Гил

Гил — гурӯҳи ҷинсҳои кӯҳии таҳшине, ки асосан аз минералҳои гилӣ таркиб ёфтаанд.

Андозаи заррачаҳои минералии гилӣ то 0,01 мм мешавад. Агар миқдори заррачаҳои минералҳои ғайригил аз 50 % зиёд шавад, вобаста ба таркиби гранулометрии онҳо гил ба алевролит ё мосаҳо табдил меёбад. Таркиби гил аз каолинит, монтмориллонит, галлуазит, ҳидромикоҳо, полигорскитҳо, бейделлитҳо, гекторитҳо иборат аст. Гилҳоро аз рӯи таркиб, пайдоиш, ранг ва аҳаммияташон тасниф менамоянд. Аз нигоҳи минералогӣ вобаста ба он ки кадом минерал дар таркиби гил бартарӣ дорад, ба гил ном мегузоранд: каолинитӣ, монтмориллонитӣ, бейделлитӣ, ҳидромикоӣ, глауконитӣ. Дар бисёр мавридҳо таркиби гил аз ду, се минерал иборат аст, яъне гилҳо ҷинсҳои нимаминералӣ мебошанд. Ба ҷуз минералҳои гилӣ дар таркиби гил сангпораҳо ё минералҳо, аз ҷумла, минералҳои навтавлид, моддаҳои органикӣ дучор меоянд. Таркиби кимиёии гил асосан аз SiO₂ (30-50 %), Al₂O₃ (10-40 %), H₂O (5-10 %), TiO₂, Na₂O, MgO, K₂O, Fe₂O₃, FeO, CaO иборат аст. Гил дар об зуд ҳал шуда, часпак мегардад. Хусусиятҳои намкашӣ, хурдшавӣ, оташтобоварӣ ва ҷабандагӣ доштани гил ба таркиби минералӣ, кимиёӣ ва гранулометрии он вобаста аст. Миқдоран гил ва минералҳои гилӣ қариб нисфи ҷинсҳои таҳшинии қишри Заминро ташкил медиҳанд. Омилҳои асосии гилофарин равандҳои фарсоиши ҷинсҳои кӯҳӣ ва минералҳо мебошанд, ки ба тавлиди масолеҳи асосии гилсоз — оксиди алюминий ва оксиди силитсий сабаб мегарданд. Чунин омилҳо бештар барои шароити платформавӣ ва литогенези гумидӣ хос мебошанд. Дар платформаҳое, ки барои ҳосил шудани қабати фарсуда ва шусташавии он шароит мусоидтар аст, конҳои гили саноатӣ бештар ҳосил мешаванд. Гилҳоро вобаста ба таркибу хосияташон дар бисёр соҳаҳои саноат ва зиндагӣ (дар беш аз 2000 соҳа) — сохтмон, кишоварзӣ, хӯрокворӣ, худравсозӣ, электротехника, тиб, истеҳсоли семент, сафол, коғаз, машрубот, собунпазӣ истифода менамоянд.

