Аломатҳои шоҳмот

Муҳраҳои шоҳмот: (аз чап ба рост) сафед: шоҳ, пиёда, фил; сиёҳ: рух (тӯра), фарзин, асп

Аломатҳои шоҳмот — системаи сабт ва ишороти хаттии рафти бозии шоҳмот ё вазъияти муайяни ин бозӣ дар рӯи натъ.

Навъҳои аломатҳои шоҳмот

Якчанд навъи аломатҳои шоҳмот вуҷуд дорад. Машҳуртарини онҳо:

• аломатҳои рақамӣ
• аломатҳои тафсирӣ
• коди Удеман
• аломатҳои алгебраӣ

Аломатҳои алгебравии шоҳмот

Аломатҳои алгебравии шоҳмот дар аксари мамлакатҳои ҷаҳон, аз ҷумла дар Ҷумҳурии Тоҷикистон маъмул аст, ки онро шоҳмотбози сурёнӣ Стамма Филипп (аз Ҳалаб) дар миёнаҳои садаи XVIII ихтироъ намуд ва М. Гиршел дар соли 1784 такмил дод. Дар ин навъи аломатҳои шоҳмот тахтаи шоҳмот дар арз ба ҳашт ҳарфи лотинӣ аз «а» то «h» ва дар тӯл бо рақамҳои арабӣ аз «1» то «8» ишора шудааст:

a8	b8	c8	d8	e8	f8	g8	h8
a7	b7	c7	d7	e7	f7	g7	h7
a6	b6	c6	d6	e6	f6	g6	h6
a5	b5	c5	d5	e5	f5	g5	h5
a4	b4	c4	d4	e4	f4	g4	h4
a3	b3	c3	d3	e3	f3	g3	h3
a2	b2	c2	d2	e2	f2	g2	h2
a1	b1	c1	d1	e1	f1	g1	h1

Дар диаграмма ҳама вақт ҳаракати муҳраҳои сафед аз поён ба боло ва муҳраҳои сиёҳ аз боло ба поён аст.

Аломатҳои муҳраҳои шоҳмот

Муҳраҳои шоҳмот аломатҳои ба худ хос доранд. Чунин аст номи муҳраҳо ба забонҳои тоҷикӣ, русӣ, англисӣ ва аломати онҳо:

Аломати пиёда

Аломати пиёда (n) дар мансуба ё ҳангоми нишон додани ягон вазъияти бозӣ гузошта шуда, вале дар вақти сабти ҷараёни бозӣ гузошта намешавад. Дар аксар мамлакатҳои дунё чунин Аломатҳои шоҳмот қабул шудаанд: О — О (қалъагирии кӯтоҳ), О — О — О (қалъагирии дароз), : (задан ё куштани муҳра), + (шоҳ, киш гуфтан), + + (киши дутарафа, киши аро), × (мот), ! (бозӣ ё дови хуб), !! (бозии бисёр хуб), ? (бозии суст), ?? (бозии бисёр суст ё хатои дағал), !? (бозие, ки барои ҳариф хатарнок аст, вале дар сурати мудофиаи дуруст ба ӯ манфиат меоварад), ~ (ҳар дов, ҳар бозӣ, ки бошад), ± (сафедҳо хеле бартарӣ доранд), ± (сафедҳо андак бартарӣ доранд),= (вазъияти тарафайн тақрибан баробар аст), (сиёҳҳо хеле бартарӣ доранд), (сиёҳҳо андак бартарӣ доранд). Ғайр аз ин, агар пеш аз рақам аломати + ояд, бурдро, — бохтро ва = қоимро (дурангро) мефаҳмонад. Масалан, = 2, — 1, = 3, яъне касе ду бозиро бурда, якторо бохта, се бозиро қоим кардааст. Ҳангоми сабти ҷараёни бозӣ рақами тартибии гаштҳо гузошта мешавад, ҳар муҳраронии сафед ва ҷавоби сиёҳҳо як дов (ё гашт) ба шумор меравад. Агар пиёда муҳраеро занад, аломати задан (:) гузошта намешавад. Ду тарзи сабти ҷараёни бозӣ бо Аломатҳои шоҳмот вуҷуд дорад: сабти муфассал ва сабти мухтасар. Дар сабти муфассал аз кадом хона ба кадом хона ҳаракат кардани ҳар муҳра навишта мешавад, дар сабти мухтасар фақат ба кадом хона ҳаракат кардани он муҳра нишон дода мешавад. Чунончи 1. e2 — e4, e7 — e5, 2. Ag 1 — f3. Ab8 — Ac6. Тарзи мухтасари ҳамин сабт: 1. e4 e5 2. Af3 Ac6. Агар сухан дар бораи ягон дови муҳраҳои сиёҳ равад, пас аз рақами тартибии гашт ба ҷойи бозии сафедҳо се нуқта гузошта мешавад, масалан, 1. … e5. Пиёда, ки ба хонаи охирин расид, ба ғайр аз шоҳ ба ҳар муҳраи дигар табдил ёфта метавонад, ки инро иртиқо меноманд. Дар сурати иртиқо номи муҳраи нав зикр мешавад, масалан: 37 … g2 — g1 Ф. Агар ду муҳраи ҳамном ба як хона ҳаракат карда тавонад, он гоҳ ишораи иловагии ҳарфӣ ё рақамӣ карда мешавад. Масалан, як рух дар хонаи а1 ва дигаре с1 истодааст, ки ҳар дуи онҳо ба хонаи b 1 ҳаракат карда метавонанд.

