Съезди умумирусиягии мусулмонон

Мавод аз Википедиа — донишномаи озод

Съезди умумирусиягии мусалмонон (русӣ: Всеросси́йский съезд мусульма́н) рӯзҳои 1-11 майи соли 1917 дар хонаи Асадуллоеви шаҳри Маскав баргузор гардид. Бино барои баргузории съездро писари Асадулаев фароҳам овардааст. Ин съезд як навъ идомаи чор съезд умумирусиягии мусалмонон буд, ки солҳои 1905-1906 ва 1914 ғайриқонунӣ дар Нижний Новгород ва Санкт-Петербург баргузор шуда буданд. Тафовути рақамгузорӣ аз он сабаб ба амал омадааст, ки пас аз Инқилоби Октябри соли 1917 тасмим гирифта шуд, ки шумораи съездҳоро аз соли 1917 аз нав оғоз кунанд [1]. Съезд бо ташаббуси фраксияи мусулмонони Думаи давлатии даъвати IV баргузор гардид. Қарори даъват кардани съезд моҳи марти соли 1917 дар як ҷаласа дар Санкт-Петербург қабул шуда буд. мини| Чиптаи даромад

Вакилон[вироиш | вироиши манбаъ]

Съездро Бюрои марказии муваққатии мусулмонони Русия ташкил кардааст. Дар ин съезд 830 вакилон аз минтақаи Туркистон, Қафқоз, Қрим, Сибир, хонигариҳои Хева ва Бухоро ширкат варзиданд , ки намояндагӣ аз ташкилотҳо ва ҳизбҳои сиёсии гуногун — аз муҳофизакорӣ то радикал буданд. Тибқи маъхазҳои дигар, ин съезд 900 вакилро гирд овард: тақрибан ҳамаи вакилони Думаи давлатӣ, афсарон, сарбозон, тақрибан 300 муллоҳо ва тақрибан 100 зани мусалмон (асосан донишҷӯёни муассисаҳои таҳсилоти олӣ ва хатмкардагони онҳо) [2].

Дар президиуми съезд Ибрагим Ахтямов (Уфа), И. Алкин, А. Тсаликов, С. Ёқубова (Қазон). М. Бигиев , Мулло X. Габашӣ (губернияи Қазон), X. Досмухамедов (вилояти Урал), Г. Исхаки (Москва), Ф. Карими (Оренбург), Ҷ. Саидахметов (Қрим), А. -М. Топчибашев (Боку), У. Хоҷаев (Туркистон). Ғайр аз ин, дар байни вакилон чунин шахсиятҳои барҷастаи мусулмонӣ буданд, ба монанди: А. З. Валидов , Ш. Мухамедяров, Г. Терегулов, Ф. Туктаров, М. Муртазин, А. Ягафаров, С. Мрясов ва дигарон [1][3]. Дар съезд мухбирони рӯзномаҳои пешрафтаи Маскав ва Санкт-Петербург, рӯзноманигорони Бритониё ва Амрико ширкат варзиданд. Съезд бо хондани порчае аз Қуръон ва сухани ифтитоҳии Мусо Бигиев аз номи ҳукумати муваққатӣ, С. ВА. Котляревский ифтитоҳ ёфт [4].

Масъалаи рӯз[вироиш | вироиши манбаъ]

Вазифаи асосии съезд ҳалли масъалаи мустақилияти халқҳои мусулмони Русия буд [1]. Барои кор дар съезд нуҳ бахш таъсис дода шуданд:

  1. дар бораи сохтори дохилии давлатии Русия,
  2. оид ба саволи кор,
  3. оид ба масъалаи аграрӣ,
  4. дар масъалаи занон,
  5. дар бораи омодагӣ ба интихоботи Маҷлиси Муассисон,
  6. дар масъалаи низомӣ,
  7. оид ба масъалаи динӣ,
  8. оид ба таҳсил,
  9. дар бораи ҳукумати маҳаллӣ [4].

