Ҳуруфи туркманӣ
Ҳуруфи туркманӣ (туркманӣ: Türkmen elipbiýi) – системаи навишти хаттии забони туркманӣ. Ҳоло туркманҳои Туркманистон ва Ӯзбакистон аз алифбои дар асоси алифбои лотинӣ ва туркманҳои кишварҳои Шарқи Наздик ва Миёна аз алифбои арабии сабки форсӣ истифода мекунанд.
Алифбои арабӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Забони хаттии туркманӣ дар асрҳои XIII-XIV ташаккул ёфт [1]. Дар ин давра алифбои арабӣ барои навиштан истифода мешуд. Аллакай дар садаи XVIII адабиёти бой ба забони туркманӣ мавҷуд буд. Дар баробари ин, саводнокии аҳолӣ ба забони модарии худ, ҳатто дар охири садаи XIX, камтар аз 1% -ро ташкил медод, нашри китоб бениҳоят маҳдуд буд, нахустин сарлавҳа ба забони туркманӣ танҳо соли 1913 ва рӯзномаи аввал ("Закаспийская туземная газета") - дар соли 1914 пайдо шуд [2].
Хатти арабӣ ба хусусиятҳои фонетикии забонҳои туркӣ мутобиқ карда нашудааст. Ҳамин тариқ, дар он ягон аломате набуд, ки садоҳои мушаххаси забони туркманиро нишон диҳад ва дар айни замон, барои таъйин кардани садоҳои арабӣ ҳарфҳои зиёде мавҷуданд, ки дар забони туркманӣ набуданд.
Дар солҳои аввали пас аз барқароршавии Ҳокимияти Шӯравӣ алифбои арабии туркманҳои ИҶШС ду маротиба - дар солҳои 1922 ва 1925 ислоҳ шуд. Дар ҷараёни ислоҳот барои ифодаи фонемаҳои туркӣ ҳарфҳо бо диакритика ҷорӣ карда шуданд ва ҳарфҳо барои овозҳое, ки дар забони туркманӣ набуданд, бекор карда шуданд [3].
Туркманҳои Афғонистон, Ироқ ва Эрон истифодаи хатти арабиро идома медиҳанд [1].
Янаоифи лотинӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Моҳи январи соли 1925, дар саҳифаҳои рӯзномаи ҷумҳуриявӣ «Туркманистон», масъалаи гузариш ба нави алифбои лотинӣ - яналиф эҳё шуд. Пас аз Конгресси 1-уми умумииттифоқии туркологӣ дар Боку (феврал-марти 1926) Шӯрои давлатии илмии назди Комиссариати халқии маорифи ҶШС Туркманистон лоиҳаи алифбои навро таҳия кард. Дар аввали соли 1927 ин алифбо дар матбуот чоп шуд [3]. Лоиҳаи якуми алифбои лотинишудаи туркманӣ ҳарфҳои зеринро дар бар мегирифт: A a, Ə ә, B b, C c, Ç ç, D d, E e, F f, G g, Ƣ ƣ, H h, I i, J j, K k, L l, M m, N n, Ꞑ ꞑ, O o, Ɵɵ ɵɵ, P p, Q q, R r, S s, Ş ş, T t, U u, Y y, V v, X x, Į į, Z z, Ƶ ƶ, ' [4].
3 январи соли 1928 алифбои нави романизатсияшудаи аз нав дида баромадашуда аз ҷониби Кумитаи иҷроияи марказии ҶШС Туркманистон тасдиқ карда шуд. Он фавран ба нашри як қисми маводи ВАО шурӯъ кард ва аз моҳи сентябри 1928 ба муассисаҳои таълимӣ ворид карда шуд. Гузариши ниҳоӣ ба алифбои нав дар тамоми соҳаҳои расмӣ моҳи майи соли 1929 ба амал бароварда шуд [3].
Дар аввал алифбои нав 40 ҳарф дошт: A a, Aa aa, B в, C c, Ç ç, D d, E e, Ə ә, F f, G g, Ƣ ƣ, H h, I i, Ii ii, J j, K k, L ʟ, M m, N n, Ꞑ ꞑ, O o, Oo oo, Ɵɵ ɵɵ, P p, Q q, R r, S s, Ş ş, T t, U u, Uu uu, V v, X x, Y y, Yy yy, Z z, Ƶ ƶ, b b, b b b b.
Аллакай дар соли 1930, дар Конфронси 1-уми илмии забоншиносӣ, диграфҳо, ки садонокҳои дарозро ифода мекарданд, расман аз алифбо хориҷ карда шуданд. Соли 1934, бо қарори комиссияи имло, ҳарфҳои ƣ ва q хориҷ карда шуданд ва пас аз 2 соли дигар - х. Ба ҷои ҳарфҳои хориҷшуда , мутаносибан ҳарфҳои g, k ва h истифода шуданд [3].
Кириллӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Дар охири солҳои 30-юм, дар саросари СССР раванди сирилликатсияи навиштаҳо оғоз ёфт. Моҳи январи соли 1939 рӯзномаи "Совет Туркменистан" мактуби муаллимони Ашқобод ва ноҳияи Ашқободро бо ибтикори интиқоли хатти туркманӣ ба асоси кириллӣ интишор кард. Президиуми Совети Олии ҶШС Туркманистон ба Институти тадқиқотии забон ва адабиёт супориш дод, ки лоиҳаи алифбои навро таҳия кунад. Дар таҳияи системаи нави хат муаллимони Донишкадаи омӯзгории Ашқобод ва кормандони чоп низ ширкат варзиданд. Моҳи апрели соли 1940 лоиҳаи алифбо нашр шуд.
Дар моҳи майи соли 1940 Шӯрои Комиссарони Халқии ҶШС Туркманистон дар бораи гузариш ба алифбои нави тамоми муассисаҳои давлатӣ ва ҷамъиятӣ аз 1 июли соли 1940 ва дар бораи оғози таълими алифбои нав аз 1 сентябри ҳамон сол қарор қабул кард [3].
Ягона нозукие, ки баъдтар ба алифбои кириллии туркманӣ ворид шуд, тағир ёфтани ҷойгоҳи ҳарфи ъ буд : агар дар аввал он пас аз ҳарфи я ҷойгир шуда бошад, пас аз соли 1954 он дар байни ш ва ы ҷойгир шудан гирифт [3].
Алифбои кириллии туркманӣ:
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж | Җ җ | З з |
| И и | Й й | К к | Л л | М м | Н н | Ң ң | О о | Ө ө | П п |
| Р р | С с | Т т | У у | Ү ү | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш |
| Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ə ә | Ю ю | Я я |
Алифбои сириллики туркманӣ то соли 2000 аз соҳаҳои расмии истифода комилан хориҷ карда шуд [5].
Лотинии муосир
[вироиш | вироиши манбаъ]
Пас аз пошхӯрии СССР дар аввали солҳои 90-ум дар Туркманистон масъалаи гузариш ба хатти лотин ба миён омад. Гурӯҳи олимони Институти забоншиносӣ бо сардории М.Соегов варианти якуми алифбои навро таҳия карданд. Ин лоиҳа дар рӯзномаи "Туркманистон" 19 августи соли 1992 нашр шудааст. Худи ҳамон сол як қатор лоиҳаҳои дигар пешниҳод карда шуданд. Алифбои туркмании соли 1992 чунин таркиб дошт: A a, B b, C c, D d, E e, Ea ea, F f, G g, H h, I i, J j, Jh jh, K k, L l, M m, N n, Ng ng, O o, Q q, P p, R r, S s, Sh sh, T t, Ts ts, U u, V v, W w, X x, Y y, Z з. Хусусияти ин лоиҳа истифодаи ғайримуқаррарии аломатҳои q, v, x буд - онҳо мебоист ҳарфҳои кириллии ө, ү, s-ро иваз мекарданд [6].
Моҳи январи соли 1993 дар Академияи илмҳои Туркманистон оид ба масъалаи алифбои нав ҷаласа баргузор гардид, ки дар он комиссияи таҳияи алифбо ташкил карда шуд. С.А.Ниёзов раиси комиссия шуд. Моҳи феврал варианти нави алифбо дар матбуот чоп шуд. 12 апрели соли 1993 Маҷлис фармони президентро дар бораи алифбои нав тасдиқ кард. Алифбои нави туркманӣ чунин сохтори аломатҳоро дошт: Aa Bb Çç Dd Ee Ää Ff Gg Hh Ii Jj £ ſ Kk Ll Mm Nn Ññ Oo Öö Pp Rr Ss $ ¢ Tt Uu Üü Ww Yy ¥ ÿ Zz. Хусусияти ин алифбо истифодаи аломатҳои асъорӣ - доллар, иена ва фунт барои муайян кардани баъзе садоҳои хоси забони туркманӣ буд [6].
Дере нагузашта, ба ҷои ин алифбо, як нусхаи дигаре ҷорӣ карда шуд, ки то имрӯз истифода мешавад. Аз соли 2000 ин алифбо дар тамоми соҳаҳои расмии Туркманистон ягона алифбои қобили қабул шудааст [5].
