Дастури забон

Дастури забон (форсӣ: دستور زبان‎), грамматика (юн.-қад. γραμματική аз γράμμα — «ҳарф») — бахши забоншиносӣ, қоидаҳои роиҷ бар овозҳо, вожаҳо, ибораву ҷумлаҳо, таркибҳову маъноҳо ва дигар унсурҳои забон.

Дар тақсимбандиҳои суннатӣ дастури забон ба таври куллӣ аз ду шоха — шинохти вожаву шаклҳои он (сарф) ва ҷумлаши носӣ (наҳв) ташкил шудааст. Сарфу наҳв бо ҳам дастури забон ё дастури як забонро ташкил медиҳанд. Вале ҳоло дастури забонро, ки зершохае аз забоншиносӣ ба шумор меравад, дорои бахшҳои овою савтшиносӣ, сарф, наҳв ва маъношиносӣ медонанд. Гоҳе мафҳуми дастури забонро ба маънои васеъ, чун муродифи забоншиносӣ ба кор мебаранд. Дар забоншиносии ҳозира вижагию маънои муайяне дорад. Илми забон ба фонология, дастури забон ва лексикология ҷудо мешавад. Фонология ва дастури забон категорияҳои умумӣ, вале лексикология воҳидҳои ҷудогонаи луғавиро меомӯзад. Тафовути дастури забон аз фонология дар объекти омӯзиш аст: фонология ово (фонема)-ҳо ва қонунияти баҳамваслшавии онҳоро меомӯзад, аммо дастури забон меҳвари дигар дошта, аз ду бахш таркиб ёфтааст: морфология ва синтаксис. Морфология сохти калима, синтаксис қоидаи алоқаи калимаҳоро дар таркиби ибораву ҷумла меомӯзад. Бо ин гуна табақабандӣ чунин натиҷагирӣ шудааст, ки калима ҳамчун воҳиди аслии дастури забон шумурда мешавад. Объекти асосии омӯзиши лексикология низ калима мебошад. Ҳамин тавр, дар байни дастури забон ва лексикология умумияте ба вуҷуд меояд, вале ин ҷиҳати зоҳирии масъала аст. Категорияҳои грамматикӣ басо умумӣ буда, онҳо на ба калимаҳои ҷудогона, балки ба гурӯҳи калимаҳои ҳамҷинси грамматикӣ мансубанд, вале ҳодисаҳои лексикӣ ҳар як воҳиди луғавиро ҷудогона фаро мегиранд. Аз ин ҷиҳат, вақте ки дар бораи грамматикикунонии воҳидҳои забон сухан меравад, маълум мешавад, ки доираи корбурди он васеъ шуда, аз ҳудуди лексика берун мебарояд.

Маъно ва чӣ гуна ифодаву тобиш пайдо кардани он дар калима меъёри асосии тафовути воҳиди грамматикӣ ва лексикӣ ба шумор меравад. Маънои лексикӣ хусусияти шакливу зеҳнӣ дорад. Ҳодисаҳои забон ба грамматикиву ғайриграмматикӣ ҷудо мешаванд ва ҳар кадоме аз онҳо ҷиҳатҳое доранд, ки ба якдигар муқобил қарор мегиранд. Ҳамаи категорияҳои грамматикӣ дар тамоми забонҳо мушоҳида намешаванд. Мас., шумора чун категория дар забони форсии тоҷикӣ ва забони русӣ маънои грамматикӣ дорад, чунки исм дар ин забонҳо дар ду шакл — танҳо ва ҷамъ меояд, аммо дар забонҳои хитойӣ ва ҷопонӣ маънои шумора ғайриграмматикист, чунки дар ин забонҳо исмҳои танҳову ҷамъ фақат як шакл доранд. Дар забони тоҷикӣ маънии ҷинсият ғайриграмматикист, зеро исмҳо дар ин забон дар як шакл воқеъ мешаванд, вале дар забони русӣ ҷинсият ҳодисаи грамматикист; чунки дар ин забон калимаҳои гуногунҷинс аз якдигар шаклан фарқ мекунанд. Мас., дар забони тоҷикӣ духтар, падар, офтоб шаклан якхелаанд, вале дар забони русӣ аз рӯи ҷинсият (занона, мардона, миёна) фарқ мекунанд ва ҳар кадоме аз ин шаклҳо дар калимабандӣ ба таври махсус корбаст мешаванд.

