Гумрук

Гумрук — хадамоти давлатӣ, ки содироту воридоти мол ва борро ҳангоми гузаштан аз марзи давлатӣ назорат мекунад ва боҷу хироҷ меситонад.

Гумрук дар асоси қонун ва кодексҳои гумруки давлатҳо фаъолият менамояд. Ниҳодҳои гумрук дар давраҳои қадим пайдо шуда, дар асрҳои миёна ривоҷ ёфтаанд. Давлатҳои ҷудогонаи Аврупо ҳанӯз дар асри 17 (дар Руссия аз асри 13) сохторҳои гумрукиро ба вуҷуд оварда буданд. Муҳаққиқони таърихи «Роҳи абрешим» дар баробари содироту воридот, дар бораи боҷситонӣ ва боҷхонаҳо маълумот медиҳанд. Ин боҷхонаҳо дар наздикии корвонсаройҳо ё бозорҳо ҷойгир шуда, вазифаи боҷситонӣ аз воридоту содироти молро ба зимма доштанд.

Сиёсати гумрукӣ қисми ҷудонашавандаи сиёсати хориҷии давлат буда, дар ҳама давру замонҳо воситаи хуби ҳифзи муносибатҳои неки ҳамсоягӣ, иқтисодӣ, фарҳангии байни халқу давлатҳо ба ҳисоб меравад.

Таърих

Замони салтанати Сосониён авҷи рушду нумӯи хадамоти гумрукӣ буд. Дар асрҳои 2-3 м корвонҳои тоҷирон тавассути «Роҳи абрешим» аз Ҳинд, Осиёи Марказӣ ба Эрон ва аз он ҷо ба мулкҳои арабу Рум гузашта, халиҷи Форсу уқёнуси Ҳиндро убур карда, то ба ш. Кантони Чин мерафтанд. Дар масири ин роҳ банду бунгоҳҳои зиёди гумрукӣ ва тартиботи бонизоми боҷситонии гумрукӣ ҷой ва мақоми махсус дошт. Баъдан аз таҷрибаи андухтаи онҳо халқу давлатҳои ҳамҷавор баҳрабардорӣ мекарданд.

Баъди ба тасарруфи Руссия даромадани Осиёи Миёна дар фаъолияти гумрукии хонии Бухоро низ тағйироти куллӣ ба амал омаданд. Мутобиқи Шартномаи миёни Руссия ва хонии Бухоро аз 28 сентябри 1873 (ва замима ба он аз 23 июни 1888) Руссия аз рӯйи нақша дар тамоми қаламрави сарҳаддоти Бухоро бо мамлакатҳои хориҷӣ, ки роҳҳои асосии тиҷоратӣ аз он ҷо мегузаштанд, нуқтаҳои гумрукии худро таъсис дод. Нуқтаҳои асосии гумрукии Руссия дар гузаргоҳҳои Афғонистону хонии Бухоро, ки қисми зиёди онро ҳудуди бекигариҳои Бухорои Шарқӣ ташкил медод, воқеъ гашта буданд. Аз соли 1889 дар минтақаҳои гумрукӣ ва сарҳаддӣ бо Афғонистон, дидбонгоҳҳои сарбозони рус гузошта шуда буданд. Чунончи, дар бекии Кӯлоб 5 нуқтаи гумрукӣ мавҷуд буд: Баҳорак, Чӯбак, Сайёд, Кокул ва Саричашма. Дар бекии Қӯрғонтеппа 2 нуқтаи гумрукӣ (Сарой, Қаровултеппа) ва дар бекии Қубодиён нуқтаи гумрукии Айваҷ амал мекарданд.

