Тағйирпазирии ирсӣ

Қисме аз силсилаҳои
Биологияи таҳаввулӣ
Cаъбаҳои Дарвин аз ҷониби Ҷон Гулд
Мавзӯъҳои муҳим Муқаддима ба таҳаввул Далелҳои таҳаввул Назарияи сарнасли ягона
Равандҳо ва натиҷаҳо Генетикаи популятсонӣ(en) Тағйирпазирӣ (en) Рангорангӣ(en) Мутатсия (en) Интихоби табиӣ (en) Адаптатсия (en) Полиморфизм (en) Дрейфи генетикӣ (en) Ҷараёни генетикӣ (en) Пайдоиши ҷинсҳо (en) Радиатсияи мутобиқшаванда (en) Кооператсия (en) Таҳаввули муштарак(en) Нобудшавии муштарак(en) Дивергенcия(en) Конвергенсия(en) Таҳаввули мувозӣ(en) Нобудшавӣ(en)
Пайдоиши ҳаёт Пайдоиши ҳаёт Таърихи ҳаёт (en) Солномаи таҳаввул (en) Таҳаввули инсон (en) Шаҷараи филогенетикӣ (en) Биорангорангӣ (en) Биоҷуғрофия Таснифот (биология) (en) Таснифоти таҳаввулӣ (en) Кладистика (en) Шакли гузариш (en) Нобудшавии оммавӣ (en)
Таърихи таълимоти таҳаввулӣ Шарҳ (en) Ренессанс (en) Пеш аз Дарвин (en) Дарвин Пайдоиши намудҳо (en) Пеш аз синтез (en) Назарияи замонавии таҳаввул (en) Таърихи таҳаввули молекулавӣ (en) Биологияи инкишофи таҳаввулӣ (en) Таҳқиқи ҳозира (en) Таърихи пайдоиши ҷинсҳо (en) Таърихи палеонтология (en) (солнома) (en)
Соҳаҳо ва татбиқҳо Татбиқҳои таҳаввул(en) Криминологияи биоиҷтимоӣ(en) Генетикаи экологӣ(en) Эстетикаи таҳаввулӣ(en) Антропологияи таҳаввулӣ(en) Ҳисоббарории таҳаввулӣ(en) Экологияи таҳаввулӣ(en) Иқтисодиёти таҳаввулӣ(en) Эпистемология таҳаввулӣ(en) Этикаи таҳаввулӣ(en) Назарияи бозии таҳаввулӣ(en) Занбоншиносии таҳаввулӣ(en) Тибби таҳаввулӣ(en) Неврологияи таҳаввулӣ(en) Физиологияи таҳаввулӣ(en) Равоншиносии таҳаввулӣ(en) Таҳаввули таҷрибавӣ(en) Филогенетика(en) Палеонтология(en) Ҷуфтикунонии селексионӣ(en) Таҷрибаҳои пайдоиши намудҳо(en) Билогияи иҷтимоӣ(en) Таснифот(en) Дарвинизми универсалӣ(en)
Оқибатҳои иҷтимоӣ Таҳаввул ҳамчун ҳақиқат ва назария (en) Таъсири иҷтимоӣ (en) Офариниш - ихтилофи таҳаввул (en) Эътирозҳо ба таҳаввул (en) Сатҳи дастгирӣ (en)
Гурӯҳ Китоб Мақолаҳои марбут

Тағйирпазирии ирсӣ (тағйирпазирии генотипӣ) — пайдо шудани аломатҳо ва хосиятҳои нав дар асоси дигар шудани маводи ирсӣ.

Ба тағйирпазирии ирсӣ он тағйиротҳои зоҳирии организм хосанд, ки бо генотип вобаста буда, дар наслҳо боқӣ мемонанд. Албатта, ин навъи тағйиротҳо гуногунанд ва баъзан аломатҳои тағйирёфта ба чашм намоён мебошанд. Масалан, пойҳои кӯтоҳ дар гӯсфандони анконӣ, парнадоштани паррандагон, дигар шудани панҷаҳои гурба, набудани пигмент (албинизм) ва кӯтоҳангуштӣ дар одам.

Ин тағйирпазирӣ устувор буда, аз насл ба насл мегузарад ва бо ин роҳ навъҳои нав пайдо мешаванд. Масалан, навъи паканаи нахӯди хушбӯй, рустаниҳои махмалгул ва ғайра дар асоси ҳамин тағйирпазирӣ ба вуҷуд омадаанд.

Тағирпазирии мутатсионӣ

Мутатсияҳо дар натиҷаи тағйир ёфтани сохтори ген (яъне пайдарҳамии нуклеотидҳои КДН) ё хромосомаҳо ба амал омада, сарчашмаи гуногуншаклии дохили намуд ба ҳисоб мераванд. Дар натиҷаи доимӣ будани ҷараёни мутатсия роҳҳои гуногуни омезиши генҳо ба амал омада, захираи ирсияти тағйирпазириро ташкил мекунад. Вале гуногуншаклии беохири организмҳо ва нотакрории ҳар як фард дар табиат ба тағйирпазирии комбинативӣ ва омезиши хромосомаҳо дар рафти афзоиши ҷинсӣ, ҳамчунин ба ивазшавии қисмҳои ба ҳам монанди хромосомаҳои гомологӣ (чилликишавӣ) вобаста аст.