Агар рухи хонаи а1-ро ҳаракат додан лозим бошад, Pab 1 ва агар рухи хонаи с 1-ро ҳаракат додан лозим бошад, Pcb 1 навишта мешавад. Аммо як рух дар хонаи а1 ва дигарӣ дар хонаи а3 истода бошад, яке аз онҳоро ба хонаи а2 овардан лозим аст. Он гоҳ P1а2 ё P3а2 навишта мешавад. Барои намуна як бозии хеле мухтасарро меоварем: 1. e4 e5, 2. Af3 Ac6, 3. Флс4 d6, 4. Ас3 Флg4, 5.О — O, Ad4? 6., А:e5! Фл: d1?? 7. Фл: f7 + Ше7, 8. Ad5 ×.

Аломатҳои суварӣ

Дар баъзе мамлакатҳо ба ҷойи аломати хаттии муҳраҳо аломати суварӣ маъмул аст, яъне дар аввали ҳар бозӣ ба ҷойи ҳуруфот тасвири муҳраро мегузоранд. Бозии болоро ин тавр менависанд.

1. e4 e5 2.♘f3 ♞c6 3. ♗c4 d6 4. ♘c3 ♝g4 5.0 — 0♞d4 6. ♘e5:♝d1: 7. ♗ f7: ♔ ˆe7 8. ♘d5 ×.

Аломатҳои рақамӣ

Аломатҳои рақамӣ дар мусобиқаҳои мукотибавӣ ба кор бурда мешавад. Ҳар як хонаи шоҳмат бо ду рақам ишора меёбад. Фарқи Аломатҳои шоҳмот аз аломатҳои алгебрии шоҳмот дар он аст, ки ҷойи ҳашт ҳуруфи лотиниро ҳам ҳашт рақам мегирад, яъне а бо 1, b бо 2, c бо 3, d бо 4, e бо 5, f бо 6, g бо 7 ва h бо 8 иваз карда мешавад:

Сабти ҷараёни бозӣ бо чор рақам ишора мегардад. Ду рақами аввал хонаест, ки муҳра дар он меистад ва ду рақами сонӣ хонаест, ки муҳра ба он оварда шуд. Ҳангоми иртиқои пиёда дар қавсайн рақами хонаи ибтидоии ҳамон муҳрае, ки пиёда ба он табдил ёфтааст, навишта мешавад: Масалан, гашти 39. f7 — f8 Ф-ро ин тавр менависанд: 39. 6768 (41).

Аломатҳои тафсирӣ

Аломати суварӣ	Тоҷикӣ	Русӣ	Англисӣ
	Номи аломати муҳра
♔ ♚	Шоҳ Ш	Король КР	King K
♕ ♛	Фарзин Ф	Ферзь Ф	Queen Q
♖♜	Рух Р	Ладья Л	Rook R
♘ ♞	Асп А	Конь К	Knight Kn
♗ ♝	Фил Фл	Слон С	Bislor B
♙♟	Пиёда П	Пешка П	Pawn P

Аломатҳои тафсирӣ дар мамлакатҳое, ки забони давлатиашон англисӣ, испанӣ ва партугалист, маъмул аст. Ин тарзи сабти бозӣ аслан аз қоидаҳои қадимии шатранҷбозии форсу тоҷик омадааст, аммо бо андак тағйирот ва истифодаи аломатҳои мухтасари муҳраҳо. Қоидаи ин сабт он аст, ки ҳар як хонаи натъ ному координат дошта, ҷараёнӣ бозӣ ба тафсир, яъне бо сухан баён мегардад; намунаи онро нигаред дар қисми таърихи аломатҳои шоҳмот.