Маънои грамматикӣ бо роҳи морфологӣ ва синтаксисӣ ифода мешавад. Ҳамаи маъноҳои грамматикие, ки дар натиҷаи тағйироти калима ба амал меоянд (ба воситаи пасванду пешвандҳо, бадалшавии овозҳо, такрор ва ғ.), морфологӣ ва маъноҳои грамматикие, ки берун аз доираи калима воқеъ мешаванд (бо ёрии калимаҳои ёвар, тартиби калима ва ғ.), ғайриморфологӣ ном доранд. Морфология ҳодисаҳои грамматикиеро меомӯзад, ки ба мавҷудияту мансубияту тағйироти калимаҳо (ҳамчун воҳиди грамматикӣ) вобаста мебошанд. Ҳар як калима ҳамчун воҳиди грамматикӣ дорои шаклу маъност.

Маънои грамматикии калима уму­мӣ ва ҷузъӣ мешавад. Маънои умумии категориявии калима хулосаи он маъноҳое мебошад, ки барои ба гу­рӯҳҳои алоҳи­да тақсим кардани калимаҳо ё худ ба таснифоти ҳис­саҳои нутқ имкон ме­ди­ҳад. Мас., маънои уму­мии категориявии ашё ба исм, амалу ҳаракат ба феъл, аломат ба сифат мансуб аст. Азбаски дар ин маънои умумии кате­гориявӣ маънои грамматикӣ бо маънои луғавии калима аксар вақт мувофиқ меояд ва дар таснифоти калимаҳо ба ҳиссаҳои нутқ маънои луға­вии калима истисно намешавад, ҳиссаҳои нутқро, одатан, категорияи лекси­кӣ-грамматикӣ меноманд. Маънои ҷузъии грамматикӣ дар яке аз шаклҳои калима дучор мешавад. Категорияҳои шу­мораю номуайянии исм, замону шахси феъл, дараҷаи сифат намунаи ин ҳодисаи грамматикӣ шуда метавонанд. Аз ҳамин нуқтаи назар, исмҳои хоссу ҷинс, ҷон­дору беҷон, мушаххас (конк­рет)-у муҷаррад (абстракт)-ро дар забони тоҷикӣ ҳам­чун категорияи грам­матикӣ ба қалам додан мумкин нест, чунки дар забони тоҷикӣ исмҳои хоссу ҷинс, ҷондору беҷон, мушаххасу муҷар­рад аз якдигар шаклан фарқ намекунанд ва ба якдигар муқобил қарор намегиранд.

