Арабҳо дар Ӯзбекистон
Арабҳо яке аз ақаллиятҳои миллии Ӯзбекистон мебошанд.
Таърих[вироиш | вироиши манбаъ]
Тибқи барӯйхатгирии соли 1989, дар Ӯзбекистон 12880 араб ба қайд гирифта шудааст.[1]
Гурӯҳҳои арабӣ аз асри VII то асри XV дар чанд мавҷ ба Осиёи Марказӣ ворид шуданд. Арабҳои Осиёи Миёна ба 2 гурӯҳ тақсим мешаванд: шайбониҳо ва санониҳо. Дар асрҳои 7-8, пас аз ҳуҷуми нерӯҳои араб ба Осиёи Миёна, гарнизонҳои калон дар шаҳрҳои асосии минтақа дар Бухоро ва Самарқанд ҷойгир карда шуданд. Солномаҳо нишон медиҳанд, ки дар Бухоро сарбозони араб нисфи хонаҳо ва заминҳои сокинони забтшударо гирифтанд. Аммо то асри X ин гурӯҳ дар маҷмӯъ тақрибан бо аҳолии маҳаллӣ ассимилятсия (монанд) шуд.[2].
Ду мавҷи аз ҷиҳати хронологӣ фарқкунандаи муҳоҷирати арабиро тахмин кардан мумкин аст: Маскуншавии аҷдодони мустақими арабҳои Қашқадарё дар ин минтақа метавонист дар асрҳои 7-10 ба амал ояд. Муқоисаи лаҳҷаи қашқадарёӣ бо лаҳҷаи бухорӣ дар сатҳи маълумотҳои забонӣ исбот мекунад, ки забони арабии Қашқадарё бештар архаикӣ (куҳна) аст ва ба арабии классикӣ шабоҳати бештар дорад. Гузаштагони мустақими арабҳои бухорӣ шояд дар асри XIV ба Ғиждувон омаданд.[3]
Дар вилояти Самарқанд дар асрҳои миёна деҳаи Ведар мавҷуд буд, ки бо матоъҳояш шуҳрат дошт. Ведар дар шимолу ғарби Самарқанд ҷойгир буд ва асосан арабҳо дар онҷо зиндагӣ мекарданд. Шаҳри Ведар маркази аҳолии араби минтақа буд; ин арабҳо ба қабилаи Бекр б. Вайл мансуб буданд, аммо худро субаиҳо меномиданд, зоҳиран бо номи Абу Музаҳима Суба б. ал-Надра ас-Суккарӣ, бинокори масҷиди калисои маҳаллӣ, ки соли 882 даргузаштааст [4].
Асоси таҳқиқи арабҳои Осиёи Миёнаро солҳои 1930 академик Г. Тсеретели ("Лаҳҷаҳои арабӣ дар Осиёи Марказӣ") ва профессор И. Винников ("Забон ва фолклори арабҳои бухороӣ") гузоштанд. Дар асри ХХ таҳқиқотро олими гурҷӣ Гурам Чикованӣ идома дод.
Дар солҳои истиқлоли Ӯзбекистон, ба шарофати сиёсати таҳаммулпазиронаи роҳбарияти Ӯзбекистон, араб аз рӯи миллат — Р. Раҷабов оид ба таърихи арабҳо тадқиқот гузаронидааст [5] ва рисолаи доктории худро оид ба этнографияи арабҳои Ӯзбекистон дифоъ намуд.[6] Як зодаи араб аз деҳаи Ҷейнау Муродилла Саидов бо унвони олии "Қаҳрамони Ӯзбекистон" ва ордени "Олтин Юлдуз" мукофотонида шудааст.[1]
Антропологияи арабҳо[вироиш | вироиши манбаъ]
Ба гуфти Р. Раҷабов, арабҳо хусусиятҳои аслии антропологии худро нисбатан беҳтар ҳифз кардаанд. Одатан арабҳо нисбат ба ӯзбекҳо то андозае ториктаранд. Ба арабҳои минтақаи Самарқанд мӯи комилан сиёҳ, вале каме мавҷнок ва риш хос аст. Ин алалхусус дар байни арабҳои куҳан, ки риши онҳо мӯи рӯйи яҳудиёни қадимро ба хотир меорад, равшан дида мешавад.[1]
Забони арабӣ[вироиш | вироиши манбаъ]
Лаҳҷаҳои Осиёи Миёнаи забони арабӣ навъҳои забони арабӣ мебошанд, ки дар арафаи нестшавӣ қарор доранд ва дар байни арабҳои Ӯзбекистон гуфта мешаванд. Ин лаҳҷаҳо забонҳои гуфтугӯи бисёр ҷамоаҳои муқимӣ ва бодиянишини арабҳои Осиёи Миёна мебошанд, ки дар минтақаи Бухоро, Қашқадарё (Ӯзбекистони муосир) зиндагӣ мекарданд.
