адлия идора мекунад. Бенин узви [[СММ]], Иттиҳоди иқтисодии давлатҳои Африқои Ғарбӣ, Иттиҳоди иқтисодӣ ва асъории давлатҳои [[Африқои Ғарбӣ]], узви [[Иттиҳоди Аврупо]] ва дигар созмонҳои байналмилалист.

== Дин ==
Пайравони оину мазҳабҳои маҳаллӣ — тақрибан 70%, [[Насронӣ|насрониён]] — 15%, [[мусулмон]]он — 13%.

== Иқлим ==
Иқлим дар пастиҳои назди соҳил экваторӣ буда, ду мавсими [[бориш]] дорад. Бориши солона – 800–1300 мм. Ҳарорати миёнаи ҳармоҳа 24–27°С; дар қисмати шимолӣ иқлим субэкваторӣ буда, як мавсими бориш дорад. Ҳарорати миёнаи солона 24–30°С, бориши солона – аз 1000 то 2000 мм. Дар шимол субэкваториалӣ, дар ҷануб экваториалӣ, бо ду мавсими боронгарӣ (аз март то июл ва аз охири сентябр то ибтидои ноябр). Дар ин муддат 800—1300 мм борон меборад ва намнокии ҳаво хеле баланд аст. Ҳарорати миёнаи моҳона аз +24 °С то +27&nbsp;°C аст. Дар шимоли кишвар ду мавсими муайян ҳаст — хушк (аз декабр то апрел-май) ва боронӣ (аз июн то ноябр). Ҳарорати миёнаи январ +25&nbsp;°C, июл +32&nbsp;°C, бориш нисбат ба ҷануб камтар — 750—1250 мм, баъзе солҳо хушксолӣ ҳам ҳаст. Дарёҳои бузургаш [[Веме]] ва [[Моно]] ба халиҷи Гвинея мерезанд. Дарёҳои қисми шимолӣ ба ҳавзаи [[Волта]] ва [[Нигер]] тааллуқ доранд. Қисми зиёди ҳудуди Бенинро даштҳои сералаф, бешаҳои ҳамешасабзи рутубатноки тропикӣ (қариб 1/3) пӯшидаанд. Олами ҳайвоноти бою гуногун дорад. Намудҳои гуногуни [[оҳу]], [[фил]], [[шер]] ва [[юз]] мавҷуданд. Дар Бенин боғҳои миллии Буклделя-Пенҷари ва Дубл-В мавҷуданд. Норасоии [[оби ошомиданӣ]], нест кардани [[ҷангалзор]] ва хароб кардани қӯруқ мушкили экологии кишвар аст.
==Иқтисод==
[[File:Petrol station in Bénin.jpg|alt=Нуқтаи фурӯши бензин дар Бенин|thumb|288x288px|Нуқтаи фурӯши бензин дар Бенин]]
Бенин яке аз давлатҳои иқтисодиёташ сусттараққикардаи аграрӣ ба ҳисоб меравад. Аз миёнаҳои соли 1990 дар мамлакат бо кумаки Бонки умумиҷаҳонӣ ислоҳоти сохторӣ ба амал бароварда шуд. Истеҳсоли қувваи барқ 69 млн кВт соат буда, танҳо 14 дарсади талаботи ҷомеаро қонеъ месозад ва бештар аз хориҷи мамлакат харидорӣ карда мешавад. Дар иқтисодиёти мамлакат соҳаи кишоварзӣ нақши муҳим мебозад (ба ҳисоби миёна 385–400 ҳазор тонн дар як сол). Парвариши нахли хурмои равғандиҳанда (220 ҳазор тонна), финдуқи заминӣ (81 ҳазор тонна), қаҳва, какао, ҷуворимакка, ҷуворӣ, ямс, батат асоси муносибатҳои молианд. Заминҳои корам 18 дарсадро ташкил медиҳанд. Дар қисмати шимолии Бенин шолӣ, пахта, тамоку мепарваранд. Аз чорво говмеш, буз, гӯсфанд, асп ва хук парвариш мешаванд. Моҳидорӣ низ ривоҷ ёфтааст.
===Саноат===
Саноат суст тараққӣ кардааст. Асосан соҳаҳои саноати коркарди маҳсулоти хоми кишоварзӣ – равғанкашӣ, пахтатозакунӣ, [[нассоҷӣ]] ва коркарди чӯбу тахта мавқеи    муайян доранд. Истихроҷи нафт, тило ва ба миқдори начандон калон коркарди оҳаксанг, санги мармар ва алмос ба роҳ монда шудааст. Дарозии роҳи оҳан–қариб 578 км, роҳҳои автомобилгард – 6787, аз он 1357 км бо рӯйкаши мустаҳкам пӯшида шудаанд. Бандарҳои бузурги баҳрӣ– [[Котону]] ва Порто-Ново ҳамчун маркази нақлиётии [[Африқои Ғарбӣ]] нақши муҳим мебозанд ва барои кашондани борҳои Нигерия, Нигер, Буркина-Фасо, Мали хидмат мерасонанд. Бенин дорои 5 аэропорт буда, аз он яктоаш байналмиллалист (дар Котону). Молҳои содиротӣ (1,1 млрд доллари амрикоӣ дар соли 2008) асосан хурмои равғандеҳ, [[пахта]], [[чормағзи заминӣ]], [[қаҳва]], [[какао]] буда, аз хориҷа таҷҳизот ва молҳои саноатӣ, [[хӯрокворӣ]], [[сӯзишворӣ]] (1,8 млрд доллари амрикоӣ, соли 2008) оварда мешаванд. Шарикони асосии тиҷоратии Бенин – [[Хитой]], [[ИМА]] ва [[Таиланд]]. Ҳукуматдорони Бенин ҷалби маблағгузориҳои хориҷиро ба тараққиёти соҳаи сайёҳӣ ба нақша гирифта истодаанд.
==Тандурустӣ==
Дар давоми солҳои 80 садаи XX камтар аз 30 дарсади аҳолӣ бо хидматрасонии тиббӣ таъмин буданд. Дараҷаи фавти кӯдакони то синни 5-сола дар Бенин яке аз нишондодҳои баландтарин дар ҷаҳон буд. Ба соҳаи тандурустӣ дар Бенин 4,2 дарсади ММД сарф мешавад. Соли 1995 дар мамлакат ба 100 ҳазор аҳолӣ 5,7 духтур хидмат мерасонд. Бемориҳои вараҷа, сил, шистосоматоз, рамад, махав, вараҷаи тропикӣ ва СПИД паҳн гаштаанд.<br />
==Маориф ва илм==
[[File:U.S.T.B., Domaine Universitaire de Kpondéhou, Cotonou.jpg|alt=Бинои Донишгоҳи илм ва технологияи Бенин|thumb|287x287px|Бинои Донишгоҳи илм ва технологияи Бенин]]
Дараҷаи маълумотнокӣ дар мамлакат 37,5 дарсад (52 дарсад – мардон, 23 дарсад–занон)-ро ташкил медиҳад. Барои кӯдакони 6–7-сола таълими ҳатмии 6-сола муқаррар гаштааст. 55–60 дарсади кӯдакон бо маълумоти ибтидоӣ фаро гирифта шудаанд. Мактаби таҳсилоти миёнаи умумӣ аз 12-солагӣ шурӯъ мешавад. Маълумоти олӣ бештар дар Донишгоҳи миллии Бенин (Унти Абомей Калави) дар Котону (1970), Унти Параку (2001) дода мешавад. Марказҳои бузургтарини илмӣ–таҳқиқотии Бенин: Институти пахта ва саноати нассоҷӣ, Институти таҳқиқоти рустаниҳои равғдеҳ. Китобхонаҳои бузургтарини Бенин: Китобхонаи миллӣ дар Порто-Ново (1976), Китобхонаи Донишгоҳи миллӣ ва Бойгонии миллӣ (1914). [[Осорхонаи миллӣ]] (Котону), [[Осорхонаи мардумшиносӣ]] (Порто-Ново), Осорхонаи миллӣ – таърихӣ (Абомей), Осорхонаи ғуломфурӯшӣ ([[Вид]]) дорад.