Бо таъсиси ҶМШС Тоҷикистон дар ҳайати ҶШС Узбакистон (1924) дар сарҳаддоти берунии ИҶШС гузаргоҳи гумрук ташкил карда шуданд, ки бевосита ба идораҳои назорати гумрукии минтақавӣ тобеъ буданд. Идораи назорати гумрукӣ дар навбати худ мутобиқи Ойинномаи тасдиқшуда (1924) ба Комиссариати халқии савдои хориҷии (КХСХ) ИҶШС, Саридораи гумруки ИҶШС, ваколатдорони КХСХ дар назди Шӯрои Комиссарони Халқии ҶШС Узбакистон тобеъ буд. 5 декабри 1929 ҶШС Тоҷикистон таъсис ёфт, вале маҳсулоти дар ҷумҳурӣ истеҳсолшуда ба хориҷа ба тариқи мутамарказ ба воситаи бандарҳои баҳрӣ ва гузаргоҳҳо дар сарҳаддоти ИҶШС бароварда мешуд. Дар тамоми ҳудуди Осиёи Миёна ягона гузаргоҳи гумрукии ба интиқоли мол аз сарҳадди гумрукии ИҶШС назораткунанда гузаргоҳи гумрукии Тирмиз буд. Соли 1964 Кодекси гумруки нав тасдиқшудаи ИҶШС вазифаҳои муассисаи гумрукро, ки иборат аз назорати риояи инҳисори давлатӣ ба тиҷорати хориҷӣ, анҷоми амалиёти гумрукӣ ва мубориза ба муқобили қочоқи мол буд, аз ҷиҳати ҳуқуқӣ тасбит намуд. Соли 1991 Саридораи назорати давлатии гумрук ба Кумитаи гумруки ИҶШС табдил шуд, Кодекси гумруки ИҶШС ва Қонуни ИҶШС «Дар бораи тарифи гумрукӣ» қабул шуданд.

Бо рушди иқтисоди ҷомеа, ташкили низоми пулию молии инкишофёфта ва ба марҳалаи тавлиди саноатӣ гузаштани ҷамъият нақши гумрук меафзояд. Давлат бо мақсади ҳифзи манфиатҳои иқтисодӣ, пойдор намудани ниҳодҳои бунёдии даромади хазина ва ба амал баровардани барномаи давлатии баланд бардоштани сатҳи некуаҳволии аҳолӣ сохтори гумрукро ба миён меорад. Гумрук ҷузъи асосии сохтори ҳуқуқӣ ва иқтисодии давлат ба ҳисоб меравад. Барои ҳимояи амнияти иқтисодии кишвар, таъмини риояи ҳуқуқ ва уҳдадориҳои шахсони ҳуқуқӣ ва воқеӣ ҳангоми интиқоли молу ашё ва воситаҳои нақлиёт аз сарҳадди ҷумҳурӣ 22 январи 1992 Саридораи назорати гумрукии назди Совети Вазирони Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис ёфт. Дертар дар Иҷлосияи 16-и Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (25 ноябри 1992) нахустин Кодекси гумруки Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тарифи гумрукӣ» қабул гардида, мавриди амал қарор гирифт. Соли 2006 Хадамоти гумруки назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ташкил гардид, ки дар самтҳои асосии фаъолияти гумрук таҳаввулоти ҷиддӣ овард.

Бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 октябри 2009 «Консепсияи рушди мақомоти гумруки Ҷумҳурии Тоҷикистон» мавриди амал қарор гирифта, ҳадаф, вазифа ва самтҳои асосии рушди мақомоти гумрукро муайян намуд. Тадбирҳои асосие, ки татбиқи онро консепсияи рушди мақомоти гумрук пешбинӣ менамояд, таъсиси низоми иттилооти автоматонидашудаи ягона дар Дастгоҳи марказии Хадамот ва ташкили Маркази коркарди маълумот мебошад. Маркази мазкур аз воситаҳои шабакавӣ ва таъминоти барномавӣ иборат буда, ба 74 воҳиди сохтории тобеи Хадамот, аз ҷумла ба ҳамаи нуқтаҳои гумруки наздисарҳаддӣ пайваст гардида, истифодабарии он аз 1 январи 2012 ба пуррагӣ амалӣ шуд. Системаи иттилооти автоматонидашудаи ягонаи Хадамоти гумрук аз 11 зернизом, 13 қисмат ва 21 зерраванд иборат буда, автоматонидани беш аз 200 амалиёту расмиёти гумрукиро таъмин менамояд ва аз ҷиҳати таркибу сохтори вазифавии худ дар кишварҳои муштаракулманофеъ бесобиқа мебошад. Татбиқи ин низом ба такмили танзими идории гумрук содагардонии расмиёти гумрукӣ, шаффофият ва беҳтар намудани назорати гумрукӣ ва дар ин замина ба афзоиши тиҷорати хориҷӣ ва ҷамъоварии пардохтҳои гумрукӣ мусоидат хоҳад кард. Барои роҳ надодан ба монеаҳои иловагии маъмурӣ, бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 декабри 2010, № 630 дар назди Хадамоти гумрукӣ КВД «Маркази равзанаи ягона» таъсис дода шуд ва ин имкон медиҳад, ки минбаъд низоми равзанаи ягона бо системаи иттилооти автоматонидашудаи ягона таъмин гардад. Татбиқи низоми равзанаи ягона пешниҳоди маълумот ва машварат ҷиҳати ба расмиёт даровардани амалиёти савдои беруна барои иштирокдорони фаъолиятҳои иқтисодии хориҷӣ, таҳияи дархости электронӣ ҳангоми тартиб додани ҳуҷҷатҳои иҷозатдиҳӣ ва интиқоли онҳо ба мақомоти назоратӣ, таъмини мубодилаи ҳуҷҷатҳо ва маълумот миёни мақомоти гумрук, ҷамъоварию нигоҳдории маълумот зимни барасмиятдарории амалиёти воридотиву содиротӣ ва транзитӣ, фароҳамсозии иттилооти оморӣ ва қабули пардохтҳоро таъмин менамояд. Ин амал имкон фароҳам месозад, ки низоми равзанаи ягона (пешниҳоди якбораи маълумот дар бораи мусофирон ва борҳо) ва истгоҳи ягона (назорати муштараки давлатӣ) ба тадриҷ амалӣ гардад.

