Забони толишӣ
| Номи қавмӣ |
Tolışə zıvon Tолышә зывон تؤلشه زوؤن |
|---|---|
| Кишварҳо | |
| Минтақаҳо | Ноҳияи Лонкоран, Ноҳияи Лерик, Ноҳияи Осторо, Ноҳияи Ёрдимлӣ, Ноҳияи Масалли, Ноҳияи Ҷалилобод, Ноҳияи Биласувар, Устони Гелон, Устони Занҷон ва Устони Ардабел |
| Шумораи умумии гӯишварон |
|
| Вазъ | 2 vulnerable[d][4] |
| Таснифот | |
| Хат | Алифбои лотинӣ ва скрипти арабӣ[d] |
| Коди забонӣ | |
| ГОСТ 7.75–97 | тал 650 |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | — |
| ISO 639-3 | tly |
| WALS | taz |
| Atlas of the World’s Languages in Danger | 1515 |
| Ethnologue | tly |
| ELCat | 5697 |
| IETF | tly |
| Glottolog | taly1247 |
| Ниг. низ: Лоиҳа:Забоншиносӣ | |
Забони толишӣ — номи як забон, аз забонҳои эронии шимоли ғарбӣ аст, ки тавассути мардумони толиш такаллум мешавад. Забони толишӣ ҳамчунин ба унвони яке аз забонҳои каспиёӣ шинохта мешавад. Забони тотӣ наздиктарин забон аз забонҳои эронии шимоли ғарбӣ, ба забони толишӣ аст; Ба гунае, ки бархе манбаъҳои забоншиносӣ, монанди Иснавлуг, ин дуро як гурӯҳи забоне донистаанд.[5]
Миллер мӯътақид аст, ки бо далоили равшан метавон гуфт, ки тотӣ ва толишӣ идомаи забоне аст, ки дасти кам ҳамзамон бо оғози забон форсии миёна бидон сухан мегуфтаанд; Ҳарчанд, нишонаҳое низ аз пешинаи ин забонҳо дар даврони пеш аз форсии миёна дида мешавад. Ин шавоҳид ва нишонаҳо ҳамон андоза, ки ваҷҳи иштироки ин гӯишҳоро бо забони паҳлуии портӣ нишон медиҳад гӯёии пайвандҳои хеле наздики онҳо бо модӣ ва авестоӣ низ ҳаст. Зеро, ки тафовути забони паҳлавӣ бо забонҳои дерин монанди модӣ ва авестоӣ ба ҳамонгуна аст, ки монандӣ ва тафовути тотӣ ва толишӣ бо он забонҳо.[6]
Муқоисаи толишӣ ва дигар забонҳои эронӣ[вироиш | вироиши манбаъ]
Тотҳо, толишҳо ва мозандарониҳо ба забонҳое сухан мегӯянд, ки дар баъзе маворид бо забони форсӣ тафовут дошта ва бо модӣ, портӣ ва авестоӣ мушобеҳат дорад.[7] Забони толишӣ мушобеҳати бештаре бо забонҳои лрӣ, авестоӣ ва кардӣ дорад.[8] Аз ин рӯ, ҳамҳии ин гурӯҳҳои забонии комилан наздикро дар дастаи забонҳои эронӣ шимоли ғарби ҷой додаанд. Аммо забони форсӣ, ба далели тафовутҳояш, дар дастаи забонҳои Эронии ҷануби ғарби ҷой дода мешавад.[5] бо ин вуҷуд забон толишӣ бо забоне дар ҷануби Эрон (забони ачомӣ), ки худ аз шохаи ҷануби ғарби эронӣ аст, низ бисёр қаробат дорад.
Толишӣ ва дигар забонҳои эронии шимолу ғарбӣ[вироиш | вироиши манбаъ]
Забони толишӣ дар канори забонҳои зер, дастаи забонҳои Эронии шимоли ғарбиро месозанд:[9]
- Гурӯҳи забонҳои толишӣ-тотӣ
- Гурӯҳи забони курдӣ
- Гурухи забони заза-гӯронӣ
- Гурӯҳи забони симнонӣ
- Гурӯҳи забони лакӣ
- Гурӯҳи забонии марказии Эрон
- Гурӯҳи забонии ҳошияи баҳри Каспий
- Гурӯҳи забони ормурӣ-прачӣ
- Гурӯҳи забони халаҷ
Пароканиши ҷуғрофиёии забони толишӣ[вироиш | вироиши манбаъ]
Толишзбонон ба таври умда аз қавми толиш ҳастанд. Эшон дар бахши бохтарии устони Гилон, панҷ рустои шаҳристони Нимин (Анбарон — Минобод — Ҷед — мирзонқ — Гулшан) дар устони Ардабил, ва низ манотиқи Осторо — Ларик — Ланкарон — Мосолӣ — Ёрдимлӣ ва Ҷалилобод дар ҷануби Ҷумҳурии Озарбойҷон зиндагӣ мекунанд.