Қарорҳо[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар масъалаи сохти ояндаи ҳудудии Русия овозҳои вакилони Съезд тақсим шуданд. Ду нуқтаи назар вуҷуд дошт — барои федералӣ ва барои сохтори унитарӣ. Идеяи федератсия ба мусалмонон додани автономияи миллию ҳудудӣ буд. Сохтори воҳид танҳо автономияи фарҳангӣ ва миллиро ба зимма гирифт. Ҷонибдорони федератсия намояндагони Озарбойҷон, Туркистон, вилоятҳои Қазоқистон, Қрим ва Бошқирдистон буданд [5]. Тоторҳои Волга ва вакилон аз Қафқози Шимолӣ ҷонибдори давлати воҳид буданд. 7 майи соли 1917 аксарияти овозҳои вакилони Съезд (446 овоз) ба ҷонибдории федератсия дода шуданд, дар ҳоле ки 271 овоз ба сохтори унитарӣ дода шуд. Аммо, доктори илмҳои таърих Салавот Исҳоқов ба хулосае омад, ки вакилони Съезд ба фарқиятҳои байни мухториятҳои ҳудудӣ ва миллӣ-фарҳангӣ чандон аҳамият надоданд.

Онҳо инчунин масъалаи қатъи муҳоҷирати муваққатӣ ба минтақаҳои дурдасти кишварро то ҳалли масъалаи замин дар Курултай баррасӣ карданд. Съезд воқеан ба консепсияи ваҳдати сиёсӣ, маъмурӣ ва иқтисодии мусулмонони Русия, ки онро И. Гаспринский бароварда буд, хотима бахшиданд [6]. Вакилон зидди ҷанги ҷаҳонӣ баромад карданд; артиш бояд дар заминаи миллӣ сохта шавад, воҳидҳои алоҳидаи мусулмонӣ ташкил кардан лозим аст, сарбозон бояд дар қаламраве, ки даъват шуда буданд, хидмат кунанд [7]. Бо қарори съезд шуъбаҳои динии қазоқҳои губернияҳои Тургай, Урал, Акмола ба шуъбаи рӯҳониёни мусулмони Оренбург дода шуданд. Дар съезд ҳайати маъмурияти динии Оренбург интихоб карда шуд. Съезд дар бораи таҳсили ҳатмии ройгон барои ҳама, таълим дар мактабҳои мусулмонӣ дар баробари забони модарии "забони муштараки туркӣ" ва ғайра қарор қабул кард.

Дар бораи гузориши Тсаликов дар бораи муносибат ба ҷанг, конгресс рӯзи 4 май бо як овоз қатъномае қабул кард, ки дар он ба сиёсати империалистӣ эътироз баён карда шуда буд, гуфта шуд, ки мусулмонони Русия бидуни аннексия ва ҷуброн ҷонибдори сулҳ ҳастанд ва зарур мешуморанд, ки Русияро дар номи мубориза барои озодӣ ҳимоя кунанд. Мувофиқи маърӯзаҳои полковник И.Галиев ва ҳамраиси раиси Кумитаи мусалмонони Гарнизони Қазон А Монасипов, масъалаи бекор кардани хидмати ҳарбӣ ба миён гузошта шуд. Аз рӯи масъалаи корӣ, пас аз маърӯзаҳои (Хуҷанд) ва Терегулов, аз ҷониби намояндаи коргарон Н.Мухтаров (Қазон) қарор қабул карда шуд; ҷорӣ кардани рӯзи кории 8-соата, санҷишҳо оид ба риояи қонунҳои меҳнат ва шароити меҳнати коргарон, меҳнати занон дар ҷойҳои кори зарарнок, кумакпулӣ барои нафақа аз ҳисоби корфармо, манъи кори кӯдакон ва наврасони то 16-сола, ҷаримаҳо ва ғ.[4] оид ба масъалаҳои занон, пас аз маърӯзаҳои И.Туктарова (Қазон), Ф.Кулахметова (Қазон) ва М.Бигиев, съезд қарор кард, ки занони мусалмон бояд дар ҳуқуқҳои сиёсӣ ва шаҳрвандӣ бо мардоне, ки аз бисёрзанӣ манъ карда шудаанд ; зан ҳуқуқ дорад аз шавҳараш ҷудо шавад; издивоҷ танҳо дар синни 16-солагӣ. Қарори оид ба корҳои фарҳангӣ ва маърифатӣ қарорҳои Съезди III Умумирусиягии мусалмонони соли 1906-ро такрор мекард [6]. Съезд оид ба масъалаи аграрӣ чунин қарор қабул кард: «Ҳама заминҳо (ҳукумат, кабинет, дайр ва хусусӣ) бояд ба дасти худи мардум гузаранд; қонун дар бораи моликияти хусусии замин, фурӯш ва хариди замин - бояд нест карда шавад » [3].