Маънои грамматикӣ дар забон асосан ба воситаи шакли калима ифода мешавад. Чунончи, дар калимаи да­роз-дароз (мӯйҳои дароз-дароз) маънои грамматикии дараҷаи олии сифат ба воситаи такрор, вале дар ка­лимаи дарозтарин (дарозтарин мӯй) маънои грамматикии мазкур ба воситаи пасванди тарин ифода шудааст. Дар забони русӣ ҳам ин маъно бо ҳамин ду роҳ ифода мешавад. Дар забони ма­лайӣ такрори калима маъ­нои ҷамъро ифода мекунад: orang – одам, orang-orang – одамон. Барои зоҳир шудани маънои грам­ма­тикӣ шаклҳои грамматикӣ – флек^­сияҳо, аффиксҳои шакл­соз, калимаҳои ёвари шаклсоз (мас., феълҳои ёри­ди­ҳандаи шаклсоз дар забони тоҷикӣ) истифода мешаванд. Морфемаҳое, ки ба воситаи онҳо маънои грам­ма­ти­кӣ ифода мешавад, ҳеч гуна маънои луғавӣ надоранд, онҳо танҳо муносибатро мефаҳ­монанд. Мас., дар ҷумлаи «Нисо рӯзе меҳмони мо буд» калимаи «рӯзе» ба замми маънои луғавӣ маънои грамматикии ному­айя­нӣ дорад, ки он ба туфайли артикли -е имконпазир гардидааст. Дар байни калимаҳои «хона» ва «хо­на­ҳо», «шаб» ва «шабе» муносибате ҳаст, ки онҳоро ба ҳам мут­таҳид мекунад ва дар айни замон ба якдигар муқо­бил мегузоранд. Ин тафовуту ба муқобили ҳамдигар будан ду тараф дошта, ҳам ба маъно ва ҳам ба шак­ли он­ҳо дахл дорад. Ҳамин умумият ва тазод боиси ба категорияи грамматикӣ мансуб дониста шудани ин ҳоди­саи забон мешавад вагарна ҳодисаҳои забон, ки дар му­қобили худ ҳодисаи дигари умумӣ ва фарқ­ку­нан­да надош­та бошанд, категория грамматикӣ шуда наметавонанд. Ягонагии грам­матикие, ки дар кали­ма­ҳои хона, шаҳр, мурғ, одам, аз як тараф ва хонаҳо, шаҳр­ҳо, мур­ғон, одамон аз тарафи дигар, мушоҳида мешавад, шумора аст

ва тафовуту тазодди байниҳамдигарии онҳо низ аз ҷи­ҳа­ти шумора мебошад: як гурӯҳ якто будани шайъ (пред­мет)-ро, вале гурӯҳи дигар аз якто зиёд будани ашё (пред­метҳо)-и алоҳидаро нишон медиҳанд.

Шакли грамматикӣ вобаста ба вазъияти нутқ ва тар­кибҳои синтаксисӣ тобишҳои гуногуни маъноӣ дошта ме­тавонад; айни як шакл тадриҷан маънои дигари грамматикиро ифода мекунад. Чунончи, дар забони адабии то­ҷикӣ шаклҳои замони ҳозираи феъл барои ифодаи замони гузашта меоянд, шаклҳои ҷамъ барои ифодаи маънои тан­ҳо низ ба кор бурда мешаванд. Ҳамаи калимаҳои забон бар пояи дастури забон ба ду гурӯҳи калон – тағйирёбанда ва та­ғйирнаёбанда ҷудо мешаванд. Калимаҳои тағйир­ёбанда шаклҳои гуногун ва парадигма доранд, баръакси онҳо калимаҳои тағйирнаёбанда танҳо як шакл доранд, парадигма надоранд. Дар забоншиносӣ якчанд навъи дастури забон маълум аст: грамматикаи илмӣ, ки соф назариявӣ буда, бар пояи пажӯҳишҳои илмӣ мураттаб гардидааст; грамматикаи мактабӣ – барои мактабҳои ҳаштсолаю миёнаву олӣ аз рӯи барномаи махсус навишта шудааст; грам­матикаи мантиқӣ, ки бар пояи илми мантиқ (илм дар боби қонунҳову шаклҳои дурусти ифодаи фикр) тартиб ёфтааст; грамматикаи муқоисавӣ, ки кали­ма­созӣ, ибораороӣ, ҷумлабандӣ ва дигар вижагиҳову ҷи­ҳат­ҳои ду забонро ба тарзи муқоиса меомӯзад; грамматикаи меъёрӣ (нормативӣ), ки аз рӯи вижагиҳое, ки дар забони адабӣ ба меъёри умумӣ табдил гаштаанд, навишта шудааст ва солҳои сол чун дастури асосӣ бидуни та­ғ­йир корбаст мешавад; грамматикаи тасвирӣ – сохти калима, ибора ва ҷумларо дар асоси маводди синхронӣ ифо­да мекунад; грамматикаи таърихӣ – сохти калима, ибора ва ҷумларо дар давраҳои гуногун мувофиқи ма­водди диахронии забон бино бар рушди таърихии он ме­омӯзад.