Лаҳҷаҳо ва гӯишҳои забони толишӣ[вироиш | вироиши манбаъ]
баррасиҳои мавридӣ дар манотиқи толишнишини шаҳристонҳои сумъҳсро ва фуман нишон медиҳад, ки рустоҳои гӣлкнишин ҳамсоя аз вожагони толишӣ ё наздик ба онки бо гӣлкӣ мутафовит аст баҳра мегиранд. Њамдолла Муставфӣ, дар мавриди мардуми гӣлон ва наздикӣ он бо забони паҳлавӣ низ ишорае дорад. Вай дар васфи мардуми толиш чунин мегӯяд: «мардумаш сафед чеҳраанд бар мазҳаби имоми шофеӣ, забоншон паҳлавӣ ба гӣлони боз бастааст.»
Дар миёни толишон гуногунии забоне – ба нисбати таъсирпазирӣ аз дигар забонҳо- ба шиддат вуҷуд дорад. Дар толиши шимолӣ мушаххасан панҷ гӯиши остороӣ, лнкронӣ, мосолӣ ва лрикӣ анбаронӣ дида мешавад. Дар толиши ҷанубӣ, дар манотиқи перомуни осторо як гӯиши толишӣ омехта бо вожагони туркӣ ривоҷ дорад ва дар манотиқи мосол то рустоҳои перомун, моклавон, мосула , качо ва толиши дувалоб бо забон толишии асилтри такаллум мешавад, ки албатта ба далели наздики ба манотиқи гиликнишин аз онон таъсир гирифтааст. Асилтарин гӯиши марбут ба минтақаи толиши марказӣ ё толиши дувалоб аст чун мардуми он дар замонҳои наздик, зиндагии ҳамешагӣ дар кӯҳ доштанд ва дар камтарин иртибот бо ақвоми дигар буданд. Танҳо забони мавҷуд миёни толишон, ки ҳамриша бо забонҳои шимол ғарби нест ва ба маҳдудҳии забони толиши рахна карда ва ба танаввӯъи он мӯҷиб шуда забони туркӣ аст. Ин масъала дар толиши шимолӣ ва дар осторои Эрон ба шиддат мушоҳида мешавад.
Талашро ба ду қисм ҷудо кардан мумкин аст:
- мардуми якҷонишин, ки дар рустоҳо ва шаҳрҳо зиндагӣ мекунанд ва пешҳшон кишоварзӣ аст ва ба онҳо «толиш» мегӯяанд.
ва толишоне, ки дар тӯли зиндагии худ ба муҳоҷират аз қишлоқ ба яйлоқ ва аз яйлоқ ба қишлоқ мипардозанд ва шуғли онҳо аз замонҳои бисёр қадим домдорӣ буда ва ҳаст аммо бо ин ҳол бештари толишон кишоварз ҳастанд ҳамчунин осоре дар даст аст, ки дар сафарномҳии мритун кохол русӣ, ки дар қарни даҳ ба толишистон сафар карда буд аз толишон ортоуил (Ардабил) суханони ба миён омада ва ҳамчунин қишри тот ва толиш дар Табриз дар он замон, ки ба мурур замон аз миёни рафтанд ва озарӣ забонон озарбойҷонӣ ононро ба худ ихтисос доданд.
битур куллӣ митавон гӯишҳо ва лаҳҷаҳои забон толиширо ба се даста тақсим кард:
1-гӯиш шимолӣ (Гуштосбӣ)
2- 2-гӯиши марказӣ (каргонрудӣ)
3-гӯиш ҷанубӣ (дувалобӣ)
Забони толишӣ дар толиши Гуштосбӣ[вироиш | вироиши манбаъ]
Дар толиши Гуштосбӣ, толишони Шӯравӣи собиқ дар солҳои 35–1931 барососи ҳуруфи лотин барои худ алифбоӣ вазъ карданд ва бо истифода аз он алифбо ба забони худ барои нахустин бор нашрия, таълифот, осори ҳунарӣ ва кутуби дарсӣ мунташир карданд ва ба ҳамин хатт ва забон дар мадориси худ тадрис намуданд. Ҳатто дар Ланкарон шӯъбаи толишии донишгоҳ пидогужӣ (дониши омӯзиш ва парвариш) вуҷуд дошт. Аммо дар солҳои пас аз 1935 зимни таҳаввулоти сиёсии он давра, ба фаъолитҳои меҳанӣ ва фарҳанги толишон нуқтаи поён гузошта шуд. Аз интишори китоб ва нашрия ба забони толишӣ ҷилавгирӣ ба амал омад. Омӯзиши олӣ ва мадориси толиши таътил гардид ва равшанфикрони толиширо ба Қазоқистон ва дигар ҷумҳуриҳои шарқӣ табъид карданд. Дар солҳои 1949-52 зимни саркӯби муҷаддад ва таҷзияи толишон, ҳазорон хонавода аз онҳоро ба муғон кӯчонданд.
