Қорс

Мавод аз Википедиа — донишномаи озод
Маҳалли аҳолинишин
Қорс
тур. Kars
Кишвар  [[|]]
Таърих ва ҷуғрофиё
Баландии марказ 1 768 ± 1 м
Аҳолӣ
Аҳолӣ
Шиносаҳои ададӣ
Нишонаи почта 36000
Коди мошин 36
kars.bel.tr(тур.)
 Парвандаҳо дар Викианбор

Қорс (тур. Kars, арманӣ. Կարս) — шаҳре дар шарқи Туркия, маркази маъмурии вилояти Қарс. Аз соли 928 то 961, пойтахти салтанати Арманистони Бағратиён, аз соли 963 то 1065, пойтахти салтанати Карси Арманистон.

Таърих[вироиш | вироиши манбаъ]

Гагик Карский бо оилааш, миниатюра аввали асри XI, Ерушалим

Фарзияҳое ҳастанд, ки Карс (номи аввалини шаҳр) дар садаи IV таъсис ёфта буд, аммо истинодҳои доимӣ ба шаҳр дар солшумории арманӣ ва византӣ аз садаи IX пайдо шудаанд[2].

Карс дар ҳаёти давлатӣ ва ҷамъиятии Арманистони асримиёнагӣ муҳим буда, маркази музофоти Вананд, вилояти Айрарат буд. Шаҳр инчунин як маркази бузурги ҳунармандӣ ва тиҷорат буд, ки тавассути он роҳҳои тиҷрати байналмилалӣ мегузаштанд. Дар солҳои 928—961 пойтахти Арманистон буд[3]. Соли 961 шоҳи Арманистон Ашоти III пойтахтро ба ш. Ани интиқол дод. Пас аз он, дар асрҳои X—XI, Карс пойтахти мустақили армании Ванандо ё салтанати Карс боқӣ мемонад[4], ки онро шохаи хурди сулолаи шоҳигарии Бағрутиён идора мекунад.

Қалъаи Қарс, Империяи Усмонӣ, дар 1850.

Дар 1064 шоҳигарии Карс ба Византия тобеъ карда шуд ва баъдан Салҷуқиён забт карданд. Дар давраи ҳукмронии салҷуқиён, аксарияти аҳолии шаҳр арманиҳо буданд. Дар соли 1206, дар якҷоягӣ бо қисми Арманистони Шимолӣ, шаҳр аз ҷониби қувваҳои Арманистон-Гурҷистон озод карда шуд ва ба қисми авлоди Закариян ба дохили салтанати Гурҷистон ворид шуд. Дар соли 1514 онро Имперотурии Усмонӣ забт кард[4], ки он ба паҳнкунандаи нуфузаш дар Закавказиё табдил ёфт.

Асри XIX[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар давоми ҷангҳои Русия ва Туркия дар қарни 19, қалъаи Карс яке аз объектҳои асосии мубориза дар саҳнаи амалиётҳои ҳарбии Қафқоз гардид.

Ҷанги Русия-Туркия (1806—1812)[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар соли 1807, қӯшунҳои рус таҳти фармондеҳи генерал Несветаев, ки туркҳоро пайравӣ намуда, ба Карс рафта, ҳамла сар карданд, аммо ба зудӣ фармони катъии граф Гудович гирифта шуд, « агар ба таслим боварӣ надошта бошем, ба тавре ки дар сурати тасмими ҷиддӣ, ҳуҷум чӣ мешавад, ба талафоти калон дар одамон надиҳем». Генерал Несветаев тасмим гирифт, ки ба хавф роҳ надиҳад ва сипоҳро ба деҳаи Палдиран ва сипас ба Ғумрам бурд.

Ҷанги Русия-Туркия (1828—1829)[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар соли 1828 ин шаҳр аз ҷониби артиши Русия дар ҷанги Русия ва Туркия дар солҳои 1828—1829 забт карда шуд. Дар асоси шартномаи Адрианопол (1829) ба Туркия баргардонида шуд.

Ҷанги Қрим[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар соли 1855, дар Ҷанги Қрим, гарнизони шаҳри Туркия таҳти фармондеҳии Исмоил Пошо ҳамлаҳои нирӯҳои русро бармегардонид, аммо пас аз муҳосираи панҷмоҳа бо сабаби гуруснагӣ таслим шуд. Пас аз натиҷаҳои ҷанги Қрим, ҳангоми имзои шартномаи сулҳ, шаҳр ба Туркия баргардонида шуд.

Дохилшавӣ ба Империяи Русия[вироиш | вироиши манбаъ]

Моҳи ноябри соли 1877 дар натиҷаи ҳамлаи босуръат артиши Русия Карсро гирифт ва дар асоси шартномаи сулҳи Сан-Стефано дар соли 1878, шаҳр ба тобеъияти Русия гузашт. Дар 1878- соли 1917, Қарс маркази вилояти Карси империяи Русия буд. Дар канори шаҳр фаъолона муҳоҷирони рус — аз ҷумла, молоканҳо зиндагӣ мекарданд.

Асри XX[вироиш | вироиши манбаъ]

Тибқи шартномаи Брести соли 1918, ноҳияҳои Батум ва Ардаган ба тобеъияти Туркия гузаштанд. Пас аз шикаст дар Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ, туркҳо Карсро тарк карданд ва нирӯҳои англисӣ ба шаҳр ворид шуданд. Дар моҳи май, Карс ба Ҷумҳурии Арманистон интиқол ёфт ва шумораи зиёди арманиҳо ба зодгоҳашон баргаштанд.

