Ғарҷистон
| Кишвар | |
|---|---|
Ғарҷистон (форсӣ: غرجستان) — минтақаи таърихӣ дар болооби дарёи Мурғоб. Дар маъхазҳои арабизабон бо номи Ғаршистон низ ёд мешавад. Пеш аз истилои арабҳо ҳокимони Ғарҷистон унвони «барозбанда» ва «шор» доштанд ва аз ин сабаб минтақаро гоҳе «Ғарҷушшор» меномиданд. Ба қавли Ёқути Ҳамавӣ, баъзан минтақаро Ғаристон ном бурда, онро бо вилояти дигар — Ғуристон иштибоҳан як медонанд.
Таърих
[вироиш | вироиши манбаъ]Истилоҳи Ғарҷистон, эҳтимолан, аз вожаи бохтарии «ғар» ва ё «ғарча» муштақ шуда, маънои «кишвари кӯҳистонӣ»-ро дошт. Дар «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ Ғарҷистон бо номи «Ғарчгон» зикр шудааст. Ба қавли ҷуғрофиёнависи асримиёнагӣ Маҳмуд ибни Валӣ, дар замони ҳукмронии шоҳони қадими Форс Ғарҷистон мақоми хос дошт, дар байни мулкҳои Афросиёб аз рӯи шумори қалъаҳо ва истеҳкомот дар ҷойи аввал меистод. Тибқи ривоятҳо шоҳи сосонӣ Фирӯз бо ёрии ҳокими Ғарҷистон дар ҷанги зидди бародараш Ҳурмуз ғалаба карда, ба тахт нишаст. Мувофиқи маълумоти маъхазҳои таърихӣ шоҳи сосонӣ Фирӯз баъди он ки бо дастгирии Ҳайтолиён ба тахти шоҳаншоҳӣ нишаст, ш. Толиқонро ҳамчун хидматона ба онҳо бахшид. Аз ин маълумот бармеояд, ки дар асри 5 Ғарҷистон тобеи Ҳайтолиён буд. Тибқи маълумоти «Ахбору-л-булдон», дар аҳди Абдуллоҳ ибни Тоҳир ҳаҷми хироҷи солонаи Ғарҷистон 100 ҳазор дирҳам ва як-ду ҳазор сар гӯсфанд буд (солҳои 1827-28). Дар аҳди давлатдории Сомониён ҳокимони Ғарҷистон ба хонадони маҳаллии Фариғуниёни Гузгон тобеъ буд, ки баъзан ба дарбори Бухоро инъом мефиристоданд. Пас аз тохтутози арабҳо дар Ғарҷистон сулолаи маҳаллии Шориҳо ба сари қудрат омад, дар 10 масҷиди деҳоти Ғарҷистон бо номи онҳо хутба хонда мешуд. Аз замони хилофати Аббосиён (750—1250) дар Ғарҷистон зарбхона фаъолият дошт. Дар замони Сомониён он бо номи «Қаристон» ёд мешуд. Дар зарбхонаи мазкур сиккаҳои сулолаи маҳаллии Шориҳо сикка зада мешуданд, ки ҳокимияташон солҳои 1030—1031 аз тарафи Маҳмуди Ғазнавӣ барҳам дода шуд. Дар асри 10 Ғарҷистон яке аз марказҳои паҳншавии ҳаракати қарматия маҳсуб мешуд.
Тавсифи ҷуғрофӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Ба қавли Муқаддасӣ, дар Ғарҷистон 10 шаҳр вуҷуд дошт, ки аксарашон дорои масҷид буданд. Бузургтарин шаҳри Ғарҷистон дар асри 10 Абшин ё Башин буд, ки дар баъзе маъхазҳо бо номи Башир ё Пишин ёд шуда, қароргоҳи тобистонии сулолаи маҳаллии Шориҳо буд. Баъд аз сарнигуншавии сулолаи Шориҳо маркази Ғарҷистон аз ш. Абшин ба қасабаи Байвор интиқол ёфт. Дар бораи шаҳрҳои дигари Ғарҷистон: Шурмин, Работи Корвон ва ноҳияҳои кӯҳии Тамрон, Тамазон, Рабушорон (Рившорон) ва Моншон дар маъхазҳои таърихӣ маълумоти зиёд оварда шудааст. Ёқути Ҳамавӣ аз шаҳр ё билоди дигари Ғарҷистон бо номи Санҷа ёд кардааст, ки ба қавли Ибни Асир ин шаҳр тобеи вилояти Ғур буд. Дар давраи ҳуҷуми Чингизхон мардуми қалъаҳои Санг, Балворон, Лангарӣ, Санохона, Ашиёр ва дигар билоди Ғарҷистон бар зидди муғулҳо муқобалати сахте нишон доданд. Дар ибтидои асри 16 Бобур аз шаҳри дигари Ғарҷистон бо номи Чахчинор ёд кардааст. Дар асрҳои миёна мардуми Ғарҷистон бештар бо давлатҳои Мовароуннаҳр ва Хуросон робитаи сиёсию иқтисодӣ доштанд. Аз давраи ташкилёбии давлати Дуррониҳо дар Афғонистон тохтутози хонҳо ва қабилаҳои паштун ба минтақаи Ғарҷистон афзоиш ёфт. Баъд аз муайян шудани доираи нуфузи Британияи Кабир ва Руссия дар Осиёи Марказӣ, минтақаи Ғарҷистон ба ҳайати Афғонистон дохил гардид. Дар осори ҷуғрофиёии асрҳои 16-17 иқлими Ғарҷистон муътадил ва тобистонаш каме гарм тавсиф шудааст. Ғарҷистон минтақи кӯҳистонӣ буда, дар водиҳои поёноби д. Мурғоб маҳсулоти зиёди ғалладона истеҳсол мешуд. Дар баъзе минтақаҳои Ғарҷистон шоликорӣ ривоҷ ёфта, биринҷаш ба Балх ва дигар ш-ҳои Хуросон содир мегардид. Дар қисматҳои дигари Ғарҷистон аҳолӣ ба чорводорӣ машғул буданд. Ғарҷистон бо мавиз, чормағз, бодом ва анҷираш шуҳрат дошт. Ба қавли Маҳмуд ибни Валӣ, дар асри 17 маҳсулоти асосии содиротии Ғарҷистон чормағз, гандум, анҷири хушк ва либоси пашмин буд.
Сарватҳои табиӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Кӯҳҳои Ғарҷистон аз захираи тило ғанӣ буда, аз замони Султон Санҷари салҷуқӣ истихроҷи он ба роҳ монда шуда буд. Дар асри 10 конҳои зиёди тилои Ғарҷистон дар атрофи ш. Работи Корвон вуҷуд доштанд. Ҳоло минтақаи таърихии Ғарҷистон ба ҳайати вилоятҳои Ҳирот, Бодғис ва Ғури ҶИА дохил мешавад.
Эзоҳ
[вироиш | вироиши манбаъ]Адабиёт
[вироиш | вироиши манбаъ]- Ғаҷистон // Ғ — Дироя. — Д. : СИЭМТ, 2016. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2023, ҷ. 5). — ISBN 978-99947-33-67-5.