Дидани манбаъи Қорс

{{МА|{{PAGENAME}}|Шаҳр}}
'''Қорс''' ({{Lang-tr|Kars}}, {{Lang-hy|Կարս}}) — [[шаҳр]]е дар шарқи [[Туркия]], [[Маркази маъмурӣ|маркази маъмурии]] вилояти [[Вилояти Қорс|Қарс]]. Аз соли 928 то 961, пойтахти салтанати Арманистони Бағратиён, аз соли 963 то 1065, пойтахти салтанати Карси Арманистон.

== Таърих ==
[[Акс:Gospel_of_King_Gagik_of_Kars.jpg|чап|мини|200x200пкс| Гагик Карский бо оилааш, миниатюра аввали асри XI, Ерушалим]]
Фарзияҳое ҳастанд, ки Карс (номи аввалини шаҳр) дар садаи IV таъсис ёфта буд, аммо истинодҳои доимӣ ба шаҳр дар солшумории арманӣ ва византӣ аз садаи IX пайдо шудаанд<ref>[[Константин Багрянородный]]. [[Об управлении империей]]. Гл.44. О стране Апахунис и о крепостях Манцикиерт, Перкри, Хдиат, Халиат, Арцес, Тиви, Херт, Саломас и Цермацу</ref>.

Карс дар ҳаёти давлатӣ ва ҷамъиятии Арманистони асримиёнагӣ муҳим буда, маркази музофоти Вананд, вилояти Айрарат буд. Шаҳр инчунин як маркази бузурги ҳунармандӣ ва тиҷорат буд, ки тавассути он роҳҳои тиҷрати байналмилалӣ мегузаштанд. Дар солҳои 928—961 пойтахти Арманистон буд<ref>{{Книга|автор=|год=1997|тираж=|isbn=|серия=|allpages=|columns=|pages=669—670|volume=IV|издательство=E. J. BRILL|часть=|место=|издание=|ответственный=|викитека=|ссылка=|оригинал=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|ссылка часть=|ref=}}</ref>. Соли 961 шоҳи Арманистон Ашоти III пойтахтро ба [[Ани|ш. Ани]] интиқол дод. Пас аз он, дар асрҳои X—XI, Карс пойтахти мустақили армании Ванандо ё салтанати Карс боқӣ мемонад<ref name="britannica.com">{{Книга|автор=|год=2002|тираж=|isbn=|серия=|allpages=|columns=|pages=751|volume=6|издательство=|часть=|место=|издание=|ответственный=|викитека=|ссылка=https://www.britannica.com/place/Kars|оригинал=|заглавие=The new encyclopædia Britannica|ссылка часть=|ref=}}</ref>, ки онро шохаи хурди сулолаи шоҳигарии Бағрутиён идора мекунад.
[[Акс:Kars._George_Dodd._Pictorial_history_of_the_Russian_war_1854-5-6.jpg|мини|320x320пкс| Қалъаи ''Қарс'', [[Имперотурии Усмонӣ|Империяи Усмонӣ]], дар 1850. ]]
Дар 1064 шоҳигарии Карс ба Византия тобеъ карда шуд ва баъдан [[Салҷуқиён]] забт карданд. Дар давраи ҳукмронии салҷуқиён, аксарияти аҳолии шаҳр арманиҳо буданд. Дар соли 1206, дар якҷоягӣ бо қисми Арманистони Шимолӣ, шаҳр аз ҷониби қувваҳои Арманистон-Гурҷистон озод карда шуд ва ба қисми авлоди Закариян ба дохили салтанати Гурҷистон ворид шуд. Дар соли 1514 онро [[Имперотурии Усмонӣ]] забт кард<ref name="britannica.com"/>, ки он ба паҳнкунандаи нуфузаш дар Закавказиё табдил ёфт.

=== Асри XIX ===
Дар давоми ҷангҳои Русия ва Туркия дар қарни 19, қалъаи Карс яке аз объектҳои асосии мубориза дар саҳнаи амалиётҳои ҳарбии Қафқоз гардид.