Вазифаҳои асосии мақомоти гумрук

1. дар таҳияи сиёсати гумрукии Ҷумҳурии Тоҷикистон иштирок намуда, ин сиёсатро амалӣ менамояд;
2. дар доираи салоҳияти худ ҳимояи соҳибихтиёрӣ ва амнияти иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистонро таъмин менамояд;
3. риояи қонунгузориҳои гумрук ва дигар қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистонро, ки назорати иҷрои онҳо ба зиммаи мақомоти гумрук гузошта шудааст, таъмин менамояд;
4. иҷрои талаботи санадҳои меъёрӣ-ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва санадҳои ҳуқуқии байналмилалии эътирофнамудаи Ҷумҳурии Тоҷикистонро нисбат ба моли аз сарҳадди гумрукӣ интиқолшаванда таъмин менамояд;
5. ҳуқуқу манфиати давлат ва иштирокдорони фаъолияти иқтисодии хориҷиро дар соҳаи фаъолияти гумрукӣ ҳимоя мекунад;
6. заминаҳои моддию техникӣ ва иҷтимоии мақомоти гумрукро такмил медиҳад;
7. барасмиятдарории гумрукӣ ва назорати гумрукиро татбиқ намуда, барои тезонидани интиқоли молу воситаҳои нақлиёт аз сарҳадди гумрукӣ шароит фароҳам меорад;
8. боҷҳои гумрукӣ, андоз, хироҷи гумрукӣ ва дигар пардохтҳои гумрукӣ, боҷҳои зиддидемпингӣ, махсус, боҷҳои ҷубронӣ, ҷаримаҳои ҳуқуқвайронкунии гумрукиро меситонад, дуруст ва саривақт ҳисоб кардан ва супоридани ин боҷу хироҷ ва андозҳоро таҳти назорат мегирад, барои маҷбуран ситонидани онҳо чора меандешад;
9. тартиби аз сарҳадди гумрукӣ гузаронидани молу воситаҳои нақлиётро таъмин менамояд;
10. дар доираи салоҳиятҳои худ ҳуқуқи моликияти зеҳниро ҳимоят менамояд;
11. бар зидди қочоқ ва дигар ҷинояткориҳо, ҳуқуқвайронкуниҳои маъмурӣ дар соҳаи фаъолиятҳои гумрукӣ мубориза мебарад, ғайриқонунӣ аз сарҳадди гумрукӣ гузаронидани маводди нашъадор, моддаҳои психотропӣ ва прекурсорҳо, аслиҳаву лавозимоти ҷангӣ, моддаҳо тарканда, арзишҳои фарҳангӣ, маводди радиоактивӣ, намудҳои ҳайвоноту набототеро, ки ба онҳо хатари нобудшавӣ таҳдид менамояд, пешгирӣ намуда, ба муборизаи зидди терроризми байналмилалӣ ва пешгирии дахолати ғайриқонунӣ ба фаъолияти авиатсияи гражданӣ дар фурудгоҳҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон мусоидат менамояд;
12. омори гумрукии тиҷорати хориҷӣ ва номгӯи молҳои фаъолияти иқтисодии хориҷиро амалӣ менамояд;
13. иҷрои уҳдадориҳои байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар соҳаи фаъолияти гумрукӣ таъмин менамояд, бо мақомоти гумрук ва мақомоти дигари салоҳиятдори давлатҳои хориҷӣ, ташкилотҳои байналмилалие, ки ба масъалаҳои фаъолияти гумрукӣ машғуланд, ҳамкорӣ мекунад.