Имло[вироиш | вироиши манбаъ]
Ҷонишинҳо[вироиш | вироиши манбаъ]
Ҷонишинҳо дар забони толишӣ ба се гурӯҳ тақсим мешаванд: ҷонишинҳои мавзӯъ, ҷонишинҳои пассивӣ ва ҷонишинҳои соҳибӣ.
| чонишин | 1 танҳо | 2 танҳо | 3 танҳо | 1 ҷамъ | 2 ҷамъ | 3 ҷамъ |
|---|---|---|---|---|---|---|
| номинатив, толишӣ (ламир) | ăz | të | av | ama | šëma | ave |
| аккузатив, толишӣ (ламир) | mën | tën | avi | aman | šëman | avešun |
| поссессив, толишӣ (ламир) | čëmë | ëštë | čayi | čama | šëma | čăn |
Замони феъл (ногузар)[вироиш | вироиши манбаъ]
Дар ҷадвали зер феъли хобидан (xəta) бар асоси гӯиши парҳсри аз забони толиши дар замонҳои мухталиф сарф мешавад. (барососи гӯиши прҳсри шаҳристони ризвоншҳр мебошад)
| замон/шахс | 1 tanho | 2 tanho | 3 tanho | 1 çam' | 2 çam' | 3 çam' |
|---|---|---|---|---|---|---|
| гузаштаии содда | xət-im(a) | xət-iš(a) | xət-a | xət-imun(a) | xət_irun(a) | xət-in(a) |
| гузаштаии нақлӣ | xəta-m(a) | xəta-š(a) | xəta-a | xəta-mun(a) | xəta_run(a) | xəta-n(a) |
| гузаштаии комил | xəta b-im(a) | xəta b-iš(a) | xəta b-a | xəta b-imun(a) | xəta b-irun(a) | xəta b-in(a) |
| гузаштаии комилии таманои | xəta ba-b-e-m(a) | xəta ba-b-e-š(a) | xəta ba-b-e | xəta ba-b-e-mun(a) | xəta ba-b-e-run(a) | xəta ba-b-e-n(a) |
| гузаштаии илтизомии бо нишона | xəta bə-b-â-m | xəta bə-b-â-š | xəta bə-b-â | xəta bə-b-â-mun | xəta bə-b-â-run | xəta bə-b-â-n |
| гузаштаии илтизомии бенишона | xəta bu-b-um | xəta bə-b-i | xəta bu-b-u | xəta bə-b-am | xəta bə-b-a | xəta bə-b-un |
| гузаштаи истимрори | a-xəs-im(a) | a-xəs-iš(a) | a-xəs-i | a-xəs-imun(a) | a-xəs-irun(a) | a-xəs-in(a) |
| гузаштаи истимрории таманои | ba-xəs-e-m | ba-xəs-e-š | ba-xəs-e | ba-xəs-e-mun | ba-xəs-e-run | ba-xəs-e-n |
| оянда дар гузашта | kâ a-xəs-im(a) | kâ a-xəs-iš(a) | kâ a-xəs-i | kâ a-xəs-imun(a) | kâ a-xəs-irun(a) | kâ a-xəs-in(a) |
| гузаштаи дар ҳоли анҷом | kâ(r) b-im(a) xəta | kâ(r) b-iš(a) xəta | kâ(r) b-a xəta | kâ(r) b-imun(a) xəta | kâ(r) b-irun(a) xəta | kâ(r) b-in(a) xəta |
| ҳоли илтизомии бо нишона | bə-xəs-â-m | bə-xəs-â-š | bə-xəs-â | bə-xəs-mun | bə-xəs-â-run | bə-xəs-â-n |
| ҳоли илтизомии бенишона | bə-xəs-um | bə-xəs-i | bə-xəs-u | bə-xəs-am | bə-xəs-a | bə-xəs-un |
| ҳоли дар ҳоли анҷом | kâr-im(a) xəta | kâr-iš(a) xəta | kâr-a xəta xəta | kâr-imun(a) xəta | kâr-irun(a) xəta | kâr-in(a) xəta |
| ҳоли содда/ихборӣ | ba-xet-im(a) | ba-xet-iš(a) | ba-xet-i | ba-xet-imun(a) | ba-xet-irun(a) | ba-xet-in(a) |
| оянда | kâ ba-xet-im(a) | kâ ba-xet-iš(a) | kâ ba-xet-i | kâ kâ ba-xet-imun(a) | kâ ba-xet-irun(a) | kâ ba-xet-in(a) |
Луғат[вироиш | вироиши манбаъ]
| English | толишии шимолӣ (ланкарон ва лауандиуил) | толишии марказӣ | толишии ҷанубӣ (хушобар/ шондирман) | тотӣ (кулуур/ галуазон) | форсӣ |