Коди Удеман

Коди Удеман дар мусобиқаҳои телеграфӣ ва радиоӣ ба кор бурда мешавад. Ихтирои шоҳмотбози америкоӣ Удеман. Мувофиқи коди Удеман ҳар хонаи натъ бо ду ҳарф, яке ҳамсадо ва дигаре садонок ишора мегардад.

18	28	38	48	58	68	78	88
17	27	37	47	57	67	77	87
16	26	36	46	56	66	76	86
15	25	35	45	55	65	75	85
14	24	34	44	54	64	74	84
13	23	33	43	53	63	73	83
12	22	32	42	52	62	72	82
11	21	31	41	51	61	71	81

Таърихи аломатҳои шоҳмот

Таърихи аломатҳои шоҳмот аввалин намунаи сабти ҷараёни бозии шоҳмот дар «Вигорашни Чатранг», ки «Мотикони Чатранг» ҳам мегӯянд, дида мешавад; ин китоб ба забони паҳлавии сосонӣ (асри 6) буда, дар охири он дастур ва гузорише аз қоидаҳои шоҳмот ва тарзи ҳаракати муҳраҳо дода шудааст. Ашкол ва сабти вазъи бозӣ дар бисёр китобҳо, аз ҷумла дар «Қобуснома», «Нафоис-ул-фунун», «Китоб-уш-шатранҷ»-и Сулӣ Абубакр Муҳаммад ибни Яҳё, «Мансубот-уш-шатранҷ»-и Лаҷҷоҷ Муҳаммад ибни Убайдуллоҳ, «Китоби шатранҷ»-и Абулфатҳ ибни Аҳмади Сиҷзӣ зикр ёфтааст. Тарзҳои гуногуни сабти ҷараёни бозӣ ва ашколи он вуҷуд дорад. Маъмултарини онҳо, ки дар бештари рисолаҳои шатранҷ дучор мекунем ва то ҳол ба номи аломатҳои тафсирӣ дар баъзе мамлакатҳои Европа, Муғулистон ва ғайра боқӣ мондааст, ба ин тариқ аст: Тахтаи шоҳмот (арса) аз миёна ба таври уфуқӣ ба ду майдон: майдони худ ва майдони ҳариф тақсим шудааст. Хонаҳои ҳар сутун ба тарзи амудӣ аз ҳар ду тараф то миёнаи тахта рақами аз 1 то 4 дошта, ба номи ҳамон муҳрае, ки аз ҳарду сари сутун қарор гирифтаанд, марбутанд. Масалан а1-ро хонаи рухи чапи хеш (ё сафед), а2-ро дуюми рух, а3-ро сеюми рух, а4-ро чаҳоруми рухи чапи хеш, а5-ро чаҳоруми рухи рости сиёҳ, а6-ро сеюми рухи сиёҳ, а7-ро дуюми рухи сиёҳ ва а8-ро хонаи рухи сиёҳ меномиданд. Ба ҳамин тариқ, b1 хонаи аспи чапи хеш, c1 хонаи фили чапи хеш, d1 хонаи фарзини хеш, e1 хонаи шоҳи хеш, f1 хонаи фили рости хеш, g1 хонаи аспи хеш ва h1 хонаи рухи рости хеш ном дошт. Ҳангоми сабти бозӣ, ҷойе, ки возеҳ ва равшан аст, то ҳадди имкон мухтасар навишта шуда, калимаҳои «хона» «чап», «рост», «хеш», «сафед» ва «сиёҳ» партофта мешуданд (сеюми асп, дуюми рух). Ниг. низ Мансуба.

ma	na	pa	ra	sa	ta	wa	za
me	ne	pe	re	se	te	we	ze
mi	ni	pi	ri	si	ti	wi	zi
mo	no	po	ro	so	to	wo	zo
bo	co	do	fo	go	ho	ko	lo
bi	ci	di	fi	gi	hi	ki	li
be	ce	de	fe	ge	he	ke	le
ba	ca	da	fa	ga	ha	ka	la

Адабиёт

• Ботвинник М., Советская шахматная школа, М., 1951;
• Гижицки Е., С шахматами через века и страны, Варшава, 1964.

Сарчашма

• А — Асос. — Д. : СИЭМТ, 2011. — 608 с. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир А. Қурбонов ; 2011—2023, ҷ. 1). — ISBN 978-99947-33-45-3.