Забони бошқирдӣ
| Номи қавмӣ |
бошқ. башҡортса бошқ. Башҡурд теле бошқ. башҡорт теле[1] |
|---|---|
| Кишварҳо | |
| Созмони танзимкунанда | The Institute of History, Language and Literature of the Ufa Science Center of the Russian Academy of Sciences[d] |
| Шумораи умумии гӯишварон | |
| Вазъ | 2 vulnerable[d] |
| Таснифот | |
| Хат | алифбои сирилик, Yañalif[d] ва скрипти арабӣ[d] |
| Коди забонӣ | |
| ГОСТ 7.75–97 | баш 086 |
| ISO 639-1 | ba |
| ISO 639-2 | bak |
| ISO 639-3 | bak |
| WALS | bsk |
| Atlas of the World’s Languages in Danger | 334 |
| Ethnologue | bak |
| Linguasphere | 44-AAB-bg |
| ABS ASCL | 4399 |
| IETF | ba |
| Glottolog | bash1264 |
| Ниг. низ: Лоиҳа:Забоншиносӣ | |
Забони бошқирдӣ (башҡорт теле [bɑʂ.ˌqʊ̞rt.tɪ̞ˈlɪ̞]) — забони туркӣ, забони миллии бошқирдҳо. Забони бошқирдӣ забони давлатии Ҷумҳурии Бошқирдистон аст[6]. Забони бошқирдӣ, ҳамчун забони давлатӣ (баробари забони русӣ) аввалин маротиба ба воситаи маҷмӯи қоидаҳои Кумитаи Шуравии Бошқирдистон аз 24 марти соли 1920 муаян шуда буд[7]. Дарҳол, ҳамин маҷмӯи қоидаҳо дар Конститутсияи Ҷумҳурии Бошқирдистон сабт шудааст[8].
Дар ҷаҳон зиёда аз 1,2 млн нафар одам бо забони бошқирдӣ суханронӣ мекунанд. Аз рӯи додаҳои барӯйхатгирии аҳолӣ (2010), дар Русия забони бошқирдиро 1 152 404 одам медонад, аз онҳо: 977 484 бошқир, 131 950 тотор, 20 258 русҳо, 6 276 чувашҳо, 3 211 марийҳо, 1 953 қазоқҳо, 1 630 удмуртҳо, 1 279 ӯзбакҳо ва 8 363 нафар дигар миллат[9].
Хат
[вироиш | вироиши манбаъ]Қабилаҳои бошқирҳо, дар қадимулайём хати бостонии туркиро истифода мебурданд. Пас аз қабул кардани дини ислом, ки асри X оғоз ёфт ва дар давоми чандин садсолаҳо, бошқирҳо хати арабиро пеш гирифтанд. Дар асоси ин хат, хати забони адабӣ-туркӣ, ва варианти маҳаллии забони тотории бостонӣ таъсис ёфт, ки бо ин забон аз асри XIII то аввали асри XX, адибон, осорҳои адабӣ эҷод мекарданд[10][11][12].
Аз байни асри XIX сар карда, таъсиси хати миллии бошқирдӣ оғоз мегирад, ки фаъолияти ӯ ба солҳои 1917—1923 рост меояд. Дар соли 1923 дар асоси хати арабӣ, алифбо тасдиқ мешавад. Соли 1929 алифбои бошқирдӣ ҳуруфи лотиниро (яналиф) қабул мекунад. Соли 1940, алифбо дар асоси ҳуруфи кирилликӣ ба роҳ монда шуд. Алифбои муосири забони бошқирдӣ аз 42 ҳарф иборат аст. Ба ғайр аз 33 ҳарф, ки бо забони русӣ умумӣ аст, боз 9 ҳарф барои ишораи садоҳои хоси забони бошқирдӣ, қабул шудааст.
Алифбои бошқирдӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]| А а | Б б | В в | Г г | Ғ ғ | Д д | Ҙ ҙ | Е е |
| Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Ҡ ҡ | Л л |
| М м | Н н | Ң ң | О о | Ө ө | П п | Р р | С с |
| Ҫ ҫ | Т т | У у | Ү ү | Ф ф | Х х | Һ һ | Ц ц |
| Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ә ә |
| Ю ю | Я я |
Алифбо дар асоси ҳуруфи кирилликӣ бо 9 рамзи иловагӣ ва садоҳои мувофиқи хос таъсис ёфтааст.
