Дидани манбаъи Рада

{| class="infobox bordered" style="width: 25.5em"
!colspan='3' style="text-align:center; background:#cce" |'''Ягонҳои размӣ'''
|-
|colspan='3'|[[File:Roundel_of_Tajikistan.svg|frameless|100px|center]]
|-
! [[Ягон|Ягонҳо]]
! Шумори нерӯҳо
! [[Дараҷаҳои Нерӯҳои мусаллаҳи Тоҷикистон|Фармондеҳ]]
|-
| [[Гурӯҳ]]
| 2—5
| [[Радабон|Размовар]]
|-
| [[Рада]]
| 5—10
| [[Размдор]]
|-
| [[Таҳм]]
| 10—50
| [[Таҳмдор]]
|-
| [[Вашт]]
| 50—150
| [[Сарвон]]
|-
| [[Гурдон]]
| 150—700
| [[Саргурд]]
|-
| [[Ҳанг]]
| 700—1 500
| [[Сарҳанг]]
|-
|[[Гунд]]
| 1 500—5 000
|[[Гундсолор]]
|-
| [[Лашкар]]
| 5 000—20 000
| [[Лашкарсолор]]
|-
| [[Сипоҳ]]
| 20 000—40 000
| [[Сипаҳсолор]]
|-
| [[Артиш]]
| 40 000 +
| [[Артишсолор]]
|}<noinclude>
[[Гурӯҳ:Артиш]]
</noinclude>

'''Рада''' ({{lang-fa|«'''رده'''»}}) – [[ягон|ягоне тактикӣ]] дар [[нерӯҳои мусаллаҳ]], ки аз ду [[гурӯҳ]] (6 — 12 [[сарбоз]]) ташкил шуда ва бахше аз [[таҳм]] аст; ''гурӯҳ''<ref>{{Cite web |url=http://www.mtrd.ir/sites/default/files/journals-files/%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84%20%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%20%D8%AA%D8%B5%D8%AD%DB%8C%D8%AD%20%D8%B4%D8%AF%D9%87.pdf |title=''Фарҳанги ҳазорвожаи низомӣ''. — Теҳрон: Фарҳангистони забону адаби форсӣ, Дафтари вожагузинии низомии Ситоди кулли Нерӯҳои мусаллаҳи Эрон, 1392. – с. 161 |accessdate=2018-09-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181222163608/http://www.mtrd.ir/sites/default/files/journals-files/%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84%20%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%20%D8%AA%D8%B5%D8%AD%DB%8C%D8%AD%20%D8%B4%D8%AF%D9%87.pdf |archivedate=2018-12-22 }}</ref>; отделение<ref name="ВЭ-6">{{книга|автор=Коллектив авторов|часть=Том 6, статья «Отделение»|заглавие=Военная энциклопедия|ответственный=Под ред. [[Грачёв, Павел Сергеевич|П. В. Грачёв]]|место= М.|издательство=[[Воениздат]]|год=2002|страницы=181|страниц=639|тираж=10000|isbn=5-203-01873-1}}</ref>.

''Радаҳо'' бахше аз [[таҳм]]ҳои пиёдагон (пиёдагони мутурӣ), тирандоз (тирандози савора), ҳавобурди чатрбоз, туфангдорони дарёӣ, парведорӣ, муҳандисии размӣ, иртиботу мухобирот ва дигар таҳмҳо ҳастанд ва 6 — 12 сарбозро дар бар мегиранд<ref name="ВЭ-6"/>.