Бо мақсади татбиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи танзими гумрукӣ нисбати мол намудҳои зерини низоми гумрукӣ муқаррар карда мешаванд: иҷозат барои муомилоти озод; транзити гумрукии байналмилалӣ; коркард дар қаламрави гумрукӣ; коркард барои муомилоти озод; коркард берун аз қаламрави гумрукӣ; воридоти муваққатӣ; анбори гумрукӣ; реимпорт; реэкспорт; нобудкунӣ; даст кашидан ба манфиати давлат; содироти муваққатӣ; савдои бебоҷ; минтақаи озоди гумрукӣ; анбори озод; интиқоли захираҳо ва низомҳои гумрукии махсус.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон низоми гумрукии махсус нисбати молҳое, ки аз сарҳадди гумрукӣ интиқол меёбанд, амал мекунад: 1) моли аз ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон содиршаванда, ки барои таъмини сафоратҳо, консулгариҳо, намояндагиҳои созмонҳои байналмилалӣ ва дигар намояндагиҳои расмии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар хориҷа таъйин гардидааст; 2) моле, ки аз сарҳадди гумрукӣ ба қисмҳои ҳарбии Ҷумҳурии Тоҷикистон воқеъ дар қаламрави гумрукии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва берун аз ин қаламрав қарордошта интиқол дода мешавад; 3) моли аз сарҳадди гумрукӣ интиқолдодашуда, ки барои пешгирӣ ва рафъи офатҳои табиӣ ва дигар ҳолатҳои фавқулода таъмин гардидааст, аз ҷумла, моле, ки барои тақсими ройгон ба шахсони дар натиҷаи ҳолатҳои фавқулода зарардида таъйин шудааст ва моле, ки барои амалиёти садамавию наҷотдиҳӣ, дигар амалҳои таъхирнопазир ва фаъолияти ташкилотҳои садамавию наҷотдиҳӣ зарур аст; 4) моле, ки берун аз қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон бароварда мешавад ва барои таъмини фаъолияти муассисаҳои тиббӣ, варзишию табобатӣ ва муассисаҳои дигари иҷтимоӣ таъйингардида, ки амволи онҳо таҳти моликияти Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор доранд, инчунин барои аз ҷониби корхонаҳои ватанӣ гузаронидани корҳои илмию таҳқиқотӣ ба манфиати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асосҳои ғайритиҷоратӣ истифода бурда мешавад.

Мутобиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон фақат Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳуқуқ доранд қароре қабул намоянд, ки ба салоҳияти мақомоти гумруки Ҷумҳурии Тоҷикистон дахл намояд, вазифаҳои онҳоро муайян намояд ё тағйир диҳад, ба зиммаи онҳо вазифаҳои иловагӣ гузорад ё бо роҳҳои дигар ба фаъолияти мақомоти гумрук, ки тибқи муқаррароти санадҳои дигари қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон анҷом дода мешавад, дахолат намояд. Таъсир расонидан ба фаъолияти хидматии кормандони гумрук манъ аст.

Адабиёт

• Вичлас — Гӯянда. — Д. : СИЭМТ, 2015. — 660 с. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2021, ҷ. 4). — ISBN 978-99947-33-77-4.

• Киото, 1973; Власова В. М. Таможенные операции. М., 1997;
• Оймаҳмадов М. Асосҳои фаъолияти гумрукӣ дар Тоҷикистон. Д., 1998;
• Оймаҳмадов М., Муртазоев М. Иқтисодиёти ҷаҳон. Теҳрон, 2001;
• Саидмуродов Л. Ҳ. ва дигарон. Бизнеси байналхалқӣ; назария, амалия ва одоб. Д., 2002;
• Барномаи рушди иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи то соли 2015. Д., 2004;
• Кодекси гумруки Ҷумҳурии Тоҷикистон. Д., 2005;
• Ҳабибов С., Ҷамшедов М. Тиҷорати байналмилалӣ. Д., 2007;
• Кодекси граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон. Д., 2009;
• Нидоев П. Мафҳумҳо ва қоидаҳои асосии фаъолияти гумрук. Д., 2011;
• «Гумрук», № 1. 2012;
• Международная конвенция об упрощении и гармонизации таможенных процедур (Конвенция Киото). Драганова В. Гумрук Основы таможенного дела. М., 1998;
• Свинухов В. Гумрук Таможенное дело. М., 2005.

Пайвандҳо

• Сомонаи Хадамоти гумрукии назди Ҳукумати ҶТ
• Созмони умумиҷаҳонии савдо (СУС)