Имперотурии Муғул

	Имперотурии Муғул
Пойтахт	Avarga[d], Karakorum[d], Хонболиқ[d] ва Xanadu[d]
Забон(ҳо)	забонҳои муғулӣ[d]
Воҳиди пул	balysh[d]
Майдон	4 000 000 ± 1 км² (1206); 12 000 000 ± 1 км² (1227); 23 500 000 ± 1 км² (1294); 24 000 000 ± 1 км² (1309);
Аҳолӣ	160 000 000 тан (1279);
Шакли ҳукмронӣ	elective monarchy[d] ва подшоҳии ворисӣ[d]
	Золотая Орда →; Чагатайский улус →; Государство Хулагуидов →;

Имперотурии Муғул (муғ. Монголын эзэнт гүрэн^?, ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ
ᠡᠵᠡᠨᠲᠦ
ᠭᠦᠷᠦᠨ^?; Их Монгол улс^?, ᠶᠡᠺᠡ
ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ
ᠤᠯᠤᠰ^?; Yeke Mongɣol ulus — «Империяи бузурги Муғул») — давлате, ки дар асри XIII дар натиҷаи истилоҳои Чингизхон ва ворисони ӯ ба вуҷуд омада, давлати Муғул аз Аврупои Шарқӣ то баҳри Ҷопон ва аз Новгород то Осиёи Ҷанубу Шарқӣ, бузургтарин давлати забтшуда дар таърихи ҷаҳон бешумор мерафт. Масоҳати давлат тақрибан 24 миллион км² ё 33 миллион км²).

Дар авҷи худ он минтақаҳои васеи Осиёи Марказӣ, Сибири Ҷанубӣ, Аврупои Шарқӣ, Шарқи Наздик, Чин ва Тибетро дар бар мегирифт. Дар нимаи дуюми садаи XIII пошхӯрии империя оғоз шуда ва соли 1269 ба охир расид ^[1], вақте ки ҳар як хони ҳар улус (ба истиснои Хубилайхон, ки дар маркази империя ҳукмронӣ мекард) худро мустақил эълон карданд ва ҳама якдигарро хони мустақили улусҳои алоҳида шинохтанд, ки ба онҳо Чингизиён сарварӣ мекарданд. Бузургтарин порчаҳои Муғулистони Кабир империяи Юан, Ҷочи Улус (Урдаи Заррин), Давлати Ҳулагуиён (Илхонӣ) ва Улуси Чағатой буданд. Хони бузург Хубилайхон, ки (1271) унвони император Юанро ба даст оварда, пойтахтро ба Хонбалик (Пекини хозира) кучонда буд, бар тамоми улусҳо бартарият дошт. Дар ибтидои асри XIV ягонагии расмии империя дар шакли конфедератсияи давлатҳои амалан мустақил барқарор гардид.

Дар соли 1368 империяи Юан аз байн рафт ва бо ҳамин империяи Муғулҳо низ ниҳоят аз байн рафт.

Ном

Империяи Муғулистон худро бо забони Муғулии ҳозира. — Yeke Mongɣol ulus; бо хати муғулии қадим. —ᠶᠡᠬᠡ
ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ
ᠤᠯᠤᠰ. Бо забони туркӣ — Kür uluγ ulus ^[2] меномиданд.

Муғулҳо давлати худро “Монго/Мунгу” – “Нуқра” номида, бо шабеҳи сулолаи “оҳанин” -и Китон Ляо ва сулолаи Ҷурчен Ҷин “заррин” ^[3] . Дар матнхои хитоии « Хей-да ши-люэ »-и соли 1237 гуфта мешавад, ки аҳолии Муғулистони Кабир давлати худро «Сулолаи бузурги нуқра» номидаанд ^[4] .

Ташкили давлат

Темучин (Чингизхон) бар тоторҳо ва кереитҳо пирӯз шуда, ба ташкили халқи худ – лашкар шурӯъ кард. Дар зимистони солҳои 1203—1204 як қатор ислоҳот тайёр карда шуд, ки асоси давлати Муғулистонро гузоштанд.