Ба лаҳҷаи бухороӣ сокинони деҳаҳои Ҷаргарӣ, Чағдарё, Шоханбег, ноҳияи Ғиждувони вилояти Бухоро, инчунин деҳаи Арабхони минтақаи Вобкенд гуфтугӯ мекунанд, дар ҳоле ки лаҳҷаи арабии қашқадарёиро дар деҳаҳои Ҷейнау ва Камашӣ, Бешкенде, дар шимолу ғарби Каршӣ гуфтугӯ мекунанд. Лаҳҷаҳои арабии Осиёи Миёна (лаҳҷаҳои арабии Бухоро ва Қашқадарё) ба гурӯҳи шарқии лаҳҷаҳои арабӣ тааллуқ доранд.[3]
Лаҳҷаҳои арабии бухорӣ ва қашқадарёӣ аз ҷиҳати забонӣ аз дигар лаҳҷаҳои арабӣ фарқ мекунанд. Дар байни ин ду лаҳҷа низ тафовуте ҳаст, аз ин рӯ баъзан арабҳои Бухоро ва Қашкадарё якдигарро намефаҳманд ва бо якдигар ба забони ӯзбекӣ суҳбат карданро болотар медонанд. Тафовути забони байни ду лаҳҷаро бо мавҷҳои муҳоҷирии гуногун аз қисматҳои гуногуни олами араб дар замонҳои гуногун шарҳ додан мумкин аст.[3]
Қариб ҳамаи арабҳои Ӯзбекистон бо забони ӯзбекӣ ё тоҷикӣ ҳарф мезананд. Лаҳҷаҳои арабии Осиёи Миёна ба як зергурӯҳи алоҳидаи типологии забони арабӣ ҷудо карда шудаанд. Дар асри 20 онҳо танҳо дар як чанд маҳалҳо боқӣ монданд: дар қишлоқҳои Ҷугарӣ ва Чоҳдараи ноҳияи Ғиджувон, Арабхонаи ноҳияи Вобканди в. Бухоро, ва дар қишлоқи Ҷейнауи вилояти Қашқадарё[2].
Дар деҳаи Камашии н. Бешканди в. Қашқадарёи ҶӮ, арабҳо ҳамроҳ бо тоҷикон ва ҷугиҳо-косибиҳо зиндагӣ мекунанд [7].
Эзоҳ[вироиш | вироиши манбаъ]
- ↑ 1.0 1.1 1.2 2 Рустам аъзамович история и этнография арабов узбекистана (середина xix – начало xxi в.). 10 Январ 2021 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 12 Январ 2021.
- ↑ 2.0 2.1 Восточные арабские диалекты на сайте Игоря Гаршина
- ↑ 3.0 3.1 3.2 На каком языке говорят арабы Центральной Азии? (фотографии) - Central Asia Analytical Network
- ↑ Бартольд, 1963.
- ↑ Ражабов Р. Узбекистон араблари // Moziydan Sado. - Тошкент, 2004
- ↑ Ражабов. Р. Ўзбекистондаги араблар тарихи ва этнографияси. Т.: Шарқ. 2012
- ↑ Сергей Габбасов. Этнограф, цыгановед. 10 Январ 2021 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 9 сентябри 2012.