==== Ҷанги Русия-Туркия (1806—1812) ====
Дар [[соли 1807]], қӯшунҳои рус таҳти фармондеҳи генерал Несветаев, ки туркҳоро пайравӣ намуда, ба Карс рафта, ҳамла сар карданд, аммо ба зудӣ фармони катъии граф Гудович гирифта шуд, « ''агар ба таслим боварӣ надошта бошем, ба тавре ки дар сурати тасмими ҷиддӣ, ҳуҷум чӣ мешавад, ба талафоти калон дар одамон надиҳем».'' Генерал Несветаев тасмим гирифт, ки ба хавф роҳ надиҳад ва сипоҳро ба деҳаи Палдиран ва сипас ба Ғумрам бурд.

==== Ҷанги Русия-Туркия (1828—1829) ====
Дар [[Соли 1828|соли 1828 ин]] шаҳр аз ҷониби артиши Русия дар ҷанги Русия ва Туркия дар солҳои 1828—1829 забт карда шуд. Дар асоси шартномаи Адрианопол (1829) ба Туркия баргардонида шуд.

==== Ҷанги Қрим ====
Дар [[соли 1855]], дар Ҷанги Қрим, гарнизони шаҳри Туркия таҳти фармондеҳии Исмоил Пошо ҳамлаҳои нирӯҳои русро бармегардонид, аммо пас аз муҳосираи панҷмоҳа бо сабаби гуруснагӣ таслим шуд. Пас аз натиҷаҳои ҷанги Қрим, ҳангоми имзои шартномаи сулҳ, шаҳр ба Туркия баргардонида шуд.

==== Дохилшавӣ ба Империяи Русия ====
Моҳи [[ноябр]]и [[соли 1877]] дар натиҷаи ҳамлаи босуръат артиши Русия Карсро гирифт ва дар асоси шартномаи сулҳи Сан-Стефано дар [[соли 1878]], шаҳр ба тобеъияти [[Империяи Русия|Русия]] гузашт. Дар 1878- [[соли 1917]], Қарс маркази вилояти Карси империяи Русия буд. Дар канори шаҳр фаъолона муҳоҷирони рус — аз ҷумла, молоканҳо зиндагӣ мекарданд.

=== Асри XX ===
Тибқи шартномаи Брести соли 1918, ноҳияҳои [[Батуми|Батум]] ва [[Ардаҳон|Ардаган ба тобеъияти Туркия]] гузаштанд. Пас аз шикаст дар Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ, туркҳо Карсро тарк карданд ва нирӯҳои англисӣ ба шаҳр ворид шуданд. Дар моҳи май, Карс ба Ҷумҳурии Арманистон интиқол ёфт ва шумораи зиёди арманиҳо ба зодгоҳашон баргаштанд.

Соли 1920 Карсро лашкари туркҳо ишғол карданд. Мувофиқи шартномаи Карс соли 1921 он ба Туркия дохил шуд. Дар зери фишори Русияи Шӯравӣ ҳукумати Арманистон маҷбур шуд, ки Шартномаи Карсро дар соли 1921 имзо кунад. {{Сарчашма нест|30|04|2017}}

30 майи соли 1953 ИҶШС даъвои минтақавӣ алайҳи Туркия, алалхусус шаҳри Карсро тасдиқ кард. {{Сарчашма нест|9|10|2016}}
[[Акс:Kars_Panorama.JPG|алт=|марказ|мини|479x479пкс|Манзараи шаҳр аз теппа]]

== Иқлим ==
Дар баландии 1760 метр воқеъ буда, Қарс дорои иқлими кӯҳӣ ва дорои хусусиятҳои континенталӣ мебошад. Қарс яке аз хунуктарин шаҳрҳои Туркия аст. Зимистонҳо шадид мебошанд, ҳарчанд каме барф меборад, тобистон кӯтоҳ, рӯзҳои гарм ва баъзан гарм, вале шаби ҳамеша хунук аст. Баҳор хеле тӯлонӣ аст, сардиҳо то охири моҳи май давом мекунанд, аммо ҳатто дар моҳи июн имконпазиранд. Тирамоҳ барвақт меояд.

