Романи Ғуломон

Романи «Ғуломон» — аз панҷ қисм иборат буда, бори аввал ба забони тоҷикӣ соли 1935 ба табъ расидааст. Ин асари ҳаҷман бузург ^[1] аз манзараҳои ғуломфурӯшии ибтидои асри ХIХ сар шуда, то соли 1933 давом мекунад ва воқеаҳои таърихии зиёда аз 100-соларо дар бар мегирад. «Ғуломон»-и С.Айнӣ романи муҳташам (эпопея) мебошад, зеро дар он воқеа ва иштироки персонажҳо то ҳадди аъло инкишоф меёбад. Ҳодисаҳои романи «Ғуломон», асосан дар зодгоҳи худи нависанда — ноҳияи Ғиждувони Бухоро мегузаранд. Аз ин рӯ, «барои ман навиштани ин китоби арзишнок осон буд» — қайд кардааст С.Айнӣ.

Дар «Ғуломон» образҳои бисёре амал мекунанд, вале қаҳрамони марказии асар халқ мебошад. Хатти сужети асар дар асоси амалиёти як авлоду се насл фароҳам омадааст. Дар сари насли аввал Раҳимдод ном ғулом қарор дорад, ки ӯро соҳибонаш дар 7-солагӣ Некқадам ва дар пиронсолӣ Бобоғулом ном мебаранд. Насли дуюмро писари Раҳимдод — Эргаш ва насли сеюмро писари Эргаш — Ҳасан намояндагӣ мекунанд

Насли аввал

Ба насли якум «Ғуломон» ва канизакони бисёре, мисли Ашӯри ҷасур, Фарҳод, Ҳошим, Очил, Зебо, Гулсум шомиланд, ки асосан дар қисми якуми роман фаъолият доранд. Дар саргаҳи ин насл Раҳимдод меистад. Раҳимдод ҳафтсола буд, ки ӯро дастаи ғоратгарони Абдурраҳмон сардор аз Ҳирот ҳамроҳи бист нафари дигар ба асирӣ мегиранд ва ба ӯ номи дигар — Неқадам дода, ба ғуломҷаллоби хевагӣ — Муҳаммад Каримбой мефурӯшад. Каримбой дар саройи Пойи остонаи Бухоро Неқадамро ба 40 тангаи тило ба Абдурраҳимбойи шофиркомӣ мефурӯшад. Лаҳзаи ба банди дасти Неқадам пахш кардани тамғаи тафсон ниҳоят муассир ва ҷонгудоз аст: «Набиполвон Неқадамро пуштнокӣ ба замин хобонид, ду кафи дасти ӯро бо поҳояш ба замин пахш кард. Қалмоқоим пойҳои ӯро пахш карда нигоҳ дошт. Пас аз он Набиполвон тамғаи тафсондаро аз думчааш бо анбӯр бардошта ба банди дасти Неқадам пахш кард. Бача бо ҳавли ҷон чирросзанон фарёди ҷонгудозе баровард... Пас аз он нафасаш ба дарун афтод... Пас аз қадре осуда шудагӣ барин шуд... Бача аз ҳуш рафта буд... Набиполвон тамғаи ба дасти бача часпида мондаро чунонки муҳри ба сурғучи гудохта пахш кардашударо бардоранд, бо зӯр канда гирифт. Ҷойи доғшудаи дасти бачаро Қалмоқоим намади сӯхта пахш кард.

