Забони тотӣ

Забони тотӣ zuhun tati, зугьун тати
Номи қавмӣ
Кишварҳо	Русия  Озарбойҷон  Исроил  Эрон
Минтақаҳо	Доғистон, Lahıc[d] ва Balaxanı[d]
Мақоми расмӣ	Доғистон (дар Русия)
Вазъ	4 severely endangered[d]
Таснифот
забонҳои ҳиндуаврупоӣ забонҳои ҳиндуэронӣ забонҳои эронӣ забонҳои ғарбӣ-эронӣ забонҳои эронии ҷанубӣ-ғарбӣ забони форсии нав забони форсӣ Забони Тотии Қафқоз
Хат	алифбои сирилик, Алифбои лотинӣ, Tat alphabet[d] ва Ҳуруфи иврӣ
Коди забонӣ
ГОСТ 7.75–97	тат 665
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	ttt
WALS	tmu
Atlas of the World’s Languages in Danger	1059
IETF	ttt
Glottolog	cauc1242
Ниг. низ: Лоиҳа:Забоншиносӣ

Забони тотӣ ё форсии тотӣ (номи худ: зухун тати, zuhun tati, zuban tati, parsi) — гуфтор аз забони форсӣ ё як забони ҷанубуғарбии эронӣ наздик ба он аст, ки тотҳои Қафқоз дар ҷумҳурии Озарбойҷон ва Русия дар Аврупо бидон гуфтугӯ мекунанд. Имрӯза осӣ ва тотӣ ягона забонҳои эронии боқӣ монда ҳастанд, ки ба сурати бумӣ дар бахше аз қитъаи Аврупо маъмуланд. Ин гӯиш аз табор порсӣ аст аммо барои дигар гӯишурони ин забон комилан фаҳмидани нест. Гӯишҳои аз тотӣ ба номи ҷаҳури тавассути яҳудиёни Қафқоз ва порсирин тавассути тотҳои арманӣ такаллум мешавад. Ҳар як аз гӯишҳои мусулмонон, яҳудиён ва масеҳиён дорои вежагиҳои вожагонӣ ва дастури ба худ хос аст.

Замина

Забон тотӣ, ки забон тотҳои Қафқоз мебошад, забони тотиро забони бозмондаи сипоҳёни сосонии даврони Анушервон донистаанд. Ин забонро, ки аз шохаи ҷанубу ғарбӣ ва наздик ба форсӣ маҳсуб мешавад, дар «Аҳсан-ут-тақосим» Мақдисӣ ба унвони оронӣ зикр кардааст ва Мақдисӣ зикр кардааст, ки забони онҳо бо забони дарии Хуросонӣ яксон аст ва танҳо дар баъзе ҳарфҳо тафовут доранд. Чунин ба назар мерасад, ки доираи забони тотӣ дар манотиқи Қафқоз дар гузашта хеле васеътар буд ва ба далели ҳукмронии тӯлонии Шарвоншоҳҳо, ки аз забони форсӣ дар Қафқоз ҳимоят мекарданд ва то замони Сафавиён дар ин минтақа ҳукмрон буданд, эҳтимолан ин забон рушд ва густариш бештаре доштааст. Дар соли 1901 ин забон зиёда аз 135 000 нафар сухангӯён дошт. Имрӯз бо вуҷуди чандин баробар афзудани аҳолии минтақаи Қафқоз, забони тотии қафқозӣ ҳамагӣ 23 000 нафар сухангӯён дорад. Ин забон, ки дар Озарбойҷон ба нафъи туркии озарбойҷонӣ ақибнишинӣ мекунад, аз ҷониби ЮНЕСКО ба феҳристи забонҳои зери хатар қарордошта шомил шудааст.

Воҷшиносӣ

Маълумоти зерин ба лаҳҷаи абшрунӣ марбут аст:

Ҳамсадоҳо (lotinī)

		лабия	дандонпизишкӣ Летой	Забур	Ками	нармӣ	Чакнай
Обструктивӣ	безабон	p	t		(c)	k
	бонуфуз	b	d		ɟ	ɡ
Иншо	безабон			тʃ
	бонуфуз			dʒ
Абразия	безабон	f	s	ʃ		х	h
	бонуфуз	v	z	(ʒ)		ɣ
Хишуми		m	n
ларзиш			r
Насоде			l		j

Садонокҳо (lotinī)

	Гузашта		баргашт
баста	i	y	u
миёна	e	œ	o
кушодан	æ		ɑ

Маърузачиён

Сухангӯёни забони тотӣ ба се гурӯҳ тақсим мешаванд, ки онҳо низ се лаҳҷаи хос доранд:

• Тотҳои мусулмон, ки дар Абшурон, Хизин, дауочӣ ва баъзе минтақаҳои наздик зиндагӣ мекунанд.
• Татҳои яҳудӣ, ки аксари онҳо ба Исроил муҳоҷират кардаанд ва бо забони татӣ ҳарф мезананд ва сарзамини аслии эшон Доғистони Русия аст.
• Татҳои насронӣ: ё тотҳои армание, ки дар деҳаҳои Матрасеи ва ноҳияи Исмоилӣ,ва деҳаи Килози ва ноҳияи дауочи, Арташен, Қубо ва баъзе манотиқи дигар зиндагӣ мекунанд. Ин гурӯҳи тотҳо насронӣ ҳастанд ва баъзан онҳоро тотҳои арманӣ низ меноманд.

