Ноҳияи Бойсун

Ноҳияи Бойсун
38°12′ с. ш. 67°12′ в. д.
Кишвар	[[|]]
Маркази маъмурӣ	Boysun[d]
Таърих ва ҷуғрофиё
Таърихи таъсис	1926
Масоҳат	3 720 км²
Баландӣ	1 482 м
Вақти минтақавӣ	UTC+05:00

Ноҳияи Бойсун (ӯзбекӣ: Boysun tumani, Бойсун тумани) — ноҳия, воҳиди маъмурӣ дар ҳайати вилояти Сурхондарёи Ҷумҳурии Ӯзбекистон. Маркази маъмурӣ — шаҳри Бойсун.

Баландиаш аз сатҳи баҳр 1240 м буда, дар самти ғарбии охири кӯҳи Ҳисор ҷойгир шудааст. Аз самти шимоли шарқ бо ноҳияи Сари Осиё, аз шимол бо ноҳияи Қумқурғон, аз ҷануб бо ноҳияи Қизириқ ва Бандихон, аз ҷануби ғарб бо ноҳияи Шеробод, аз шимоли ғарб бо ноҳияи Қамашӣ ва Деҳқонободи вилояти Қашқадарё ҳамсарҳад аст. Ҳудудаш Бойсун- 3,72 ҳазор км². Аҳолиааш беш аз 80 ҳазор нафар (2000) асосан тоҷикҳо.

Бахшбандӣ

Бар пояи бахшбандии кишварӣ ноҳия: аз 1 шаҳр (Бойсун), 5 шаҳрак (Кофрун, Қорабуйин, Посурхӣ, Работ, Тангимуш) ва 7 деҳистони мардумӣ (Авлод, Бойсун, Дарбанд, Маччойӣ, Работ, Сайроб, Қурғонча) таркиб ёфтааст.

Иқлим

Иқлими Бойсун хушки субтропикист. Моҳи январи ҳарорати ҳаво дар баландии 850 м +2, дар баландии 3200 м — 6; моҳи июл дар баландии 830 м +30 аст. Боришот, ба ҳисоби миёна, дар баландии 500—1200 м то 150—400 мм, дар баландии бештар аз 1200 м то 450—800 мм. Даври нашв 230—240 рӯз аст. Дар Бойсун бодҳои фён ва шамоли афғонӣ мевазанд. Аз кӯҳҳои Бойсун дарёву сойҳои зиёде монанди Шерободдарё, Маччойидарё, Шӯроб, Хоҷабӯлгансой, Панҷоб, Лайлаконсой, д-ҳои Хоҷаи Пок, Қурғончасой, Ҳалқаҷар, Оҳангаронсой ва ғ. ҷорӣ мешаванд.

Таърих

Дар асари Истахрӣ «Масолик ва-л-мамолик» (асри 10) номи қадимии Бойсун «Босанд» (дар ҳудуди давлати Чағониён) омадааст. «Ҳудуду-л-олам» (асри 10) Босандро шаҳраке медонад бо «…мардуми бисёр, дар роҳи Бухорову Самарқанд. Ҷойи устувору мардумони ҷангӣ». Номи Босанд то истилои муғул дар гард буд ва баъдан дар талаффузи туркони бадавӣ гунаи Бойсунро гирифтааст. То даврони Аморати Бухоро маркази бекигарӣ буда, дар он тоҷикони муқимӣ ва қабилаҳои кӯчии ӯзбектабор зиндагӣ мекардаанд. Дар осори таърихнигорони руси асрҳои 18-20 Н. А. Маев, А. Шишов, Бойсун Х. Карамишев ва дигар роҷеъ ба сокинони муқимии Бойсун иттилооти муҳим ироа гардидааст. Сарчашмаҳои таърихӣ, осори бостоншиносӣ ва фарҳанги зиндаи мардум бар он далолат мекунанд, ки аз замонҳои қадим дар ин минтақа тоҷикон сокин буда, баъдан қабилаҳои гуногуни турктабор омадаву маскун шудаанд.

Бойсун яке аз шаҳрҳои бостонӣ мебошад. Ғори Тешиктоши он ба осори давраи палеолити поён мансуб буда, таърихи тақр. беш аз панҷҳазорсола дорад. Аз Бойсун нишонаҳои осори бостонии зиёде пайдо шудаанд. Дар арафаи асри 1-и м. дар ҷойи Бойсун шаҳре ба номи Қалъаи Пойи Калон мавҷуд будааст.

Дар натиҷаи ҳафриёти бостоншиносӣ дар Бойсун шаҳрҳову қалъаҳои қадимии зиёде, монанди Пойқурғон, Қозимуллотеппа, Сарибандтеппа, Ялангтуштеппа, Дарбанд, Минчоқтеппа, Бӯйрачӣ, Қизилҷартеппа, Муллотеппа, Қалъақурғон пайдо шудаанд, ки Бойсун Тешиктош аз ҷумлаи онҳост. Аз ин мағок қариб 3 ҳазор маснуоти сангӣ ва ҷасади писарбачаи 8-9-сола пайдо шудааст. Дар ҳудуди шимоли ғарбии Бойсун кӯҳи Бойсунтоғ мавҷуд аст, ки давоми кӯҳи Ҳисор буда, дар доманаву атрофи он кӯҳҳои хурд ҷойгиранд. Аз он кӯҳҳо уконит, карамзит, карбид, оҳаксанг, гази табиӣ, ангишт, боксит, фосфор ва маводди дигар истихроҷ мекунанд.