== Вожашиносӣ ==
{{Ягонҳои низомӣ}}
[[Акс:Gruppe_Nato.svg|thumb|right|Намоди стандарти НАТО барои рада]]
«''Рада''» ({{lang-pal|''radag''}} > {{lang-peo|''ratak''}} ‘''рада, роста''’ > [[эронии бостон]]: ''*rata-ka-'' >  [[Забони ҳиндуэронӣ|ҳиндуэронӣ]]: ''*<sup>4</sup>ar- : r̥-'' «''рост кардан; дар як рада рост кардан, оростан, созгор кардан''»<ref>''Ҳасандӯст, Муҳаммад''. Фарҳанги решашинохтии забони форсӣ. Теҳрон: Фарҳангистони забону адаби форсӣ, Нашри осор, 1393. ISBN 978-600-6143-57-6. ҷ. 3, с. 1438.</ref>) ба маънии «''сафф, қатор, раста''» дар «[[Шоҳнома]]» бисёр ба кор рафтааст<ref>[https://archive.org/details/farhangitafsirii02naza/page/142 ''Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ (иборат аз 2 ҷилд)''. Зери таҳрири Сайфиддин Назарзода (раис), Аҳмадҷон Сангинов, Саид Каримов, Мирзо Ҳасани Султон. – Душанбе: Пажӯҳишгоҳи забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ, 2008. – 950 саҳ. – ҷ. 2, с. 143.]</ref>. Чунончи, [[Фирдавсӣ]] гуфта:
<poem>[[Сипоҳ|Сипаҳ]]ро ''рада'' баркашида бимонд, 
Худу номдорону [[гурдон]] биронд<ref>[https://archive.org/stream/ShahnamaJildEPanjumTajikFarsi/Shahnama%20Jild%20e%20Panjum%20%28Tajik%20Farsi%29_djvu.txt ''Абулқосим Фирдавсӣ''. Шоҳнома. — Душанбе: «Адиб», 2008. Таҳияи матн ва луғату тавзеҳот аз Камол Айнӣ ва Зоҳир Аҳрорӣ. Муҳаррир Мубашшир Акбарзод. ҷ. 5. — 480 саҳ. — ISBN 978-99947-32-84-5. — c. 363]</ref>.</poem>

<poem>Рада баркашида сипоҳаш ду мил,
Ба дасти чапаш ҳафтсад жанда пил<ref>[https://www.vazhaju.com/search/рада ''Фарҳанги забони тоҷикӣ''. Зери таҳрири М. Ш. Шукуров, В. А. Капранов, Р. Ҳошим, Н. А. Маъсумӣ — М., «Советская Энциклопедия», 1969. ҷ. 2, саҳ. 115]</ref>.</poem>

== Пешина ==
''Рада'' ҳамчун [[Ягон|ягони размӣ]] нахустин бор дар [[сипоҳи Ҳахоманишиён]] (550 – 330 то милод) ташкил шудааст. Дар сипоҳи Ҳахоманишиён, ки бар пояи радабандии даҳ-даҳӣ созмон дода шуд буд, аз даҳ сарбоз як ''даҳа'' ташкил мешуд, ки ба {{lang-peo|«''*daθa-''»}} [''даҳа''] номида ва сардораш «''*daθapati-''» [''даҳабад''] хонда мешудааст<ref>''W. Hinz'', Altiranisches Sprachgut der Nebenüberlieferungen, Wiesbaden, 1975, p. 87</ref>. 

Ин ''даҳа'' дар сипоҳи [[Шоҳаншоҳии Ашконӣ|Ашкониён]] ([[соли 250 п.м.]] — [[224]]), ки созмони радабандии даҳдаҳиро аз сипоҳи Ҳахоманишиён ба ирс бурда буд<ref name="Никоноров">[https://www.academia.edu/1264468/К_вопросу_о_парфянском_наследии_в_сасанидском_Иране_военное_дело_On_the_Parthian_Legacy_in_Sasanian_Iran_the_Case_of_Warfare_ ''Никоноров В. П.'' К вопросу о парфянском наследии в сасанидском Иране: военное дело // Центральная Азия от Ахеменидов до Тимуридов: археология, история, этнология, культура. Материалы международной научной конференции, посвященной 100-летию со дня рождения Александра Марковича Беленицкого (Санкт-Петербург, 2–5 ноября 2004 года) / Отв. ред. В. П. Никоноров. СПб., 2005. С. 156]</ref>, ба {{lang-xpr|«''radag''»}} номида шудааст<ref>[http://www.ihism.uph.edu.pl/images/PDFs/DRUK_HIS_6/DRUK-SYVNNE.pdf ''Ilkka SYVÄNNE'' * (University of Haifa, Israel) Parthian Cataphract vs. the Roman Army 53 BC-AD 224]</ref>.