== Донишгоҳҳо ==
Дар Карс, Донишгоҳи Кавказ (Кафкас Университети) як муассисаи калони олии таълимӣ мебошад<ref>{{Cite web|url=http://turkey.miheeff.info/kars/|title=Карс турецкий город Карс kars|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081010210601/http://turkey.miheeff.info/kars/|archivedate=2008-10-10}}</ref>.

== Аҳолӣ ==
[[Акс:Armenians_fleeing_Kars.jpg|рост|мини|250x250пкс| Арманиҳои Карс маҷбур мешаванд, шаҳри аз дасти туркҳо забтшударо тарк кунанд, 1920]]
Дар аввали асри XIX. 850 хона, аз ҷумла 600 арманӣ (71 %) буданд.

Пас аз ҷанги Русия ва Туркия солҳои 1828—1829 қисми зиёди аҳолии армании Қарси Пашалик ва шаҳр бо шумораи умумии 2464 оила (тақрибан 15 ҳазор нафар) ба қаламрави Арманистони Шарқӣ кӯчиданд, ба Русия дохил карда шуданд<ref>{{Книга|автор=|заглавие=Акты, собранные Кавказской археографической комиссией|ответственный=А.П. Берже|издание=|место=Тифлис|издательство=Типография Главного Управления Наместника Кавказского|год=1878|страницы=847|страниц=994|isbn=}}</ref>, дар ҳоле ки сокинони Қарс бо 600 оила (тақрибан 3600 нафар) дар Кумайрӣ (аз соли 1837 — Александропол) истиқомат мекарданд..

Пас аз забт шудани шаҳр аз ҷониби Туркия дар солҳои 1918—1920, аксарияти аҳолӣ кушта ё гуреза шуданд.

Дар ҳоли ҳозир 20 % аҳолии ин шаҳр [[Озарбойҷонҳо|озарбойҷонҳо мебошанд]]<ref>[http://www.economist.com/node/17905911 Two vast and ugly blocks of stone]</ref>. Онҳо асосан дар (маҳалла)ҳои Yenimahalla ва Istasyon зиндагӣ мекунанд. Дар ин ҷо, дар байни озарбойҷониҳо, гурӯҳҳои зерин фарқ мекунанд: Молла Мусалилар, Каракилиҷилар, Кулубеглилар ва Чобанкэрилар. Ин номҳо номҳои минтақаҳо ва деҳаҳоеро, ки аз онҳо омадаанд, инъикос мекунанд<ref>{{Книга|автор={{iw|Эрджиласун, Ахмет|Dr. Ahmet B. Ercilasun|tr|Ahmet Ercilasun}}.|заглавие=Kars ili ağızları|издание=29|место=Ankara|издательство=Gazi Universitesi|год=1983|страниц=386|страницы=46—49 (раздел «Kars Azerileri»)}}</ref>.

== Нақлиёт ==
Соли 1993 [[Туркия]] фаъолияти роҳи оҳани Карс- Гюмри — [[Тифлис]]ро бо мақсади бастани сарҳад бо Арманистон боздошт. Роҳи оҳан ба воситаи Гурҷистон, ки як қисми роҳи оҳани Боку-Тифлис-Қарс аст, сохта шудааст. 31 октябри соли 2017 аввалин қатораи боркаши Боку — [[Тифлис]] — Қарс ба кор андохта шуд. Дар ин маросим Президентҳои Туркия Эрдуғон ва Озарбойҷон [[Илҳом Алиев]], инчунин шахсони расмии Гурҷистон, Қазоқистон ва Ӯзбекистон ширкат варзиданд