Маъракаи Ҷебе ва Субедей

Фурӯпошӣ (1259–1304)

Муғулҳо дар давраи императорӣ бо мушкилоти зиёди маъмурӣ рӯ ба рӯ шуданд. Ин бузургтарин империя буд, ки бузургтарин қаламрави ҳамсоя дар таърихи ҷаҳонро дар бар мегирад. Он аз Полшаи муосир дар ғарб то Корея дар шарқ ва аз Сибир дар шимол то халиҷи Уммон ва Ветнам дар ҷануб тӯл кашида, тақрибан 33 миллион километрро ташкил медиҳад. $^{2}$ , (22 фоизи масоҳати умумии Замин) ва 1/4 ахолии Замин (110 миллион нафар, гарчанде ки дар он вақт дар ҷаҳон қариб 480 миллион нафар одамон мавҷуд буданд).

Фурӯпошӣ

Дар соли 1368 империяи Юани Муғулистон дар натиҷаи шӯриши саллаи сурх дар Чин пош хӯрд. Дар соли 1380 ҷанги Куликово ба амал омад, ки таъсири Урдаи зарринро дар қаламрави Князии Маскав суст кард. Истгоҳи дарёи Угра дар соли 1480 боиси бардошта шудани юғи муғул-тоторҳо гардид. Давраи парокандагии феодалӣ ва ҷангҳои байниҳамдигарии Осиёи Миёна боиси дар миёнаҳои асри XIV сарнагун шудани улуси Чағатой гардид.

Ба гуфтаи Лев Гумилёв, гарчанде ки хунҳо, туркҳо ва муғулҳо аз ҳамдигар хеле фарқ мекарданд, ҳамаашон дар як вақт монеае шуданд, ки ҳамлаи Чинро дар сарҳади даштҳо боздорад ^[5] .

Мерос

Map of Asia — Дар ин харита сарҳадҳои императории Муғулистон дар асри 13 дар муқоиса бо сукунати ҳозираи муғулҳо дар Муғулистон, Русия, Осиёи Марказӣ ва Чин нишон дода шудаанд.

Империяи Муғулистон, ки дар авҷи худ бузургтарин империяи таърих буд, ба муттаҳидшавии минтақаҳои калон таъсири назаррас расонд, ки баъзеи онҳо (аз қабили Русия ва Чин) то имрӯз, ҳарчанд дар зери шаклҳои гуногуни ҳукумат муттаҳид боқӣ мемонанд . Муғулҳо, ба ғайр аз аҳолии асосӣ, пас аз фурӯпошии империя, эҳтимолан аз ҷониби аҳолии маҳаллӣ ассимилятсия шуданд ва баъзе аз ин наслҳо динҳои маҳаллиро қабул карданд, масалан, сокинони хониҳои шарқӣ асосан дини буддизмро қабул карданд ва сокинон аз се хонии ғарбӣисломро қабул карданд, асосан аз ҷараёни тасаввуф ^[6] .

Тибқи баъзе маъхазҳо, истилоҳои Чингизхон боиси харобии бесобиқаи қаламравҳои минтақаҳои ҷуғрофии таҳти тасарруфи ӯ ва аз ин рӯ, ба баъзе тағйирот дар вазъи демографии Осиё, аз қабили муҳоҷирати оммавии қабилаҳои эронии Осиёи Марказӣ дар Эрони муосир оварда расониданд. . Ҷаҳони ислом низ дар натиҷаи ҳамлаи муғулҳо ба таври назаррас тағйир ёфт. Ахолии кухи Эрон ба касалй ва гуруснагии васеъ дучор омад, ки аз чор се хиссаи ахолй (10—15 миллион кас) кушта шуд. Муаррих Стивен Уорд бар ин назар аст, ки аҳолии Эрон то нимаи асри 20 натавонистаанд сатҳи то муғулҳоро барқарор кунанд ^[7] .

Ҳокимон

№.	Хон	Тасвир	Оғози ҳукмронӣ	Охири ҳукмронӣ	Пайдоиш
1	Чингизхон		1206	1227
2	Уктойхон		1229	1241	писари сеюми Чингизхон
3	Гуюк	бе чорчуба	1246	1248	писари Уктой
4	Мунке	бе чорчуба	1251	1259	писари Толуй
5	Хубилай		1260	1271	писари Толуй
Аз соли 1271 унвони хони бузург ба ҳокимони давлати Юан мерос мондааст ^[8] .

Аз соли 1259 то 1264 бародари хурдии ӯ ва рақиби Ариғ Буғо ҳамзамон бо Ҳубилай ҳукмронӣ мекард.