Ҳамин истилоҳи низомӣ дар сипоҳи [[Давлати Сосониён|Сосониён]] ([[224]] — [[651]] милодӣ) низ ба кор мерафтааст. Дар сипоҳи Сосониён бузургтарин ягони размӣ «''gund''» (''[[гунд]]'')<ref name="Tafazzoli">[https://ia800301.us.archive.org/23/items/AsanianSocietyI.WarriorsIi.ScribesIii.Dehqans/Tafazzoli2000SasanianSocietyI.WarriorsIi.ScribesIii.Dehqans.pdf ''Tafazzoli A.'' Sasanian Society. I. Warriors. II. Scribes. III. Dehqāns. N.Y., 2000.]</ref> ном доштаву фармондеҳашро «''gund-sālār''» (''[[гундсолор]]'') мехондаанд<ref name="Synopsis">[https://www.researchgate.net/profile/Katarzyna_Maksymiuk/publication/323545353_Kaveh_Farrokh_Gholamreza_Karamian_Katarzyna_Maksymiuk_A_Synopsis_of_Sasanian_Military_Organization_and_Combat_Units_Siedlce-Tehran_2018/links/5a9b94b0a6fdcc3cbacb690d/Kaveh-Farrokh-Gholamreza-Karamian-Katarzyna-Maksymiuk-A-Synopsis-of-Sasanian-Military-Organization-and-Combat-Units-Siedlce-Tehran-2018.pdf ''Kaveh Farrokh'', ''Gholamreza Karamian'', ''Katarzyna Maksymiuk''. A Synopsis of Sasanian Military Organization and Combat Units, Siedlce-Tehran 2018. — ISBN 978-83-62447-22-0. — c. 13]</ref>. Ҳар ''гунде'' аз чанд «''drafš''» ([[ҳанг|''дирафш'']]) ташкил мешуд, ки ҳар кадоме ҳазор сарбоз дошт. Ҳар ''дирафше'' аз ду «''wašt''» (''[[вашт]]'') ташкил мешуд, ки ҳар кадоме 500 сарбоз дошт. Ҳар ваште аз чанд «''tahm''» (''[[таҳм]]'')<ref>{{Cite web |url=http://www.rahamasha.net/uploads/2/3/2/8/2328777/the_dates_in_the_pahlavg_and_prsg.pdf |title=''Asha R.'' The Dates in the Pahlavīg and Pārsīg Inscriptions of Durā (Europos) |accessdate=2018-09-05 |archivedate=2016-08-07 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160807133914/http://www.rahamasha.net/uploads/2/3/2/8/2328777/the_dates_in_the_pahlavg_and_prsg.pdf }}</ref> созмон меёфт, ки ҳар кадоме 100 сарбоз доштанд. Ҳар таҳме аз чанд «''radag''» (''[[рада]]'')<ref>[https://cyberleninka.ru/article/n/voennaya-razvedka-v-sasanidskom-irane-organizatsiya-deyatelnosti-i-istochniki-informatsii ''Дмитриев В.А.'' Военная разведка в сасанидском Иране: организация деятельности и источники информации // Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. 2016. № 1. С. 9–22. Прим. 12 на стр. 18]<blockquote>... Впрочем, из среднеперсидских эпиграфических источников середины III в. н.э. (граффити в Дура-Европосе, датируемые 253 г.) известно о существовании армейских писцов (видимо, более низкого ранга, нежели ''dabīr-i sipāh''), называвших себя ''dibīr-ī tahm'' и ''dibīr-ī radag'' [24, c. 244; 25].</blockquote></ref> ташкил мешуд, ки ҳар кадоме 10 сарбозро дар бар мегирифт. ''Фармондеҳи дирафш'' «''drafš-sālār''» ([[сарҳанг|''дирафшсолор'']])<ref name="Synopsis" />, ''фармондеҳи вашт'' «''wašt-sālār''» ([[сарвашт|''ваштсолор'']])<ref name="Synopsis" />, ''сардори таҳм'' «''tahmdār''» (''[[таҳмдор]]'')<ref>[https://www.academia.edu/1264468/К_вопросу_о_парфянском_наследии_в_сасанидском_Иране_военное_дело_On_the_Parthian_Legacy_in_Sasanian_Iran_the_Case_of_Warfare_ ''Никоноров В. П.'' К вопросу о парфянском наследии в сасанидском Иране: военное дело // Центральная Азия от Ахеменидов до Тимуридов: археология, история, этнология, культура. Материалы международной научной конференции, посвященной 100-летию со дня рождения Александра Марковича Беленицкого (Санкт-Петербург, 2–5 ноября 2004 года) / Отв. ред. В. П. Никоноров. СПб., 2005. С. 145. сн. 18]<blockquote>В документе Nov 280 из архива Старой Нисы фигурируют два лица, носящие звание ''tgmdr'' («начальник тагмы»), состоящее из двух частей – др.-греч. «''τάγμα''» («''легион''») и парф. «''dār''» («начальствующий»). Предполагается, что это звание – калька с римского военного термина в греческой передаче «τάγματάρχος» ‘начальник легиона’, появившееся в парфянском военном лексиконе как раз в связи с депортацией воинов Красса в восточные районы Парфии, где они были организованы в отряды под началом парфянских ''тагмадар''ов и, в том числе, трудились на сельскохозяйственных работах [Дьяконов, Ливщиц 1966: 148 – 152]. Кстати, слово «''тагма''» в пехлевийской форме ''tḥmy'' как обозначение воинского подразделения зафиксировано в надписи, оставленной сасанидскими солдатами в синагоге Дура-Европос [Луконин 1987: 266, примеч. 62].</blockquote></ref> ва ''сардори рада'' эҳтимолан «''*radagbān''» (''радабон'') номида мешуд. ''Фармондеҳи сипоҳ'' «''spāhbed''» ([[сипаҳсолор|''сипаҳбад'']]) хонда мешуд<ref name="Daryaee">[https://ia802707.us.archive.org/2/items/SasanianPersia/tourajsasanianPersia.pdf ''Daryaee, Touraj''. Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. — ISBN 978 1 85043 898 4]</ref>. Сарфармондеҳи нерӯҳои мусаллаҳи шоҳаншоҳии Сосонӣ «''artēštārān-sālār''» ([[Артишсолор|''артишдоронсолор'']]) номида мешуд<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/artestaran-salar-chief-of-the-warriors-a-high-ranking-title-in-sasanian-times-see-artestar- ''W. Sundermann''. ARTĒŠTĀRĀN SĀLĀR, Encyclopædia Iranica. Vol. II, Fasc. 6, p. 662]</ref><ref>''Дьяконов М. М.'' Очерк истории древнего Ирана. М., 1961. С. 291</ref>.