Бо ҳамин амалиёт Неқадам ҳам ба қатори молҳои ҳеч гум нашаванда ва барҳам нахӯрандаи тамғадори бой даромад». Неқадами хурдсол аз пагоҳ то бегоҳ хидмат мекард ва азоби ҷонгудози ғуломиробо сабру тоқат аз сар мегузаронд. Мувофиқи муоҳидаи сулҳе, ки соли 1868 байни аморати Бухоро ва давлати Русия баста шуда буд, бояд ҳамаи ғуломон ва канизакони аморати Бухоро то соли 1880 «озод» мешуданд. Баробари дигар ғуломони Абдурраҳимбой Неқадам низ «озод» мешавад ва баъд Гулсум ном канизакро ба занӣ мегирад. Бобоғулом баъди «озод» шудан ҳам ҳамроҳи Гулсум дар хонаи Абдурраҳимбой кор мекунад. Вақте ки аз заъфи пирӣ дигар аз уҳдаи ягон кор баромада наметавонад, писари Абдурраҳимбой ба Гулсум чунин таъкид мекунад: «Ба Бобоғулом гӯй, ки акнун барои худ ҷойи дигаре ёбад. Мо дар ин гуна қахтсолӣ шумоёнро парво карда наметавонем». Чунин муомилаи сангдилонаи бой ба ӯ таъсири бад мерасонад ва ба бистари беморӣ меафтад. Бобоғулом дигар аз беморӣ намехезад ва дар «деҳаи Қараяғоч дар кӯчаи «ғуломон» дар даруни як хоначаи пастаки похсагини тангдар» вафот мекунад.

Дар роман ҳангоми хукмронии ҳукумати подшоҳии рус расман манъ шудани ғуломӣ, вале дар шакли дигар давом кардани он дар мисоли образи Раҳимдод (Неқадам, Бобоғулом) ва ғуломоне мисли ӯ моҳирона тавсир ёфтааст.

Насли дуввум

Насли дуввуми ғуломон аз насли аввал фарқ дорад. Агар Раҳимдод беҷуръат ва камҳаракат бошад, пас писари ӯ — Эргаш ва ҳамсафонаш — ғулом Ҳайдар, Сафарғулом, Нормурод ва дигарон дар оташи муборизаву талош барои зиндагӣ обутоб ёфтаанд. , Ӯрун Наркалла аз Туркистон рӯзнома ва варақаҳои инқилобӣ оварда, дар байни чӯпонону ҳезумкашон ва умуман аҳолии камбағал паҳн мекунад. Эргаш ба тамоми ҷамъомадҳое, ки дар хонаи хӯҷаинаш воқеъ мегарданд, аҳамият медиҳад, маълумот мегирад ва он суханҳоро ба Сафарғулом ва дигар ҳаммаслаконаш мерасонад. Як рӯз дар вақти ҳезумкашӣ гурӯҳи деҳқонон ба дасти навкарони амир асир меафтад. Агар навкарони амир фардо дар рӯзи равшан аз фаъолияти инқилобии дастгиршудагон воқиф мегардиданд, ҷазои сахт насиби онҳо мешуд. Эргаш аз торикии шаб истифода карда, на танҳо худ аз ҳабс мегурезад, инчунин рӯзномаю баённомаҳои дар байни ҳезумҳо русткардаро ҳам гирифта бо худ мебарад. Эргаш, Сафарғулом ва дигар намояндагони насли дуввуми ғуломон зиёнкориву кинаҳои ниҳонии Қутбия, Ҳамдамфурма ва Шошмақул барин муфтхӯрон ва бадхоҳони ҷомеаро фош мекунанд, ба рӯди ҷилвон об бароварда, заминҳои гирду атрофи онро шодоб мегардонанд.

Насли сеюм

Насли сеюмро набераи Бобоғулом ва писари Эргаш — Ҳасан ва ҳамсафони ӯ — Муҳаббат, Фотима намояндагӣ мекунанд. Ин насл дар ҷомеаи шӯравӣ умр ба сар мебарад ва дар қисми охири асар — қисми панҷум фаъолият дорад. Махсусан, ишқу муҳаббати Ҳасану Фотима самимӣ ва воқеъ мебошад. Фотима, ки ростқавл, меҳнатдуст ва якрую якзабон буд, ба Қутбияи бойдухтар майл кардани Ҳасанро дида, аз ӯ меранҷад. Ҳасан ин хатои худро дарк карда аз Фотима узр мепурсад. Дар асар ин лаҳза басо ҷолиб ба тасвир омадааст. Муҳаббат Ҳасанро барои ин хатоаш коҳиш карда мегӯяд:

— Дар аввал ту дили ӯро шикастӣ. Дили шикаста бо узру маъзарати хушку холӣ дуруст нахоҳад шуд. Дар натиҷаи таҷрибаҳои бисёр аст, ки гуфтаанд:

«Дил ки ранҷид аз касе, хурсанд кардан мушкил аст,

Шишаи бишкастаро пайванд кардан мушкил аст.

