Тӯпхона

Артиллерияи сангин дар маркаи почта, 1945

Тӯпхона (форсӣ: توپخانه‎), артиллерия (тавассути фр. artillerie ё итол. artiglieria — омода кардан, ҷиҳозондан, аз лот. artillum — «партоба, силоҳ»):

1. навъи қӯшуни хушкигард, ки аслиҳаи асосиаш яроқи оташфишон (калибраш зиёда аз 20 мм) ва реактивӣ мебошад;
2. маҷмӯи навъҳои аслиҳаи артиллериявӣ, аз ҷумла навъҳои яроқи Флоти ҳарбии баҳрӣ ва ҳавоӣ;
3. илми сохт, хосият ва усулҳои истифодаи аслиҳаи артиллериявӣ.

Артиллерия — навъе нерӯи низомӣ, ки аз иттиҳодия, қисмҳо ва ҷузъу томҳо иборат аст ва бо тӯпу миномётҳо, дастгоҳҳои реактивӣ ва тирҳои (гулӯлаҳо) зиддитанкии реактивии идорашаванда мусаллаҳанд. Артиллерияи ядроӣ, зенитӣ, заддитанкӣ, кӯҳгард, ракетавию реактивӣ, худгард ва ғ. навъҳои гуногуни артиллерия мебошанд. Артиллерия бо воситаҳои разведка, алоқа, нақлиёт ва асбобҳои идоракунии оташи артиллерӣ таъмин буда, барои нобуд кардани воситаҳои оташфишон, техникаи ҳарбӣ, ҳайати шахсӣ, иншооти ҳимоятӣ ва дигар объектҳои душман истифода мегардад. Артиллерияе, ки ба ҳайати иттиҳодия, қисмҳо ва ҷузъу томҳо дохил мешавад, артиллерияи қӯшун (артиллерияи корпус, артиллерияи дивизия, артиллерияи полк, артиллерияи баталион) ва артиллерияе, ки ба ҳайати артиллерияи қӯшун дохил намешавад, артиллерияи эҳтиётии Сарфармондеҳи Олиро ташкил медиҳад. Артиллерияи Флоти ҳарбии баҳрӣ аз артиллерияи киштӣ ва артиллерияи соҳил иборат аст. Артиллерияи киштӣ аз гурӯҳҳо, манораҳо ва батареяҳо иборат буда, дивизиони мустақил ё қисми ракетию артиллерии ҷангии киштиро ташкил медиҳанд. Онҳо, одатан, бо дастгоҳҳои артиллерии ҳамакораи калибрашон 29 — 130 мм мусаллаҳ буда, метавонанд сӯи ҳадафҳои баҳрӣ, соҳилӣ ва ҳавоӣ оташ кушоянд. Артиллерияи соҳилӣ ба ҳайати қӯшунҳои ракетию артиллерии соҳилӣ дохил аст. Метавонад доимӣ (сокин) ва мутаҳаррик (худгард) бошад. Дар Қувваҳои ҳарбии ҳавоии ҳозира асосан артиллерияи ракетиро истифода мебаранд. Артиллерия ба навъҳои артиллерияи сабук, миёна, вазнин, пуриқтидор ва фавқулиқтидор ҷудо мешавад. Артиллерия ҳамчун маҷмӯи аслихаи артиллерӣ ҳамаи навъҳои аслиҳаи оташфишон (тӯп, гаубитса, мортира, дастгоҳи худгарди артиллерӣ ва реактивӣ, миномёт, туфанг, автомат, пулемёт, гранатомёт), ҳамаи навъҳои лавозимоти ҷангӣ (тир, гулӯла, мина), воситаҳои ҳаракат, асбобҳои идора кардани оташ ва нишонгирӣ, воситаҳои разведка ва ғ.-ро дар бар мегирад. Артиллерия ҳамчун илм масъалаҳои сохту истифодаи аслиҳа ва техникаи артиллерӣ, усулҳои татбиқи онҳо ва назарияи оташфишониро меомӯзад.