Дар деворнавиштаҳое ба забони порсии миёна аз солҳои 253 – 255 милодӣ, ки дар канисаи яҳудии шаҳри бостонии Дура-Европос бозёфт шудаанд, ибораҳои «''дабири рада''» ({{lang-pal|''dibīr-ī radag''}}) ва «''дабири таҳм''» ({{lang-pal|''dibīr-ī tahm''}}) бозхонӣ шудаанд<ref>{{Cite web |url=http://www.rahamasha.net/uploads/2/3/2/8/2328777/the_dates_in_the_pahlavg_and_prsg.pdf |title=''Asha R.'' The Dates in the Pahlavīg and Pārsīg Inscriptions of Durā (Europos) |accessdate=2018-09-05 |archivedate=2016-08-07 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160807133914/http://www.rahamasha.net/uploads/2/3/2/8/2328777/the_dates_in_the_pahlavg_and_prsg.pdf }}</ref>. Чун [[Сипоҳ|сипоҳи Сосониён]] бар бахшбандии даҳдаҳӣ созмон ёфта буд<ref>[https://www.academia.edu/1264468/К_вопросу_о_парфянском_наследии_в_сасанидском_Иране_военное_дело_On_the_Parthian_Legacy_in_Sasanian_Iran_the_Case_of_Warfare_ ''Никоноров В. П.'' К вопросу о парфянском наследии в сасанидском Иране: военное дело // Центральная Азия от Ахеменидов до Тимуридов: археология, история, этнология, культура. Материалы международной научной конференции, посвященной 100-летию со дня рождения Александра Марковича Беленицкого (Санкт-Петербург, 2–5 ноября 2004 года) / Отв. ред. В. П. Никоноров. СПб., 2005. С. 156]</ref> ва ягонҳои бузурге чун [[гунд]] ва [[сипоҳ]] «''дабири [[гунд]]''» ({{lang-pal|''*gund-dibīr''}}) ва «''дабири [[сипоҳ]]''» ({{lang-pal|''*dibīr-ī spāh''}}) доштаанд<ref>[https://ia802707.us.archive.org/2/items/SasanianPersia/tourajsasanianPersia.pdf ''Daryaee, Touraj''. Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. — ISBN 978 1 85043 898 4. — p. 53]</ref>, гумон меравад, ки «''рада''» хурдтарин ягони размӣ будааст<ref>[https://www.academia.edu/35927114/Терминология_организационной_структуры_Армянской_Армии_в_IV_V_вв._The_Terminology_of_the_Organizational_Structure_of_the_Armenian_Army_in_the_4-5th_centuries_А._Айвазян._Армяно-персидская_война_449_451_гг._Кампании_и_сражения._Eреван_Воскан_Ереванци_2016_СПб._Алетейя_2017._С._360-464 ''Айвазян А.'' Терминология организационной структуры Армянской Армии в IV—V вв. // А. Айвазян. Армяно-персидская война 449–451 гг. Кампании и сражения.– Eреван: Воскан Ереванци, 2016; СПб.: Алетейя, 2017. С. 360-464.]</ref>. 