Лаҳҷаҳо

• Арзикаш — даг гошчо
• Лаҳиҷӣ
• болохон
• Шаброн
• қизилгазмиа
• қуноқкаанд
• Абшерон
• сӯрохон
• Тоти Шимолӣ
• малҳам
• Қубо

Навиштан

Имрӯз забони тотӣ дар Ҷумҳурии Озарбойҷон бо алифбои лотинӣ ва дар Русия бо алифбои кириллӣ навишта мешавад. То соли 1928 тотҳои мусулмон ба алифбои форсӣ ва тотҳои яҳудӣ ба алифбои ибрӣ менавиштанд. Алифбои лотинӣ ва кирилии тотӣ чунинанд:

алифбои лотини тотӣ Ə ə A a B b C c Ç ç D d E e F f G g H h I i J j K k L l M m N n O o P p Q q R r S s Ş ş T t U u V v X x Y y Z z

алифбои кириллӣ тотӣ А а Б б В в Г г Гъ гъ Гь гь ГI гI Д д Е е Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Л л М м Н н О о П п Р р С с Т т У у Уь уь Ф ф Х х Хь хь Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я

Луғат

форсӣ/тоҷикӣ тотӣ форсӣ/тоҷикӣ тотӣ بزرگ/калон kələ خون/Хун xun نان/Нон nun عروس/Арӯс ərüs برادر/Бародар birar گربه، پیشی/Гурба pişik, nazu گریستن/гиристан girəstən تاریک/торик tarik روز/рӯз ruz خر/хар xər تخم مرغ/тухм мурғ xaykərg چشم/чашм çüm پدر/падар piyər ترسیدن/тарсидан tərsirən آتش/оташ ataş خدا/худо Xuda خوب، خوش/хуб, хуш xub, xas گیاه/гиёҳ güyo خانه/хона xunə زبان/забон zuhun ماه/моҳ mah مادر/модар may, dədə شب/шаб şöü جا/ҷо cə, cigə Матн Матн зер тавсиф Эрон ба тотӣ ва муқоиса он бо форсӣ/тоҷикӣ аст: тотӣ форсӣ/тоҷикӣ Iran Asia de conub e xavər ca bigiti. ایران در جنوب خاور آسیا جا (قرار) بگرفته./ Эрон дар ҷануби ховари осиё ҷо (қарор) бигирифта. Irani şomalo Kaspiyani dərya, Ərmənestan, Aran & Torkəmənestan deron. дар шимол Эрон дарёи Касриян, Арманистон, орон (ҷумҳури Озарбойҷон) ва Туркманистон аст. Xavər de Əfqanestan & Pakestan deron. در خاور افغانستان و پاکستان هستند./ дар ховар Афғонистон ва Покистон ҳастанд. Torkiyə ani şomal e baxtəri, Eraq ani baxtər, Parsiani kəndov & Parsiani dərya ani conubo ca bigitin. ترکیه در شمال باختری، عراق در باختر، خلیج فارس و دریای فارس (عمان) در جنوب جا بگرفته‌اند./ Туркия дар шимол бохтарӣ, Ироқ дар бохтар, халиҷ форс ва дарёи форс (Уммон) дар ҷануб ҷо бигирифтаанд. Tehran Irani taxtipay həstə. تهران پایتخت ایران است./ Теҳрон пойтахт Эрон аст. Пийвандҳо Логотипи «Викилуғат» Рӯйхати калимаҳои Викилуғат татского языка дар гурӯҳи «Татский язык» Онлайн словарь горско-еврейского языка Бойгонӣ шудааст 19 июни 2010  сол. Зуун джуури или горско-еврейский язык Бойгонӣ шудааст 9 октябри 2011  сол. (немало сведений о грамматике, в том числе спряжение неправильных глаголов) Краткий разговорник горско-еврейского языка Бойгонӣ шудааст 17 июли 2011  сол. Онлайн библиотека Бойгонӣ шудааст 3 Декабри 2009  сол. John M. Clifton, Gabriela Deckinga, Laura Lucht, Calvin Tiessen. Sociolinguistic Situation of the Tat and Mountain Jews in Azerbaijan. SIL International, 2005 Адабиёт Агарунов Я. М., Агарунов М. Я. Татско (еврейско)-русский словарь. М., 1997. Дадашев М. Б. Русско-татский (горско-еврейский) словарь. М., 2006. Грюнберг А. Л. Язык североазербайджанских татов. Л., 1963. Грюнберг А. Л. Давыдова Л. Х. Татский язык, в кн: Основы иранского языкознания. Новоиранские языки: западная группа, прикаспийские языки. М., 1982. В. Ф. Миллер. Татские этюды, ч. 2. М., 1907 г. Грюнберг А. Л. Татский язык. // Языки мира / РАН. Ин-т языкознания; Редкол.: В. Н. Ярцева (пред.) и др. — М.: Индрик, 1997. — Иранские языки. Ч. 1: Юго-западные иранские языки / Редкол.: В. С. Расторгуева (отв. ред.) и др. — 207 с. Миллер Б. В. Таты, их расселение и говоры. Баку, 1929. Миллер В. Ф. Материалы для изучения еврейско-татского языка. СПб., 1892. Миллер В. Ф. Опыт грамматики татского языка. Ч. 2. М., 1907. Миллер В. Ф. Очерки морфологии еврейско-татского наречия. СПб., 1892. Миллер В. Ф. Татские этюды. Ч. 1. Тексты и татско-русский словарь. М., 1905. Соколова В. С. Очерки по фонетике иранских языков. Ч. 1. М.—Л., 1953. букварь «Elifba» Эзоҳ