артиллерия таърихи чандинасра дорад. Дар мамлакатҳои Шарқи Қадим — Миср, Байнаннаҳрайн, Хитой, Ҳиндустон, Эрон ва ғ. дастгоҳҳои қалъашикан, техникаи оташпарто ва сангпарониро истифода мебурданд. Пайдоиши нахустин аслиҳаи оташфишон дар ох. қарни 13 — авв. қарни 14 ба арабҳо мансуб аст. Дертар аслиҳаи оташфишон ба Аврупо гузашт. Солҳои 20 — 40 қарни 14 аввалин намунаҳои яроқи оташфишон дар Италия, Франсия, Германия ва Англия пайдо шуданд. Дар сарзамини рус артиллерия аввалин бор с. 1382 ҳангоми муҳофизати Москва ва ҳуҷуми Тӯхтамишхон истифода гардид. Аввалин тӯпҳо аз лӯлаҳои металлии болғакӯб иборат буда, такягоҳи чӯбин доштанд. Ба сифати тир сангпора ва гулӯлаҳои сурбиву оҳанин истифода мешуданд. Асрҳои 14 — 15 дар Аврупо рехтагарӣ пайдо шуд. Минбаъд тӯпҳоро аз мису биринҷӣ мерехтанд. Корҳои рехтагарӣ дар сарзамини рус а-ҳои 15 — 16 ривоҷ ёфт. Дар Москва корхонаи махсуси «Пушечный двор» ба кор даромад. Истифодаи биринҷӣ ба инкишофи тӯпсозӣ роҳ кушод. Техникаи артиллерӣ такмил ёфт, истифодаи артиллерия на танҳо дар муҳофизату муҳосираи шаҳру қалъаҳо, балки дар майдони муҳориба низ имконпазир гашт. Инкишофи минбаъдаи аслиҳаи қӯшунҳо артиллерияро аз як навъ аслиҳа ба як навъи қӯшун (дар қатори қӯшуни пиёда ва савора) табдил дод.

Дар асҳои 16 — 17 илми артиллерия ба вуҷуд омад, ки он дар Россия махсусан аз нимаи дуюми қарни 19 инкишоф ёфт. Дар таърихи артиллерия ихтироъкори боистеъдоди рус В. С. Барановский мақоми хос дорад. То миёнаи қарни 19 артиллерия суфтамил буд, аз милаш тир пур карда мешуд, бо гулӯлаҳои курашакл оташфишонӣ мекард. Солҳои 1872 — 77 ӯ аввалин намунаҳои тӯпҳои тезпаронро ихтироъ кард. Пайдоиши артиллерияи милаш рахпеч ва гулӯлааш дарозрӯя масофаи парвози гулӯларо аз 2 — 4 то 20 — 30 км афзуд, зичии тирпаронӣ ва қудрати гулӯларо баланд кард. Дар давоми Ҷанги якуми ҷаҳонӣ аслиҳаи артиллерии ҳамаи давлатҳои ҷангкунанда миқдоран зиёд шуда, сифатан беҳтар гардид. Дурзанӣ ва иқтидори тӯпҳо афзуд. Бо оғози истифодаи танку авиатсия зарурати сохтани навъҳои махсуси артиллерия — зиддитанкӣ ва зенитӣ ба миён омад. Дар арафаи ҶБВ (1941 — 45) Армияи Советӣ бо тӯпҳои нави 45 ва 76 мм, тӯп, гаубитса ва тӯп-гаубитсаҳои 122 ва 152 мм, гаубитсаҳои 203 ва 305 мм, мортираҳои 280 мм, миномётҳои 82 ва 120 мм, тӯпҳои зинитии 37, 76 ва 85 мм мусаллаҳ гардид. Танку самолёт ва киштиҳои ҷангӣ низ аслиҳаи артиллерии нав гирифтанд. Солҳои ҶБВ артиллерия яке аз навъҳои асосии қӯшунҳои хушкигард буд ва ба номи «худои ҷанг» сазовор гардид.

Дар қарни 20 артиллерия бо роҳи бунёд ва такмили артиллерияи реактивию ядроӣ инкишоф ёфт. Илми артиллерия, ки бо комёбиҳои нави илму техника такя мекунад, солҳои охир хеле пеш рафт. Махсусан артиллерияи реактивӣ босуръат тараққӣ кард. Тӯпҳои худгарди тезпарони гулӯлаашон реактивӣ, идорашаванда ва пошхӯранда пойдо шуданд. Тезпаронӣ ва қобилияти зиреҳшикании артиллерияи зиддитанкӣ баланд шуд, сохти тӯпу гулӯлаҳо беҳтар гардид. Дар натиҷаи бунёди комплексҳои артиллерӣ аз ҳисоби истифодаи радиолокаторҳо, таҷҳизоти оптикию электронӣ, ҳисобмошинаҳои электронӣ ва ғ. имконияти воситаҳои идоракунии оташ ва таъмини тирпаронӣ васеъ шуд. Бинобар ин, бо вуҷуди пайдо шудани аслиҳаи ракетии идорашаванда, артиллерия дар муборизаҳои мусаллаҳона ҳозир ҳам қувваи асосии зарбазан, воситаи муҳими зиддитанкӣ ба ҳисоб меравад.

Адабиёт

• Артиллерия // А — Асос. — Д. : СИЭМТ, 2011. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир А. Қурбонов ; 2011—2023, ҷ. 1). — ISBN 978-99947-33-45-3.