Шеваҳои забони бошқирдӣ
[вироиш | вироиши манбаъ].svg)
Шеваи шарқӣ (кӯҳистонӣ, куваканӣ)
[вироиш | вироиши манбаъ]гуфтор: айӣ, аргаяшӣ, салютӣ, миассӣ, кизилӣ
Шеваи шарқии забони бошқирдӣ, дар ноҳияҳои шимолу-шарқӣ ва қисман дар ҷанубу-шарқии Ҷумҳурии Бошқирдистон, дар баъзе ноҳияҳои вилояти Челябинск ва вилояти Курган паҳн шудааст. Бо матонати хоси лексикӣ ва фонетикӣ фарқ мекунад; гуфторҳои алоҳида (аргаяшӣ, салютӣ) муддати тӯлонӣ, аз дигар шеваҳо ва гуфторҳои забон, ҷудо инкишоф ёфта истодааст.
Шеваи шарқӣ, сифати ҳолати бостонии забонро нишон медиҳад, мисол, рудиментҳо (доир ба урфу одат) ротасизми туркии бостонӣ (нодуруст талаффуз кардани ҳарфи «р»), артефактҳои феълҳои тасриф: аргаяш. бараты[13] «ӯ рафта истодааст», адабии миёна. бара; васеъ истифода бурдани континуатив бо калимаҳои ёрирасон барыу, тороу, ултырыу, ятыу: миасс. китеп утырам «ман рафта истодаам» (континуативи замони ҳозир.), йоҡтап ята «ӯ хуфта истодааст»; императив (сиғаи амр, феъли фармоиш) шумораи ҷамъ ба -ң: салют. барың «равед» ва ҳоказо.
Шеваи шимолу-ғарбӣ (ғарбӣ)
[вироиш | вироиши манбаъ]гуфторҳо: Гуфтори гайнӣ, белӣ-поён, қароиделӣ, танипӣ, уралӣ-миёнагӣ
Шеваи шимолу-ғарбӣ, дар ноҳияҳои шимолу-ғарби Ҷумҳурии Бошқирдистон, ноҳияҳои алоҳидаи Тоторстон, Перм ва Удмуртия паҳн шудааст[14][15][16].
Эзоҳ
[вироиш | вироиши манбаъ]- ↑ https://github.com/unicode-org/cldr/blob/main/common/main/ba.xml
- ↑ ScriptSource - Russian Federation
- ↑ ScriptSource - Ukraine
- ↑ ScriptSource - Kazakhstan
- ↑ Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ↑ Закон Республики Башкортостан «О языках народов Республики Башкортостан», 1999
- ↑ . — Гилем. — Уфа, 2010. — Ҷ. V. — С. 342. — ISBN 978-5-7501-1199-2.
- ↑ Конституция Республики Башкортостан. ч.4 статья 1. 12 Январ 2017 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 15 Декабри 2012.
- ↑ Владение языками населением наиболее многочисленных национальностей. 12 Январ 2017 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 13 июни 2020.
- ↑ Галяутдинов И. Г. Тюрки урало-поволжья.// Статья в Башкирской энциклопедии.(пайванди дастнорас)
- ↑ Статья «башкирская письменность» в статье Башкирской энциклопедии(пайванди дастнорас)
- ↑ Халикова Р. Х. . — Башкирская энциклопедия. — Уфа, 1996. — С. 579. — ISBN 5-88185-001-7.
- ↑ Максютова Н. Х. Башкирские говоры, находящиеся в иноязычном окружении. Уфа, 1996.
- ↑ Государственные и титульные языки России: Словарь-справочник. — М.: Academia, 2002, С.66.
- ↑ Диалект северо-западный // Башкирская энциклопедия. В 7 т. Т.2. В-Ж. — Уфа, 2006, С.474—475.
- ↑ Статья «Язык» на официальном сайте празднования добровольного вхождения Башкирии в состав России. 12 Январ 2017 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 15 сентябри 2009.
Сарчашма
[вироиш | вироиши манбаъ]
Дар Викианбор аз рӯи ҳамин мавзӯъ медиафайл вуҷуд дорад Забони бошқирдӣ
- Сайт изучения башкирского языка Бойгонӣ шудааст 28 апрели 2018 сол.
- Машинный фонд башкирского языка Бойгонӣ шудааст 25 феврали 2017 сол.