Дастурнависӣ, мураттабсозии дастури забон дар мактаби забон­шиносии Ҳиндустон оғоз ёфт, ки яке аз намояндагони маъруфаш Панини мебошад. Дастури забони навиштаи ӯро бо номи «Аштадҳйаи» («Ҳашт китоб») (асри 5 пеш аз м.) Катйайана дар китоби «Varttika» («Иловаҳо») (асри 3 пеш аз милод), баъдан Патанҷали (асри 2 то м.), Ҷаядитйа ва Вамани (асри 7) тафсир кардаанд ва дар асоси он осори худ­ро офаридаанд. Дастурнависӣ дар Аврупо дар Юнон дар мактаби забоншиносии Искандария – пойтахти Мисри эллинистӣ (дар охири асри 4 то м.) оғоз ёфтааст, ки давраи шукуфоии он ба асрҳои 2 то м. – 2 баъд аз м. рост меояд. Намояндаи ҳамин мактаб Диониси Трокиёӣ бо номи «Фанни дастур» китобе навишт, ки тиб­қи он 8 ҳиссаи нутқ муайян гардидааст Румиҳои қадим дастурҳои барои забони юнонӣ навишташударо ба за­бони лотинӣ татбиқ намуданд. Дастурҳои навиштаи юнонӣ ба осори Ҳомер асос ёфта буданд. Дар забони лотинӣ асарҳои Ситсерон ва Вергилий чун намуна хидмат мекарданд. Дар асрҳои 16 – 17 дар Фаронса дар мактаби забоншиносии Порт-Ройал ба омӯзиши забони гуфтугӯӣ рӯй оварда шуд. Дар асри 20 ду тарзи омӯзиши забон – таҳаввули он дар тӯли замон – (диахронӣ) ва ҳамзамон – вазъияти забон дар замони хос – (синхронӣ) ривоҷ ёфт. Дар Аврупо забоншиносон Фердинанд де Соссюр, бародарон Гримм (мураттибони дастури забони олмонӣ), У. Ҷонс  («Грамматикаи муқоисавии забонҳои ҳиндуолмонӣ (ҳиндуаврупоӣ») ва дигаронро метавон ном бурд, ки дар рушди илми дастур ва дастурнависӣ саҳм доранд. Инчунин аврупоиён дар навиштани дастури забони форсӣ пешгом буданд, чунки тибқи қоидаи маъмул дастурро бештар барои касоне лозим медонистанд, ки мехоҳанд забонро барои иҷрои мақсадҳои худ – сиёсат, тиҷорат, дипломатия, низомӣ, таблиғи дин ва ғайра биёмӯзанд. Баъзе аз куҳантарин дастурҳои забони форсии дар Аврупо навишташуда инҳоянд: «Унсурҳои забони форсӣ»-и мубаллиғи масеҳӣ Людовик де Дие (Лейден, Ҳолланд, 1639), «Дастури забони форсӣ»-и Игнатио Асесу (Рим, 1661), «Дастури забони форсӣ»-и устоди Донишгоҳи Оксфорд (Англия) Гравио Ҷованни (Лондон, 1649), «Дастури забони форсӣ»-и Эдвардл Моизес (1792, Нюу Кассел, Лондон), «Дастури забони форсӣ»-и Уилям Ҷонс (1771, Лондон) ва ғ. Пас аз пайдоиш ва густариши илми шарқшиносӣ ва як шохаи хеле густурдаи он – эроншиносӣ – китобҳо доир ба дастури забон (дастурҳо) ба манзури илмию фарҳангӣ ба миён омаданд. Дар Русия дар охири асри 19 ва ибтидои асри 20 дастурҳои муҳимме аз ҷониби В. В. Григорев ва Е. Э. Бертелс («Грамматика персидского языка», 1926; «Учебник персидского языка», 1932 – «Дастури забони форсӣ») навишта шуданд. Ин қабил дастурҳо дар замони шӯравӣ сершумор буданд ва имрӯз ҳам таълифашон идома дорад.