Бино бар ҳамин далоил, «''рада''» баробари истилоҳоти русии «''отделение''» ва инглисии «''squad''» ниҳода шуда, ки хурдтарин ягонҳои размӣ дар нерӯҳои мусаллаҳи бисёре аз кишварҳои ҷаҳон ҳастанд.

== Корбурди радаи пиёдагон ==
Радаҳои пиёдагони мутурӣ, тирандози савора ва пиёдагон барои анҷоми амалиёти офандӣ ва падофандӣ дар таркиби таҳм пешбинӣ шудаанд. Ҳангоми анҷоми амалиёти парведорӣ, роҳпаймоӣ ва посбонӣ радаҳо метавонанд мустақилона амал кунанд.

Раба вобаста ба вазъият пиёда ё бо худравҳои зиреҳпӯш (худравҳои размии пиёдагон, сарбозбарҳои зиреҳпӯш) амалиёт анҷом медиҳад. Ҳангоми анҷоми амалиёти пешравии пиёда, рада занҷирвор паҳн мешавад ва ороиши размии занҷираӣ мегирад. Ҳангоми амалиёти падофандӣ рада аз ҷабҳае ба паҳнои то 100 метр дифоъ мекунад<ref name="ВЭ-6"/>. Ҳангоми амалиёти офандӣ радаҳо масъули анҷоми амалиёт дар ҷабҳае ба паҳнои 50 метр ҳастанд<ref name="БУ ВДВ-1982">{{книга|заглавие=«Боевой устав воздушно-десантных войск. Часть III. Взвод, отделение»|место=М.|издательство=[[Военное издательство|ВоенИздат]]|год=1983|страницы=149-152|страниц=213|ref=|isbn=}}</ref>.
== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}