Алифбои муосири туркманӣ [1] :
| A a | B b | Ç ç | D d | E e | Ä ä | F f | G g | H h | I i |
| J j | Ž ž | K k | L l | M m | N n | Ň ň | O o | Ö ö | P p |
| R r | S s | Ş ş | T t | U u | Ü ü | W w | Y y | Ý ý | Z z |
Тарҷумаи алифбои туркманӣ ба заминаи графикии лотин бидуни ба назар гирифтани имкониятҳои воқеии кишвар сурат гирифт, ки ба сифати таълим таъсири манфӣ расонид. Масалан, хонандагони синфҳои аввал алифбои нави лотинишударо омӯхтанд, аммо дар соли оянда онҳо маҷбур шуданд, ки кириллиро низ омӯзанд, зеро ягон китоби дарсии нав барои синфи 2 чоп нашуд. Ин вазъ дар тӯли 5-6 сол аз оғози ислоҳот мушоҳида мешавад [7].
Ҷадвали муқоисавии алифбоҳо [6]
[вироиш | вироиши манбаъ]| Лотини
аз 1999 |
Лотинӣ аз 1993 | Лотинӣ аз 1992 | Кириллӣ
1940 - 1993 |
Лотинӣ
1920 – 1940 |
Графикаи арабӣ дар ИҶШС
1923 – 1929 |
Графикаи арабӣ дар Ирон |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Aa | Аа | Aa | آ ع | آ | ||
| Bb | Бб | Bʙ | ب | |||
| Çç | Cc | Чч | Cc | چ | ||
| Dd | Дд | Dd | د | |||
| Ее | Ее Ээ | Ее | ٱ | اِ / ه | ||
| Ää | Ea ea | Әә | Əə | أ | ||
| Ff | Фф | Ff | ف | |||
| Gg | Гг | Gg Ƣƣ | گ | ق غ گ | ||
| Hh | Хх | Hh Xx | خ | خ ٥ ح | ||
| Ii | Ии | Ii | ى | اى | ||
| Jj | Җҗ | Çç | ج | |||
| Žž | £ſ | Jh jh | Жж | Ƶƶ | ژ | |
| Kk | Кк | Kk Qq | ک ق | ق ك | ||
| Ll | Лл | Lʟ | ل | |||
| Mm | Мм | Mm | م | |||
| Nn | Нн | Nn | ن | |||
| Ňň | Ññ | Ng ng | Ңң | Ꞑꞑ | ڭ | نگ |
| Oo | Оо | Оо | او | اوْ / وْ | ||
| Öö | Өө | Ɵɵ | اۇ | اؤ / ؤ | ||
| Pp | Пп | Pp | پ | |||
| Rr | Рр | Rr | ر | |||
| Ss | Сс | Ss | ث س ص | |||
| Şş | $¢ | Sh sh | Шш | Şş | ش | |
| Tt | Тт | Тт | ط ت | ت | ||
| Uu | Уу | Uu | او | او / ُو | ||
| Üü | Vv | Үү | Yy | اۇ | اۆ / ۆ | |
| Ww | Вв | Vv | و | |||
| Yy | Xx | Ыы | Ьь | ى | ایٛ | |
| Ýý | ¥ÿ | Yy | Йй | Jj | ﻳ | ی |
| Zz | Зз | Zz | ظ ض ذ ز | |||
| Ёё | ||||||
| Ts ts | Цц | |||||
| Щщ | ||||||
| Ъъ | ||||||
| Ьь | ||||||
| Юю | ||||||
| Яя | ||||||
Эзоҳ
[вироиш | вироиши манбаъ]- ↑ 1.0 1.1 1.2 Языки народов Российской Федерации и соседних государств. — М.: Наука, 2005. — Т. 3. — С. 138. — 606 с. — 1 200 экз. — ISBN 5-02-011237-2.
- ↑ М. И. Исаев. Языковое строительство в СССР. — М.: «Наука», 1979. — С. 85—90. — 352 с. — 2 650 экз.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 Б. Чарыяров Из истории туркменского алфавита(рус.) // Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР. — М.: Наука, 1972. — С. 149—156.
- ↑ Түркменистан. — 1927. — № 175. — С. 5.
- ↑ 5.0 5.1 М. Соегов Новый туркменский алфавит: некоторые вопросы его разработки и принятия. — İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- ↑ 6.0 6.1 6.2 Michael Everson. Some Türkmen alphabets(англ.). Unicode (01.06.2000). 6 Декабри 2014 санҷида шуд.
- ↑ Образование в Туркменистане. Доклад(пайванди дастнорас — таърих). Туркменская Инициатива по Правам Человека (май 2004). 4 Декабри 2012 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 31 июли 2011.