Узбексозӣ
Узбексозӣ (ӯзбекӣ: o'zbeklashtirish) — ин равандест, ки чизе (осори бадеӣ, шаҳрҳо, мусиқӣ ва ғ.) ё касе (шахсҳо), ки аз фарҳангӣ ғайриузбек аст, узбек мешавад ё маҷбур мешавад узбек шавад.
Ӯзбекистони шӯравӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Ин истилоҳ аксар вақт барои тавсифи раванде истифода мешавад, ки дар тӯли солҳои 1924 то 1929 ба ҳайси ҷумҳурии худмухтор ба ҳайати ҶШС Ӯзбекистон дохил карда шудани минтақаи аз ҷониби Тоҷикистон ишғолшуда мебошад.
Истилоҳи «ӯзбаксозӣ» низ барои ассимилятсияи фарҳангии тоҷикон дар Ӯзбекистон истифода мешавад. Ба далели фишорҳои ассимилятсия, ки соли 1924 бо таъсиси ҶШС Узбакистон оғоз шуд, тоҷикони этникӣ аксар вақт дар варақаҳои барӯйхатгирии аҳолӣ худро узбак муаррифӣ мекарданд ва бартарӣ медоданд, ки дар шиносномаҳои худ ҳамчун узбак сабти ном шаванд, то барои кишоварзӣ ба маҳалли сусттараққикардаи кӯҳистону деҳот (Тоҷикистон) фиристода нашаванд[1]. Дар ҳоле ки тибқи омори расмии Ӯзбакистон, шумори умумии тоҷикон дар Узбакистон тақрибан 5 % аст, тахминҳои субъективии коршиносон мегӯянд, ки тоҷикон то 25-30%-и ҷамъияти ин кишварро ташкил медиҳанд[2][3][4].
Солҳои 1989—1990 иттиҳодияҳои ҷамъиятию фарҳангии Тоҷикистон алайҳи «ӯзбакикунонии иҷборӣ» дар Самарқанду Бухоро дар водии Фарғона тақозо карданд, ки ба афроде, ки аз он маҳрум шудаанд, додани мақоми тоҷикӣ (дар шиноснома) ва таъсиси мактабу рӯзномаҳо ба забони тоҷикӣ. Тоҷиконе, ки аз узбакзо бештар осеб дидаанд, дар шаҳрҳои бузурге чун Бухоро, Самарқанд, Фарғона, Тирмиз ва Қӯқанд аксариятро ташкил медоданд. Аллакай дар таҳти раёсати котиби якуми Ҳизби Коммунисти РСС Ӯзбекистон Шараф Рашидов аз соли 1959 то соли 1983 қариб ҳамаи мактабҳои тоҷикзабони дар ҳудуди Ӯзбекистон, аз ҷумла дар Самарқанду Бухоро барҳам дода шуда буданд. Дар замони Шараф Рашидов, котиби якуми Ҳизби коммунисти РССӮ аз соли 1959 то соли 1982, тоҷикон бояд ё худро узбак муаррифӣ мекарданд ва ё ба Тоҷикистон кӯчонида мешуданд[5]. Бо вуҷуди он ки дар он замон то 30 дарсади шаҳрвандони Узбакистон тоҷик буданд, тоҷику форсҳо мақоми ақаллият надоштанд ва ҳатто саркӯб мешуданд.
Ӯзбекистони мустақил
[вироиш | вироиши манбаъ]Пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ истилоҳи «ӯзбаксозӣ» ба равандҳое дар Узбакистон, ки шӯрависозӣ ва русисозиро иваз мекард, истифода мешааад. Дар байни онҳо барқарор кардани аҳамияти забони ӯзбекӣ, ки ҷои забони русиро дар таълими ҳатмӣ гирифтааст, тарғиби анъана ва фарҳанги ӯзбекӣ мебошад. Ҳатто пас аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ теъдоди бештари тоҷикон ба Тоҷикистон кӯч дода шуда, китобҳои адабиёти форсӣ сӯзонида шуда, тоҷикон зиндонӣ шуданд[6]. Имрӯз, тоҷикон то ҳол қурбонии табъиз ва таъқибот мебошанд[6][7]. Ҳоло расман онҳо тақрибан 5%-и аҳолии Узбакистонро ташкил медиҳанд[8] ва созмонҳои ҳуқуқи башар, аз қабили Amnesty International, арзишҳои дурақамаро қабул мекунанд. Онҳо ба фарқ аз қароқалпоқҳо, ки камтар аз 2 % -ро ташкил медиҳанд, статус надоранд. Аксари сокинон дар Самарқанд, Бухоро ва водии Фарғона дузабона (тоҷикӣ ва ӯзбекӣ) ва ҳатто сезабона (тоҷикӣ-русӣ-ӯзбекӣ) ҳастанд, аммо дар даҳсолаҳои охир ин таносуб коҳиш ёфтааст. Имрӯз онҳо асосан танҳо бо забони ӯзбекӣ гап мезананд.
Ӯйғурҳо
[вироиш | вироиши манбаъ]Дар водии Фарғона на танҳо тоҷикон, балки уйғурҳо низ як қисми назаррасро ташкил медоданд. Аммо инҳо саркӯб шуданд ва маҷбур шуданд узбакӣ ҳарф зананд ва худро узбак муаррифӣ кунанд. Имрӯз уйғурҳо танҳо як қисми ками аҳолиро ташкил медиҳанд[9].
Эзоҳ
[вироиш | вироиши манбаъ]- ↑ Rahim Masov, The History of the Clumsy Delimitation, Irfon Publ. House, Dushanbe, 1991 Шаблон:In lang. English translation: The History of a National Catastrophe, transl. Iraj Bashiri, 1996.
- ↑ Results of population censuses in Uzbekistan in 1959, 1970, 1979, and 1989.. 29 Январ 2022 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 20 июни 2008.
- ↑ CIA World Factbook: Uzbekistan (1996 est.)
- ↑ Richard Foltz, «The Tajiks of Uzbekistan», Central Asian Survey, 15(2), 213—216 (1996).
- ↑ United Nations High Commissioner for Refugees: Refworld | Uzbekistan: Treatment of ethnic Tajiks and the state protection available to them (2003—2005). Abgerufen am 14. März 2021 (англисӣ). ↑ Перейти обратно: a b c
- ↑ 6.0 6.1 David Carlson Uzbekistan - Ethnic Composition and Discriminations(англ.). Harvard-Universität (August 2003).
- ↑ United Nations High Commissioner for Refugees Refworld | Uzbekistan: Treatment of ethnic Tajiks and the state protection available to them (2003-2005)(англ.).
- ↑ Uzbekistan(олмонӣ). CIA.
- ↑ Colin Mackerras, Michael Clarke: . Routledge, 2009, ISBN 978-0-415-45317-2 (google.de [abgerufen am 14. März 2021]).