==Матбуот, радио, телевизион==
Нашриёти асосии давлатӣ – «Office Nationale d’Jmrimevie et de Press» (1975). Дар Бенин 50 рӯзнома ва 37 нашрияҳои даврӣ нашр мешаванд; рӯзномаҳои машҳуртарин, ки дар Котону ба табъ мерасанд: «La National» (1990), «Le Matin» (1994). Радиошунавонӣ аз соли 1953, намоишҳои телевизионӣ аз соли 1979 ба фаъолият шурӯъ карданд. Радиошунавонӣ ва телевизиони давлатӣ дар Бенин аз ҷониби Идораи «Office de Radiodiffusion et de Television du Benin, ORTB) (ба забонҳои [[забони фаронсавӣ|фаронсавӣ]], [[забони англисӣ|англисӣ]] ва 18 забони маҳаллӣ) идора карда мешавад. Аз соли 1997 инчунин ширкатҳои хусусии радиошунавонӣ ва [[телевизион]] фаъолият доранд.

== Пайвандҳо ==
* [https://www.constituteproject.org/constitution/Benin_1990.pdf Конститутсия Бенин (1990)]
{{Commons|Benin}}

== Адабиёт ==
* {{ЭМТ|Бенин|2|муаллиф=}} 
* Новая российская энциклопедия. Т. III (1). Москва, 2005; 
* Страны мира. Современный справочник. Москва, 2008.
{{ПБ}}
{{Кишварҳои Африқо}}

[[Гурӯҳ:Давлатҳо аз рӯи алифбо]]
[[Гурӯҳ:Давлатҳои Африқо]]
[[Гурӯҳ:Бенин| ]]
[[Гурӯҳ:Давлатҳо — узви СММ]]