Дар натиҷаи чунин тағйирпазирӣ сохтори генҳо ва хромосомаҳо бетағйир монда, фақат омезиши аломатҳои ирсӣ ва тарзи таъсири тарафайни генотип тағйир меёбад.

Тағйирпазирии комбинативӣ

Тағйирпазирии ирсияти комбинативӣ — тағйирпазирие, ки дар натиҷаи рекомбинатсияи генҳо ҳангоми омезиши гаметаҳо ба амал меояд ва аломату хусусиятҳои навро дар наслҳо ба вуҷуд меоварад. Сабабҳои пайдоиши комбинатсияи нави генҳо:

• тақсимоти мустақили хромосомаҳо ҳангоми мейоз,
• бархӯрди тасодуфии гаметҳо ва дар натиҷа комбинатсияи хромосомаҳо ҳангоми бордоршавӣ,
• рекомбинатсияи генҳо аз сабаби кроссинговер

Тағйирпазирии комбинативӣ омили камтарини гуногуншаклии ирсӣ буда, дар ҳама гурӯҳҳои систематикии организмҳои зинда ба мушоҳида мерасад. Асоси пайдоиши комбинатсияи генҳо дар генотипҳо ба афзоиши ҷинсӣ тааллуқ дорад, ки дар натиҷаи он гуногуншаклии беохири организмҳо дар табиат ба назар мерасад.

Назарияи мутатсионӣ

Мутатсияҳоро ба гурӯҳҳо ҷудо кардан мумкин аст, ки хусусияти зоҳиршавӣ, ҷои пайдоиш ва дараҷаи онҳоро нишон медиҳанд. Албатта, чунин таснифоти мутатсияҳо нисбӣ аст. Вобаста ба дараҷа ва хусусияти зуҳурот мутатсияҳо доминантӣ ва ресессивӣ мешаванд. Бештари мутатсияҳои ресессивӣ дар ҳолати гетерозиготӣ буда, зоҳир намешаванд ва ин ҳолат барои вуҷуд доштани намуд хеле муфид аст.

Мутатсияҳо аслан омили зарарноканд, зеро мувозинати силсилаи аксуламалҳои биохимиявиро вайрон мекунанд. Организмҳо (фард)-е, ки мутатсияи зарарноки доминантӣ доранд, дар ҳамаи наслҳо ҳам дар ҳолати гомозиготӣ ва ҳам дар ҳолати гетерозиготӣ зоҳир мешаванд. Аксари онҳо қобилияти зистан надошта, дар оғози инкишофи фардӣ (онтогенез) ҳалок мегарданд. Баъзан бо тағйир ёфтани муҳити зист, мутатсияҳои қаблан зарарноки ресессивӣ, ки захираи ирсияти тағйирпазиранд, метавонанд хусусияти муфид пайдо кунанд. Фардҳои дорандаи ин гуна мутатсияҳо дар интихоби табиӣ бартарӣ пайдо менамоянд. Мутатсияҳо баъзан қобилияти ҳаёт ва насловарии организмҳоро паст мекунанд. Мутатсияҳое, ки қобилияти ҳаёти фардҳоро якбора суст мекунанд, ё инкишофи онҳоро пурра қатъ мегардонанд, мутатсияҳои нимкушта (полулеталӣ) ном доранд. Мутатсия, агар ба ҳаёт номувофиқ бошанд, пас онро мутатсияи кушанда меноманд.

Мутатсияи ресессивии генӣ-гемофилӣ барои мардҳо мутатсияи нимкушта ва барои занҳо дар ҳолати гомозиготӣ мутатсияи кушанда ба ҳисоб меравад. Вобаста ба мавқеи пайдоиш мутатсияҳоро чунин тақсим кардан мумкин аст:

1. Мутатсияҳое, ки дар ҳуҷайраҳои ҷинсӣ пайдо шуда, ба худи организм таъсир намерасонанд. Таъсири онҳо дар наслҳои оянда мушоҳида мешавад. Чунин мутатсияҳоро генеративӣ (ҷинсӣ) меноманд.
2. Мутатсияҳое, ки дар ҳуҷайраҳои ҷисм пайдо шуда, дар фардҳо зоҳир мегарданд, дар вақти афзоиши ҷинсӣ аз насл ба насл намегузаранд, вале дар мавриди афзоиши ғайриҷинсии ин гуна организмҳо аз ҳисоби ҳуҷайра ё гурӯҳи ҳуҷайраҳо чунин тағйирот аз насл ба насл мегузаранд. Чунин мутатсияҳоро мутатсияҳои соматикӣ (ҷисмӣ) меноманд.

Намунаҳои тағирёбии генетикӣ

• Дар рустанипарварӣ аз ҳисоби мутатсияҳои ҷисмӣ (узвҳои он) навъҳои нави рустаниҳои киштбоб рӯёнида мешаванд.
• Дар ҳайвонот, натиҷаи мутатсияи ҷисмӣ дар шакли доғи сиёҳ дар заминаи мӯи хокистарранги гӯсфандони қароқӯлӣ вомехӯранд.

Пайвандҳо

• Тағйирпазирӣ
• Тағйирпазирии модификатсионӣ
• Рангорангии генетикӣ

Адабиёт

• Маҳмадзиёев А. М., Савлатов С. Х., Султонов С. С. Биологияи умумӣ — китоби дарсӣ барои синфи 11. — Душанбе: XEROXLand, 2006. — 288 с. — ISBN 99947-715-1-5.