== Бародаршаҳрҳо ==
* [[Бурса]] {{Lang-tr|Bursa}} [[Туркия]]
* [[Везел]] ({{Lang-de|Wesel}} [[Олмон]]
* [[Ганҷа]] {{lang-az|Gəncə}}[[Озарбойҷон]]
* [[Киркенес]] ({{Lang-no|Kirkenes}}[[Норвегия]]
* [[Кутаиси]] ({{Lang-ka|ქუთაისი}} [[Гурҷистон]]
* [[Эдирне]] {{Lang-tr|Edirne}} [[Туркия]]
* [[Мингячевир]] {{lang-az|Mingəçevir}}), [[Озарбойҷон]]

== Нигораҳо ==
<gallery heights="165px" widths="165px">
Hottinger Volksblatt 1878 004 Bild1.jpg|Қалъаи Карс, [[1878 год|1878]] 
KarsKumbetCamii.jpg|Дар Арманистон  бо иваз намудани салиб  ба Ҳилоли Аҳмар ба Масҷидулҳароми Ҷомеъа табдил доданд
Holy Apostles Church of Kars (1).jpg|Намуди дохилии Калисои Расулони муқаддас дар Арманистон, ки туркҳо ба масҷид табдил доданд 
Kars kalesi.jpg|Қарс  (қалъаи куҳна) 
Kars Kale.jpg|Қарс (қалъаи куҳна) 
Kars russian architecture.jpg|Биноҳои русӣ дар Қарс 
</gallery>

== Адабиёт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Карс, областной город Карсской области}}

== Пайвандҳо ==
* [http://slavik.babil.komputilo.org/kars/ Дар бораи Молокансҳо дар Карс, бо харитаҳои таърихӣ]{{ref-ru}} <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на русском языке">)</span>
* [http://www.kars.bel.tr/ Саҳифаи расмии маъмурияти Карс]{{ref-tr}} <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на турецком языке">)</span>
* [http://www.kafkas.edu.tr/ Донишгоҳи Карс (Донишгоҳи Кафкас / Донишгоҳи Кавказ)]{{ref-tr}} <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на турецком языке">)</span>
* А. С. Пушкин дар асари Карс дар [https://ru.wikisource.org/wiki/Путешествие_в_Арзрум_во_время_похода_1829_года_(Пушкин)/Глава_2 сафари худ ба Арзрум дар давраи маъракаи соли 1829 менависад]
* {{Cite web|url=www.kars-van.narod.ru/Karsstreet.html/|title=Карс: Улицы города|lang=ru|deadlink=yes|archiveurl=https://archive.is/20121225054335/www.kars-van.narod.ru/Karsstreet.html/|archivedate=2012-12-25}}
* {{Cite web|url=http://www.kars-van.narod.ru/Karscastle.html/|title=Карс: Крепость Карс|lang=ru|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121120122049/http://www.kars-van.narod.ru/Karscastle.html/|archivedate=2012-11-20}}
* [http://www.westernarmenia.net/index.files/kars.htm Калисоҳои Арманистон аз Карс ва атрофиёни он]{{ref-ru}} <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на русском языке">)</span>
* [http://nashasreda.ru/armeniya-aleksandra-pushkina/ Арманистон Александр Пушкин]{{ref-ru}} <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на русском языке">)</span>
* {{ВТ-ЭСБЕ|Карсская область}}{{ref-ru}} <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на русском языке">(Русӣ</span> <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на русском языке">)</span>
* [http://fortoved.ru/forum/index.php?t=msg&th=3071&start=0&rid=116&S=706b1573e701c6b107148d17aeb28cce Муҳокимаи қалъаи Руси Карс]{{ref-ru}} <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на русском языке">)</span>

== Эзоҳ ==
{{Эзоҳ|2}}
{{Authority control}}
{{Шаҳрҳои Туркия}}

[[Гурӯҳ:Шаҳрҳои Туркия]]
[[Гурӯҳ:Саҳифаҳое, ки бо тарҷумаҳои ношинос оварда шудаанд]]