|---|---|---|---|---|---|
| big | yol | yâl | yâl | pilla | bozorg |
| boy, son | zôa | zôa, zue | zu'a, zoa | zâ | Pesar |
| bride | vaya | vayu | gēša, vayu | vayu, vēi | arus |
| cat | pišik | peču | peču, pešu, piši | pešu | gorbe, piši |
| cry (v) | bëramati | beramestē | dad karde,beramē | beramesan | geristan |
| daughter, girl (little) | kina, këla | kilu, kela | kina, kel(l)a | kille, kilik | doxtar |
| day | rôž, ruj | ruz | ruz, roz | ruz | ruz |
| eat (v) | hărdati | hardē | hardē | hardan | xordan |
| egg | uva, muqna, uya | âgla | agla,merqona | xâ, merqowna | toxme morq |
| eye | čaš | čaš, čam | čēm | čašm | čašm |
| father | dada, piya, biya | dada | dada | pē | pedar |
| fear (v) | purnē, tărsati | târsinē, tarsestē | tarsē | tarsesan | tarsidan |
| flag | fëlăk | parčam | parcham ,beydoo | ? | parčam, derafš |
| food | hărde | xerâk | xerâk | xuruk | xorâk |
| go (v) | šëdati | šē | šē | šiyan | raftan (šodan) |
| house/room | ka | ka | ka | ka | xâne |
| language; tongue | zëvon,zôn | zun | zavon | zuân | zabân |
| moon | mâng,ošëm | mâng | mang | mung, meng | mâh |
| mother | mua, mu, nana | nana | nana,dede | mâ, dēdē, nana | mâdar, nane |
| mouth | qav, gav | ga, gav, ga(f) | qar | gar | dahân, kak |
| night | šav | šaw | šav | šav | šab |
| north | kubaso | šimâl | shimal | ? | šemâl |
| rice | bërz | berz | berj,berz | berenj | berenj |
| say (v) | votati | vâtē | vâtē | vâtan | goftan |
| sister | huva, hova, ho | xâlâ, xolo | xâ,khala | xâv, xâ | xâhar |
| small | ruk, gada | ruk | ruk | velle, xš | kučak |
| sunset | šăngo | maqrib | maghreb | ? | maqreb |
| sunshine | haši | âftâv | aftav | ? | âftâb |
| water | uv, åv | âv | âv | âv | âb |
| woman, wife | žen | žēn, žen | yen, žen | zanle, zan | zan |
| yesterday | zina | zir, izer | zir, zer | zir | diruz, di |
Эзоҳ[вироиш | вироиши манбаъ]
- ↑ ScriptSource - Azerbaijan
- ↑ ScriptSource - Iran
- ↑ http://www.unesco.org/languages-atlas/en/atlasmap.html
- ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
- ↑ 5.0 5.1 Ethnologue report for Talysh
- ↑ Northwestern Iranian Languages on Ethnologue
- ↑ Хатои ёдкард: Барчасби
<ref>ғайримиҷоз; матне барои ёдкардҳо бо номи:0ворид нашудааст - ↑ Хатои ёдкард: Барчасби
<ref>ғайримиҷоз; матне барои ёдкардҳо бо номи:1ворид нашудааст - ↑ Northwestern Iranian Languages on Ethnologue
Сарчашмаҳо[вироиш | вироиши манбаъ]
- مستوفی، حمدالله به اهتمام دکتر محمد دبیرسیاقی، نزه القلوب، تهران، ص. ۱۰۷
- بر پایهٔ کتاب: تالشان (از دوره صفویه تا پایان جنگ دوم ایران و روس) نوشته حسین احمدی، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، تهران ۱۳۸۰.
- بر پایهٔ کتاب: تاریخ گیلان پس از اسلام نوشته قربان فاخته