Регентҳо

Толуй писари хурдии Чингизхон (регенти 1227-1229) мебошад.
Дорегене (Туракина) — бевазани Огедей (регент 1242—1246).
Огул-Гаймиш — бевазани Гуюк (регенти 1248—1251).

Ҳамчунин нигаред

Таърихи Муғулистон
Асри бераҳм

Эзоҳ

↑ Почекаев Р. Ю. Правовое положение Улуса Джучи в Монгольской империи 1224—1269 гг.(рус.)(пайванди дастнорас — таърих). — Библиотека «Центральноазиатского исторического сервера». 17 апрели 2010 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 8 августи 2011.
↑ Igor de Rachewiltz, Volker Rybatzki (2010). Introduction to Altaic Philology: Turkic, Mongolian, Manchu. p. 169.
↑ Кычанов Е. И. Жизнь Темучжина, думавшего покорить мир: Чингис-хан. Личность и эпоха. — 2-е изд., перераб. и доп. — Москва: Издательская фирма «Восточная литература» РАН; Школа-Пpecc, 1995. — С. 10. — 272 с. — ISBN 5-02-017390-8.
↑ Пэн Да-я / пер. Линь Кюн-и и Н. Ц. Мункуева. Краткие сведения о черных татарах. Восточная литература(пайванди дастнорас — таърих). www.vostlit.info. 1 Декабри 2018 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 22 ноябри 2018.
↑ ЛЮДИ И ПРИРОДА ВЕЛИКОЙ СТЕПИ(пайванди дастнорас — таърих). 16 Декабри 2013 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 7 апрели 2013.
↑ Foltz. pp. 105—106.
↑ R. Ward, Steven. Бессмертный: Военная история Ирана и его вооруженных сил. — Georgetown University Press(англ.)тҷк., 2009. — С. 39. — ISBN 1-58901-258-5.
↑ Правители Мира. В. Эрлихман. 2009.

Адабиёт

Основная

Карпини, Гийом де Рубрук, История Монголов / Путешествие в восточные страны, СПб.: 1911.
Армянские источники о монголах (Извлечения из рукописей XIII—XIV вв.). — М., 1962.
Ата-Мелик Джувейни. Чингисхан. История Завоевателя Мира / Перевод с текста Мирзы Мухаммеда Казвини на английский язык Дж. Э. Бойла, с предисловием и библиографией Д. О. Моргана. Перевод текста с английского на русский язык Е. Е. Харитоновой. — М.: «Издательский Дом МАГИСТР-ПРЕСС», 2004. — 690 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-89317-201-9.
{{{заглавие}}}.
Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи- та’рих. «Полный свод истории» / Пер. и комм. П. Г. Булгакова; Доп. к пер., введ. и указ. Ш. С. Камолиддина. — Ташкент: Узбекистан, 2006. — 560 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-640-02794-0.
{{{заглавие}}}.
{{{заглавие}}}.
{{{заглавие}}}.
Киракос Гандзакеци. История Армении / Перевод с древнеармянского, предисловие и комментарий Л. А. Ханларян. — М.: Наука, 1976.
{{{заглавие}}}.
{{{заглавие}}}. — В этой публикации дан перевод только части текста памятника (примерно 45% от всего текста). Полный перевод сочинения Пэн Да—я и Сюй Тина "Хэйда шилюэ (Краткие известия о чёрных татарах)" осуществлён Р.П. Храпачевским и опубликован в книге "Золотая Орда в источниках. Том третий. Китайские и монгольские источники", М. 2009.
{{{заглавие}}}.
Мэн-да бэй-лу («Полное описание монголо-татар») / Пер. Н. Ц. Мункуева. — М.: Наука, 1975.
{{{заглавие}}}.
Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского Л. А. Хетагурова, редакция и примечания профессора А. А. Семёнова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 1.
Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского О. И. Смирновой, редакция профессора А. А. Семёнова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 2.
Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского Ю. П. Верховского, редакция профессора И. П. Петрушевского. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1960. — Т. 2.
Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод А. К. Арендса. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1946. — Т. 3.
{{{заглавие}}}.
«Хэй-да ши-люэ»: источник по истории монголов XIII в. / Отв. ред. А. Ш. Кадырбаев. — М: Восточная литература, 2016. — 254 с. — ISBN 978-5-02-039770-5.