Дар асрҳои миёна, дар Эрону Осиёи Марказӣ тақр. то асри 16 – 17 дастури забони форсии тоҷикӣ бо назар­дошти маводди ин забон мураттаб нагардидааст. Барои дастурҳои мураттабшуда забони арабӣ асос буд, чунки ин забон чун забони дин, илм, сиёсат ва ғ. то андозае ҳоким буд. Худи дастури забони забони арабиро дар асри 8 забон­шинос Ибни Абуисҳоқ ва шогирдонаш ташаккул доданд. Нукоти грамматикӣ (дастурӣ)-ро дар асоси маводди забони форсии тоҷикӣ дар муқаддимаи фарҳангу луғатномаҳо, рисолаҳо оид ба забоншиносӣ, асарҳо оид ба арӯз, қофия, нақд, рисолаҳои донишномавӣ, мас., асарҳои «Донишнома»-и Ибни Сино, «Эҳсоъу-л-улум»-и Форо­бӣ, «Ҷомеъу-л-ҳикматайн»-и Носири Хус­рав, «Асосу-л-иқтибос»-и Насируддини Тӯсӣ, «Нафоису-л-фунун»-и Муҳаммади Омулӣ, «Шарҳи Мулло»-и Абдурраҳмони Ҷомӣ, «Матлау-л-улум ва маҷмаъу-л-фунун»-и Воҷидалии Муҷмалӣ дарёфтан мумкин аст. Масъалаҳои грамматикӣ (дастурӣ) дар китоби Нисорӣ «Чаҳор гулзор» дар асоси маводди забони форсии тоҷикӣ матраҳ гардидаанд.

Нукоти грамматикӣ (дастурӣ) дар муқаддимаи фар­ҳанг­ҳои дар Ҳиндустон таълифшуда «Фарҳанги Ҷаҳон­ги­рӣ», «Бурҳони қотеъ», «Фарҳанги Рашидӣ», «Ғиёсу-л-луғот» ва ғ. ба назар мерасанд. Дар Ҳиндустон инчунин китобҳои сершуморе оид ба дастури забон, аз қабили «Мизони форсӣ» (номи дигараш – «Қонуноти форсӣ»)-и Ҷамолуддин Ҳусайн ибни Сайиднуруллоҳи Шуштарӣ (1752), «Ҷоме­ъу-л-қавоид» – «Дастури забони форсӣ»-и Муҳаммадқулихони мутахаллис ба Муҳиб (1759), асари манзуми «Қавоиди форсӣ» ё «Ҳафтгул»-и Комто Пуршод (1787), «Ҷавҳари дониш»-и Нуруддин Ғуломҳусайнхони Ҷавҳар (1797), «Наҳҷу-л-адаб»-и Ҳаким Абдулғанихон Соҳиби Ромпурӣ (1724; комилтарин ва муфассалтарин дастури забони форсӣ дар Ҳинд) навишта шудаанд. Барои аврупоиён (англисзабонон), ки дар Ҳиндустон фаъолият доштанд, китобҳои  муҳаққиқ Гледвин басо муфид буданд.

Дар Туркия (замони Усмониён) низ баъзе забоншиносон ба тартиб додани дастури забон (дастур)-и забони форсӣ таваҷ­ҷуҳ доштанд: «Қавоиду-л-форсӣ» («Асоси форсӣ», 1495), «Рисолаи мушкилкушо»-и Ҳасан ибни Ҳусайн ибни Имоли Қароҳисорӣ (1512), «Туҳфаи шоҳидӣ»-и Иброҳими Шоҳидӣ (1515), «Наҳви форсӣ» (ба забони арабӣ, аз нависандаи ношинохта, 1568), «Фарҳанги Шуурӣ» ё «Лисону-л-аҷам»-и Ҳасани Шуурӣ (1742) ва ғ.