Дар Бойсун рустаниҳои себарга, майса, ширалаф, ғумой, янтоқ, нахӯтак, так-так, печак, шӯралаф, рӯян, лола, юнучқа, савсан, бойчечак, гули хайрӣ ва гиёҳҳои шифобахши кокӯтӣ, ипор, занҷабил, говзабон, барги зуф, ревоҷ, қоқу, хокистарак, риши буз, рова, исфанох, алқор, зирк, бӯймодарон ва ғ., ҳамчунин, дарахтони арча, чанор, дӯлона ва ғ. мерӯянд. Аз ҳайвонҳо бузи кӯҳӣ, хуки ёбоӣ (гуроз), суғур, рӯбоҳ, гург, хорпушт, аз парандаҳо кабк, уқоб, чил, алошақшақа, мусича, майна, гунҷишк ва ғ. умр ба сар мебаранд

Корхонаҳои саноатии Бойсун: Ҷамъияти саҳомии «Ишонч», кони ангишти «Бойсун» ва дигар корхонаҳои хурд. Соли 1994 аввалин корхонаи карбид ба кор даромад. Муассисаҳои хидматрасонии «Тадбиркор» ва «Ҳунарманд» мушкили аҳолиро осон мегардонанд. Дар Бойсун 164 корхонаи хурд, 18 ҷамъияти саҳомӣ, автокалоннаҳои «Бойсун», «Бойсунқурилиш» ва бисёр корхонаҳои сайёр амал мекунанд. Бахши кишоварзӣ, чорводорӣ ва ҷангалдорӣ ривоҷ доранд. Кишти ғалла, боғдорӣ, занбӯрпарварӣ тараққӣ кардааст.

Пешаҳои гуногуни мардумии мисгарӣ, кулолӣ, заргарӣ, сандуқсозӣ, оҳангарӣ, дуредгарӣ, гулзанӣ, кашидадӯзӣ, алочабофӣ, карбосбофӣ, нонвоӣ, қаннодӣ, ҳалвопазӣ, чармгарӣ ва ғ. дар хидмати ҳамагонанд. Корхонаи шоҳибофӣ фаъолият дорад. Амонхона яке аз аҷибтарин мавзеъҳои Бойсун буда, аз қадим боз зиёратгоҳ ва ҷои табобатии мардум маҳсуб мешавад. Беҳуда нест, ки ЮНЕСКО Бойсун-ро сарзамини ганҷинаи фарҳанги маънавии инсоният эълом дошт. Дар деҳаҳои Авлод, Сари Осиё, Кӯшкак, Посурхӣ, Бибиширин, Сайроб, Панҷоб, Дарбанд, Дуоба, Санггардак, Деҳи Боло, Қурғонча, Ҳавз, Назарӣ ва ғ. асосан тоҷикон ба сар мебаранд ва фарзандонашон дар мактабҳои тоҷикӣ таҳсил мекунанд. Онҳо забони модарӣ, расму ойин, анъана ва дигар суннатҳои худро қавӣ нигоҳ доштаанд.

Аз замонҳои қадим то ҳол дар байни тоҷикони Бойсун нишонаҳои фарҳанги бостони ориёӣ ба хубӣ мушоҳида мешаванд. Аз ҷумла, то имрӯз дар байни тоҷикони Бойсун анъанаи афсонагӯӣ, қиссапардозӣ, шоҳномахонӣ, аксиягӯйӣ, байтбарак, суруду таронахонӣ дар ривоҷанд. Лаҳҷаҳои тоҷикии Бойсун аз ҳамдигар тафовут дошта, вижагиҳояшонро донишмандони соҳа Х. Ҳамроқулов ва У. Қурбонов таҳқиқ кардаанд. Манзараҳои рӯзгори тоҷикони Бойсун дар осори С. Айнӣ, Ҷ. Икромӣ, С. Турсун, И. Насриддин, А. Маҳмадшоҳ, Р. Махсумзод ва дигар адибони тоҷик инъикос ёфтааст. Бойсун дар пешрафти илму фарҳанги умумитоҷикӣ ҳиссаи намоён гузошта, таърихшиноси номӣ акад.

Мулло Эркаев, донишманди соҳаи кишоварзӣ ва собиқадори умури ҳизбию давлатӣ А. Б. Қарақулов ва бисёр докторону профессорони дигарро ба воя расондааст.

Таърихи навин

Ноҳияи Бойсун соли 1926 таъсис ёфтааст. Соли 1941 ноҳия тобеъи вилояти Сирдарё гардид. Дар соли 1962 барҳам дода шуд. Соли 1965 ноҳия азнав барқарор шуда, воҳиди алоҳидаи вилояти Сурхондарё шудааст.

Адабиёт

• Бойсун / Р. Раҳмонӣ // Боз — Вичкут. — Д. : СИЭМТ, 2014. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2021, ҷ. 3). — ISBN 978-99947-33-46-0.

• Ғафуров Б. Тоҷикон. Таърихи қадимтарин, қадим, асрҳои миёна ва давраи нав. Д., 1998;
• Шишов А. Таджики. Алматы, 2006;
• Ҳамроқулов Х. Шеваҳои тоҷикони райони Бойсун. Д., 1961;