Пас аз шунидани маърӯзаҳои С.Алкин (Қазон) ва Имом К.Тарҷемани (Қазон), конгресс қарор кард (6 май) дар бораи азнавташкилдиҳии Маъмурияти Рӯҳонии Оренбург ва интихоби муваққатии Рӯҳонӣ. Галимҷон Барудӣ муфтии Идораи рӯҳонии мусалмонони Русия ва Сибири дохилӣ интихоб шуд, ки тавонистааст аз С. Мақсудӣ, Ҳ. Габяши, М. Бигиев ва Г. Бубӣ гузарад. Бори аввал дар таърихи Идораи Рӯҳонӣ муфтиро император таъйин накард, балки дар интихоботи озод интихоб шуд.

Дар рӯзи охирини съезд қарор оид ба ташкили Шӯрои Умумирусиягии Марказии Мусалмонон (Миллӣ Шӯро) -— "Шӯрои мусалмонони Русия" барои роҳнамоӣ ва ҳамоҳангсозии амалҳои мусулмонони кишвар қабул карда шуд [4]. Шӯро аз 30 нафар иборат буд, ки ба он Кумитаи иҷроия (Икомус) иборат аз 12 нафар роҳбарӣ мекард [8].

Қарор шуд, ки Съезди II Умумирусиягии мусалмонон дар Қазон, III — дар Тошканд, IV — дар Боку баргузор шавад. Съезд бо хондани дуои бахшида ба хотираи Оғо Шамсӣ Асадулаев, ки биноеро, ки дар он конгресс баргузор шуда буд, ба мусалмонони Маскав ҳадя кард, ба поён расид [4].

Эзоҳ[вироиш | вироиши манбаъ]

  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 Ислам в Москве: энциклопедический словарь / Коллект. автор. Сост. и отв. редактор — Д. З. Хайретдинов. — Н. Новгород: Издательский дом «Медина», 2008.
  2. ↑ Исхаков С. М. Ибрагим Ахтямов и Юлия Попова: из жизни социал-демократов Южного Урала и Поволжья // Вестник Оренбургского государственного педагогического университета. Электронный научный журнал. — 2017. — № 3. — С. 115.
  3. ↑ 3.0 3.1 История Башкортостана с древнейших времен до наших дней: В 2 т. / Под ред. И. Г. Акманова. Т.2 История Башкортостана. XX век / Сост. И. Г. Акманов, С. Ф. Касимов. — Уфа: Китап, 2006. — С. 129—130.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 Синенко С. Первый всероссийский мусульманский съезд. POSREDI.RU (17 ноябри 2013). 22 феврали 2017 санҷида шуд.
  5. ↑ Исхаков С. М. Предисловие // Великая российская революция 1917 года и мусульманское движение. Сборник документов и материалов. — М.; СПб.: Институт российской истории РАН; Центр гуманитарных инициатив, 2019. — С. 14.
  6. ↑ 6.0 6.1 Набиев Р., Хабутдинов А. Форумы российских мусульман: ответ на вызов времени. ISLAMRF.RU (12 ноябри 2007). 22 феврали 2017 санҷида шуд.
  7. ↑ Еникеев З. И., Еникеев А. З. История государства и права Башкортостана. Уфа: Китап, 2007. С. 217—219
  8. ↑ Исхаков С. М. Предисловие // Великая российская революция 1917 года и мусульманское движение. Сборник документов и материалов. — М.; СПб.: Институт российской истории РАН; Центр гуманитарных инициатив, 2019. — С. 16.

Адабиёт[вироиш | вироиши манбаъ]

  • Умумий Русие меселманлари съездиниц карарлари. М., 1917;
  • Zenkovsky S., Раn-Turkism and Islam in Russia, Cambridge, Massa-chusetts, 1960;
  • Программные документы мусульманских политических партий, 1917—1920, Оксфорд, 1985.

При написании этой статьи использовался материал из издания «Казахстан. Национальная энциклопедия» (1998—2007), предоставленного редакцией «Қазақ энциклопедиясы» по лицензии Creative Commons BY-SA 3.0 Unported.

Баргирифта аз "https://tg.wikipedia.org/w/index.php?title=Съезди_умумирусиягии_мусулмонон&oldid=1349518"