Шишаи бишкастаро пайванд кардан метавон,

Мурғи аз каф ҷастаро побанд кардан мушкил аст».

— Ман умедворам, ки, — гуфт Ҳасан, — ин узри ман узри хушку холӣ шуда намемонад. Ҳасан ва Фотима фаъолияти зиндагии падарони худро дар шароити дигари иҷтимоӣ бо сарбаландӣ идома медиҳанд.

Дар «Ғуломон» образҳои зиёде амал мекунанд. Образҳои манфии Қиличхалифа, Абдурраҳмон сардор, Акрамбой, Наби-полвон, Муҳаммад Каримбой, Ӯрмонполвон, кали Султон, Шоҳназарбой, Мулло Қаххор, Қутбия воқеӣ ва табиӣ тасвир ёфта, ифодакунандаи муносибату муомилаи қувваҳои манфии ҷомеа мебошанд.

Айнӣ ҳангоми тасвири образҳои манфӣ аз воситаҳои гуногуни тасвири бадеӣ ва тарзи баёни ҳаҷвӣ моҳирона истифода мекунад. Масалан, дар боби VIII қисми якуми роман маросими ғуломҷаллоби хевагӣ — Муҳаммад Каримбойро қабул кардани амир Ҳайдар^[2] тасвир ёфтааст. Вақте ки Муҳаммад Каримбой қоидаи дастбӯсии амирро ба ҷой оварда аз саломхона берун мебарояд, ӯро дарбориён иҳота мекунанд. Ин манзара чунин тасвир ёфтааст: «Дар берун аҳли дарбор корвонбоширо монанди мӯру малах фаро гирифтанд. Инҳо монанди ҳашароти мурдорхор мехостанд аз бадани фарбеҳи чиркини корвонбошӣ, ки аз пеши амир ба обу арақ ғутида монанди мурдаи куҳна бӯй гирифта баромада буд,порчаҳои равғанин канда гиранд». Қувваи ҳаҷви порчаи мазкурро санъатҳои бадеии ташбеҳу тавсиф ва муболиғаву киноя афзун намудаанд.

«Ғуломон» романи таърихӣ мебошад ва дар байни персонажҳои он чун амир Ҳайдар, мулло Қаҳҳор, хушбегӣ Низомиддинхӯҷа, Нуриддинхӯҷа чандин шахсҳои таърихӣ иштирок мекунанд ё ном бурда мешаванд.

«Ғуломон» чун намунаи адабиёти бадеии халқҳои Осиёи Миёна дар 200-ҷилдаи китобхонаи адабиёти ҷаҳонӣ ҷой гирифтааст. С.Айнӣ бо романи «Ғуломон» як силсилаи асарҳои насрии худро, ки аз китобҳои «Одина», «Дохунда» ва «Ғуломон» иборат буд, ба анҷом мерасонад.

Нигаред низ

Адабиёт

АДАБИЁТИ ТОҶИК (даври нав) китоби дарсӣ барои хонандагон. Душанбе: "Маориф" 2015 сол, 400 саҳ.
Муаллифони китоб: :Худойназар Асозода ва Аламхон Кӯчаров

Эзоҳ

↑ [Матни куллиёти "Ғуломон"], 610 саҳифа мебошад.
↑ амир Ҳайдар, чорумин амири Бухоро аз сулолаи Манғития буда, солҳои 1802—1826 ҳукмронӣ кардааст..

[1] [Матни куллиёти "Ғуломон"], 610 саҳифа мебошад.

[2] амир Ҳайдар, чорумин амири Бухоро аз сулолаи Манғития буда, солҳои 1802—1826 ҳукмронӣ кардааст..

[1]

[2]