Дар асри 19 дар Эрон ва кишварҳои ҳамсоя китобҳои марбут ба дастури забон (дастур)-и забони форсӣ аз ҷониби соҳибназарон таълиф шудаанд: «Қонуни забони форсӣ»-и Аб­босқулӣ ибни Мирзомуҳаммадхони Бодкуӣ (Тифлис, 1818), «Дастури сухан» (ҳамин муаллиф, Истанбул 1871), «Дабистони порсӣ»-и Мирзоҳабиби Исфаҳонӣ (Истанбул, 1890; зоҳиран ин нахустин касест, ки калимаи «дастур»-ро ба кор бурдааст), «Муаллиму-л-атфол»-и Охундаҳмади Ҳусайнзода (Тифлис, 1880), «Қавоиди сарфу наҳви форсӣ»-и Абдулкарим ибни Абулқосими Аривонӣ (Ереванӣ; Табрез, 1846) ва ғ.

Дар Эрон падари дастури забони форсӣ Абдулазимхони Қариби Гургонӣ мебошад. Вай ва чаҳор нафар донишманди эронӣ – Маликушшуаро Баҳор, Бадеъуззамони Фу­рӯзонфар, Ҷалолуддини Ҳумоӣ ва Рашиди Ёсимӣ дас­туре бар асоси равиши забонҳои аврупоӣ тартиб доданд, ки бо номи «Дастури забони панҷ устод» маълум аст ва соли 1950 дар Теҳрон ба табъ расидааст. Дастурнависони дигари машҳури Эрон Парвиз Нотили Хонларӣ, Хусрави Фаршедвард, Муҳаммадризо Ёсимӣ, Аҳмади Шифоӣ, Алиашрафи Содиқӣ ва дигарон мебошанд.

Нахустин китобҳои дастури забон (дастури забони тоҷикӣ) дар солҳои 20 асри 20 ба миён омаданд (С. Ализода. «Сарфу наҳви тоҷикӣ», 1926). Дар ин солҳо маводди забон муто­биқ ба истилоҳоти пешинаи забоншиносӣ таҳлилу бар­ра­сӣ мегардид. Дар солҳои 30–50 асри 20 дар дастури забони забони тоҷикӣ истилоҳоти забони русӣ – фонетика, морфология, синтаксис, суффикс, префикс, аффикс ва ғ. маъмул гардиданд. Аз солҳои 90 асри 20, пас аз шикасти ИҶШС ва мустақил шудани Тоҷикистон, густариши равобит бо киш­варҳои ҳамзабон дар дастури забон (дастур)-и забони тоҷикӣ ис­ти­лоҳоти маъмул дар забони форсии роиҷ дар Эрон ва Афғонистон – савтиёт, сарф, наҳв, пешванд, пасванд, миёнванд, вожаҳои ёвар ва ғ. маъмул шуда истодаанд. Ин падидаро рӯй овардан ба истилоҳоти суннатии дастури забон (дас­тур) арзёбӣ метавон кард. Дар рушди дастури забони забони тоҷикӣ забоншиносон С. Айнӣ, Л. Бузургзода, Б. Ниёз­муҳам­ма­дов, А. Эшонҷонов, Н. Маъсумӣ, Ш. Ниёзӣ, Д. Тоҷиев, Х. Ҳусейнов, Ҳ. Каримов, Ш. Рустамов, Б. Камолиддинов, Р. Ғаффоров, М. Қосимова, Д. Саймиддинов, А. Мир­зоев, Ф. Зикриёев, Т. Хаскашев, В. С. Расторгуева, В. А. Лившитс ва дигарон саҳми арзанда доранд.

Нигаред низ

• Дастури зоишӣ

Адабиёт

• Граматика / О. Қосимов // Вичлас — Гӯянда. — Д. : СИЭМТ, 2015. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2023, ҷ. 4). — ISBN 978-99947-33-77-4.

• Граматика / Ш. Рустамов // Гавҳарак — Ирланд. — Д. : СИЭСТ, 1980. — (Энциклопедияи Советии Тоҷик : [дар 8 ҷ.] / сармуҳаррир А. С. Сайфуллоев ; 1978—1988, ҷ. 2).

• Айнӣ С. Оид ба вазъияти забоншиносии тоҷик // Шарқи сурх, 1952, № 6;
• Фарҳанги забони тоҷикӣ. Ҷ-ҳои 1–2, М., 1969;