Гилҳоеро, ки аз минтақаи фарсоиш тавассути обҳои равон ба водии дарё фуромада, бо ҷараёни об аз сангҳои атроф дар водӣ ғун мешаванд, гилҳои обрӯфт меноманд. Ин гилҳо дар шакли лоячаҳо, линзаҳо ва қабатҳо дар таркиби падидаҳои алеврӣ-регӣ дучор меоянд. Ба ин гилҳо қабатшавии тунуклоявӣ, тасмавӣ ва мавҷӣ, мавҷудияти боқимондаҳои наботот, фаунаи шириноб хос аст. Таркиби минералии гилҳои обрӯфт ба таркиби ҷинсҳои кӯҳии минтақаи фарсоиш, таркиби ҷинсҳои кӯҳии сари роҳи ҷараёни об ва шакли фарсоиш вобаста мебошад. Гилҳои варақӣ таҳнишастҳои кӯлҳои пиряхӣ мебошанд, ки аз пайиҳам такроршавии қабатчаҳои маҳин + донаи рег ва гил иборатанд. Қабатчаи регдори гилҳои варақӣ дар мавсими босуръат обшавии пирях — тобистон, қабати гилии он дар мавсими камобӣ — зимистон ғун мегардад. Қабатҳо тадриҷан ба якдигар иваз шуда, силсила (сикл)-и солонаро ташкил медиҳанд. Аз рӯи миқдори сикли гилҳои варақӣ муддати ғуншавии таҳнишастҳоро муайян намудан мумкин аст. Яке аз усулҳои геохронологияи мутлақ ба чунин ҳисобкунӣ асос ёфтааст. Маъмулан, барои муайян кардани воқеаҳои геологияи давраи чорум аз чунин усул истифода менамоянд. Гилҳои сурхи таҳнишинҳои қаърии қисмҳои жарфи уқёнусӣ (аз 4000-5000 м бештар) буда, аз масолеҳи маҳинпароканиши терригенӣ ва масолеҳи гилии фарсоиши хокистари вулканӣ ва пемза иборатанд. Дар таркиби Г-ҳои сурх ҳамчунин конкретсияҳои оҳану манган, миқдори ками масолеҳи биогенӣ (радиолярияҳо, диатомияҳо, фораминифераҳо, устухону дандонҳои нектонҳо), масолеҳи маҳиндонаи аз хушкӣ овардашуда ва чанги вулканӣ дучор меоянд. Дар таркиби гилҳои сурхи жарфоб аз 3 то 10 %, баъзан бештар Fe, аз 0,2 то 3 % Mn ва унсурҳои Ni, Co, Cu, Pb, Mo мавҷуданд. Онҳо бо суръати 1 мм дар 1000 сол ғун мегарданд. Дар уқёнуси Ором 35 % ва дар уқёнусҳои Ҳинду Атлантика тақр. 25 дарсади масоҳати сатҳи таги обро гилҳои сурх ташкил менамоянд. Гилҳои баҳрӣ дар натиҷаи таҳшиншавӣ дар муҳити баҳрӣ ба вуҷуд меоянд. Вобаста ба ҷои таҳшиншавиашон гилҳои наздисоҳилӣ ва гилҳои баҳриро фарқ мекунанд. Гилҳои наздисоҳилӣ, ки дар таркиби худ миқдори назарраси донаҳои терригении аз соҳил овардашуда доранд, дар натиҷаи таҳшиншавии механикӣ ё пас аз бо таъсири оби баҳр (маҳлулҳои ионӣ) каогулятсияшавии маҳлулҳои коллоидии аз хушкӣ омада ба вуҷуд меоянд. Гилҳои баҳрӣ таркиби гранулометрии яксон, микролоянокӣ ва сохторҳои самтдору яклухт доранд. Таркиби минералии гилҳои баҳрӣ аз минералҳои аутигению терригении иллит, монтмориллонит, глауконит, хлорит ва каолинити пайдоишаш бештар терригенӣ иборат мебошад.

Гилро аз ҷиҳати арзиш, таркиб ва талаботи техникии саноат ба чор гурӯҳ тақсим мекунанд:

• Гилҳои дурушти сафолбоб, одатан монтмориллонити оҳандор, ки аз SiO₂ ғанианд (то 65-70 %) ва омехтаҳои бисёре доранд. Ҳарорати пухтанашон 900—1000°С буда, барои истеҳсоли хишти пухта, қубурҳо, зарфҳои сафолӣ истифода мешаванд. Ин гуна гилҳо дар бисёр маҳалҳои Тоҷикистон вомехӯранд.
• Гилҳои оташтобовар ва дергудоз бештар каолинӣ буда, то 30-42 % гилхок (Al₂O₃) доранд ва хеле часпак мебошанд. Ҳарорати оташтобоварии онҳо ба 1600—1670°С мерасад. Ҳамчун ашёи хом барои истеҳсоли маҳсулоти гуногуни сафолию чинивор, сохтани кӯраҳои филизгудозӣ, дегҳои буғ ба кор мераванд.
• Каолин — гили начандон часпак, ки онро дар истеҳсоли коғаз, резин, пластмасса, атриёт ва дигар соҳаҳои саноат истифода мебаранд.
• Гилҳои монтмориллонитӣ хеле часпаканд. Хусусияти зиёди намкашӣ ва ҷабандагӣ доранд, дар саноати истеҳсоли нафт, хӯрокворӣ, филиззот, кимиё, дорусозӣ, пармакунӣ васеъ истифода бурда мешаванд. Кони ин гилҳо дар бисёр ноҳияҳои Тоҷикистон (Султонобод, нишебии қ-кӯҳҳои Ҳисор) вомехӯрад. Дар омӯзиши хусусияти минералии гилҳои Тоҷикистон профессор С. М. Юсуфова саҳми бузург гузоштааст.

Адабиёт

• Юсупова С. М. Геология бо элементҳои минералогия ва петрография. Д., 1963;
• Грим Р. Е. Минералогия практическое использование глин./Пер. с англ. М., 1967;
• Глины, их минералогия, свойства и практическое значение. М., 1970;
• Логвиненко Н. В. Петрография осадочных пород. М.,1974;
• Ҷанобилов М. Минералогия. Д., 2012.

Сарчашма

• Гил / М. Ҷанобилов // Вичлас — Гӯянда. — Д. : СИЭМТ, 2015. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2021, ҷ. 4). — ISBN 978-99947-33-77-4.