Соли 1920 Карсро лашкари туркҳо ишғол карданд. Мувофиқи шартномаи Карс соли 1921 он ба Туркия дохил шуд. Дар зери фишори Русияи Шӯравӣ ҳукумати Арманистон маҷбур шуд, ки Шартномаи Карсро дар соли 1921 имзо кунад.[сарчашма оварда нашудааст 2507 рӯз]

30 майи соли 1953 ИҶШС даъвои минтақавӣ алайҳи Туркия, алалхусус шаҳри Карсро тасдиқ кард.[сарчашма оварда нашудааст 2710 рӯз]

Манзараи шаҳр аз теппа

Иқлим[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар баландии 1760 метр воқеъ буда, Қарс дорои иқлими кӯҳӣ ва дорои хусусиятҳои континенталӣ мебошад. Қарс яке аз хунуктарин шаҳрҳои Туркия аст. Зимистонҳо шадид мебошанд, ҳарчанд каме барф меборад, тобистон кӯтоҳ, рӯзҳои гарм ва баъзан гарм, вале шаби ҳамеша хунук аст. Баҳор хеле тӯлонӣ аст, сардиҳо то охири моҳи май давом мекунанд, аммо ҳатто дар моҳи июн имконпазиранд. Тирамоҳ барвақт меояд.

Донишгоҳҳо[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар Карс, Донишгоҳи Кавказ (Кафкас Университети) як муассисаи калони олии таълимӣ мебошад[5].

Аҳолӣ[вироиш | вироиши манбаъ]

Арманиҳои Карс маҷбур мешаванд, шаҳри аз дасти туркҳо забтшударо тарк кунанд, 1920

Дар аввали асри XIX. 850 хона, аз ҷумла 600 арманӣ (71 %) буданд.

Пас аз ҷанги Русия ва Туркия солҳои 1828—1829 қисми зиёди аҳолии армании Қарси Пашалик ва шаҳр бо шумораи умумии 2464 оила (тақрибан 15 ҳазор нафар) ба қаламрави Арманистони Шарқӣ кӯчиданд, ба Русия дохил карда шуданд[6], дар ҳоле ки сокинони Қарс бо 600 оила (тақрибан 3600 нафар) дар Кумайрӣ (аз соли 1837 — Александропол) истиқомат мекарданд..

Пас аз забт шудани шаҳр аз ҷониби Туркия дар солҳои 1918—1920, аксарияти аҳолӣ кушта ё гуреза шуданд.

Дар ҳоли ҳозир 20 % аҳолии ин шаҳр озарбойҷонҳо мебошанд[7]. Онҳо асосан дар (маҳалла)ҳои Yenimahalla ва Istasyon зиндагӣ мекунанд. Дар ин ҷо, дар байни озарбойҷониҳо, гурӯҳҳои зерин фарқ мекунанд: Молла Мусалилар, Каракилиҷилар, Кулубеглилар ва Чобанкэрилар. Ин номҳо номҳои минтақаҳо ва деҳаҳоеро, ки аз онҳо омадаанд, инъикос мекунанд[8].

Нақлиёт[вироиш | вироиши манбаъ]

Соли 1993 Туркия фаъолияти роҳи оҳани Карс- Гюмри — Тифлисро бо мақсади бастани сарҳад бо Арманистон боздошт. Роҳи оҳан ба воситаи Гурҷистон, ки як қисми роҳи оҳани Боку-Тифлис-Қарс аст, сохта шудааст. 31 октябри соли 2017 аввалин қатораи боркаши Боку — Тифлис — Қарс ба кор андохта шуд. Дар ин маросим Президентҳои Туркия Эрдуғон ва Озарбойҷон Илҳом Алиев, инчунин шахсони расмии Гурҷистон, Қазоқистон ва Ӯзбекистон ширкат варзиданд

Бародаршаҳрҳо[вироиш | вироиши манбаъ]

Нигораҳо[вироиш | вироиши манбаъ]

Адабиёт[вироиш | вироиши манбаъ]

Пайвандҳо[вироиш | вироиши манбаъ]

Эзоҳ[вироиш | вироиши манбаъ]

  1. https://www.nufusune.com/merkez-ilce-nufusu-kars
  2. Константин Багрянородный. Об управлении империей. Гл.44. О стране Апахунис и о крепостях Манцикиерт, Перкри, Хдиат, Халиат, Арцес, Тиви, Херт, Саломас и Цермацу
  3. Encyclopaedia of Islam. — E. J. BRILL, 1997. — Vol. IV. — P. 669—670.
  4. 4.0 4.1 The new encyclopædia Britannica. — 2002. — Vol. 6. — P. 751.
  5. Карс турецкий город Карс kars. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 10 октябри 2008.
  6. Акты, собранные Кавказской археографической комиссией / А.П. Берже. — Тифлис: Типография Главного Управления Наместника Кавказского, 1878. — С. 847. — 994 с.
  7. Two vast and ugly blocks of stone
  8. Dr. Ahmet B. Ercilasun[tr]. Kars ili ağızları. — 29. — Ankara: Gazi Universitesi, 1983. — С. 46—49 (раздел «Kars Azerileri»). — 386 с.