Дополнительная

{{{заглавие}}}.
Вернадский Г. В. Монголы и Русь = The Mongols and Russia / Пер с англ. Е. П. Беренштейна, Б. Л. Губмана, О. В. Строгановой. — Тверь, М.: ЛЕАН, АГРАФ, 1997. — 480 с. — 7 000 экз. — ISBN 5-85929-004-6.
Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Золотая Орда и её падение. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1950.
Гумилёв Л. Н. Поиски вымышленного царства (Легенда о «государстве пресвитера Иоанна»). — М.: Айрис-пресс, 2002. — 432 с. — (Библиотека истории и культуры). — ISBN 5-8112-0021-8.
Далай Ч. Монголия в XIII—XIV веках / Отв. редактор Б. П. Гуревич. — М.: Наука, 1983.
Закиров С. Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом (XIII—XIV вв.). — М.: Наука, 1966. — 160 с.
Крадин Н. Н., Скрынникова Т. Д. Империя Чингис-хана. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2006. — 558 с. — 1 200 экз. — ISBN 5-02-018521-3. Нусхаи бойгонишуда дар Wayback Machine
{{{заглавие}}}.
{{{заглавие}}}.
{{{заглавие}}}.
Россаби Морис. Золотой век империи монголов. Жизнь и эпоха. — СПб.: Евразия, 2009. — 480 с. — (Историческая библиотека). — 1 500 экз. — ISBN 978-5-8071-0335-2.
{{{заглавие}}}.
{{{заглавие}}}.
Хафизов Г. Г. Распад Монгольской империи и образование улуса Джучи. — Казань: Татарское книжное издательство, 2000. — 94 с. — ISBN 5-298-00990-5.
Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. — М.: АСТ: ЛЮКС, 2005. — 557, [3] с. — (Военно-историческая библиотека). — 5 000 экз. — ISBN 5-17-027916-7.
{{{заглавие}}}.
Жан-Поль Ру. История империи монголов = History of Mongol Empire / Пер с фр. З. З. Сажиновой. науч. ред. П. Б. Коновалов, С.Ш. Чагдуров. — Улан-Удэ: Изд-во Бурятского госуниверситета, 2006. — 672 с. — 500 экз. — ISBN 5-85213-906-8.

Пайвандҳо

Атлас Монгольской империи онлайн(пайванди дастнорас — таърих). — Удел Могултая. 16 апрели 2010 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 27 Январ 2012.
Монгольская феодальная империя // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
Монгольские завоевания // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
Уэзерфорд Дж. Чингисхан и рождение современного мира(пайванди дастнорас — таърих). Баргирифта аз сарчашмаи аввал 16 июли 2014. = Genghis Khan and the Making of the Modern World. / [Пер. с англ. Е. Лихтенштейна]. — М. : АСТ ; Владимир : ВКТ, 2008. — 493, [2] с. : ил. ISBN 978-5-17-031548-2
Завоевание Руси татаро-монголами. Интерактивная карта

[Почекаев-1] Почекаев Р. Ю. Правовое положение Улуса Джучи в Монгольской империи 1224—1269 гг.(рус.)(пайванди дастнорас — таърих). — Библиотека «Центральноазиатского исторического сервера». 17 апрели 2010 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 8 августи 2011.

[philology-2] Igor de Rachewiltz, Volker Rybatzki (2010). Introduction to Altaic Philology: Turkic, Mongolian, Manchu. p. 169.

[3] Кычанов Е. И. Жизнь Темучжина, думавшего покорить мир: Чингис-хан. Личность и эпоха. — 2-е изд., перераб. и доп. — Москва: Издательская фирма «Восточная литература» РАН; Школа-Пpecc, 1995. — С. 10. — 272 с. — ISBN 5-02-017390-8.

[4] Пэн Да-я / пер. Линь Кюн-и и Н. Ц. Мункуева. Краткие сведения о черных татарах. Восточная литература(пайванди дастнорас — таърих). www.vostlit.info. 1 Декабри 2018 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 22 ноябри 2018.

[5] ЛЮДИ И ПРИРОДА ВЕЛИКОЙ СТЕПИ(пайванди дастнорас — таърих). 16 Декабри 2013 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 7 апрели 2013.

[6] Foltz. pp. 105—106.

[Steve_Ward-7] R. Ward, Steven. Бессмертный: Военная история Ирана и его вооруженных сил. — Georgetown University Press(англ.)тҷк., 2009. — С. 39. — ISBN 1-58901-258-5.

[8] Правители Мира. В. Эрлихман. 2009.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]