Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Туркистон
|
|||||
| Кишвар | ҶФШС Русия | ||||
| Маркази маъмурӣ | Тошканд | ||||
| Таърих ва ҷуғрофиё | |||||
| Таърихи таъсис | 30 апрел 1918 | ||||
| Таърихи пошхӯрӣ | 27 октябр 1924 | ||||
| Аҳолӣ | |||||
| Аҳолӣ |
|
||||
 |
|||||
 Парвандаҳо дар Викианбор | |||||
.svg)
Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Туркистон (русӣ: Туркестанская Автономная Советская Социалистическая Республика) (ТАСР) (дигар номҳо: Ҷумҳурии Туркистони Советӣ, Ҷумҳурии Туркистони Шӯравӣ (ҶШТ), Ҷумҳурии Федеративии Шӯравии Туркистон) — сохтори мухторӣ, ки дар доираи РСФСР аз 30 апрели соли 1918 то 27 октябри соли 1924 таъсис ёфтааст. Аҳолии - кишвар зиёда аз 5 миллион нафар. Пойтахт — шаҳри Тошканд. Ҳизби ҳукмрон — Ҳизби коммунисти Туркистон. Дар баробари Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Бошқирия[1], он аввалин ҷумҳурии мухтор дар дохили РСФСР ба ҳисоб меравад.
Таърих
[вироиш | вироиши манбаъ]Эъломияи Ҷумҳурии Шӯравии Туркистон
[вироиш | вироиши манбаъ]30 апрели соли 1918 дар ҷамъомади 5-уми минтақавии Советҳо (Тошканд, 20 апрел - 1 май) Ҷумҳурии Автономии Туркистони Федератсияи Советии Сотсиалистии Россия (Ҷумҳурии Мухтори Туркистони Русияи Шӯравии Сотсиалистии Федеролӣ) эълон карда шуд [2]. Дар ҳуҷҷатҳои ҷамъомад навишта шуда буд: "Ҷумҳурии Федеративии Шӯравии (Советии) Туркистон, ки мустақилона идора мешавад, амали худро бо ҳукумати марказии Федератсияи Шӯравии (Советии) Русия эътироф ва ҳамоҳанг мекунад" [3].
Ба таркиби ҶШТ ҳудудҳои пешинаи Туркистон, аз қабили вилоятҳои Закаспий, Самарқанд, Семиреченск, Сирдарё ва Фарғона дохил шуданд.
Ҷамъомад Кумитаи Марказии Иҷроияро (CEC) (раис — коммунистон П. А. Кобозев ва А. Ф. Солкин [4] ) ва Совети Коммисарҳои Халқӣ (СНК) (раис — коммунист Ф. И. Колесов) интихоб кард. Моҳи майи соли 1918 Ҳавзаи ҳарбии Туркистон таъсис ёфт.
Муборизаи барои ҳокимият дар Туркистон
[вироиш | вироиши манбаъ]Ташаккулёбии ҶШТ-ро муборизае, ки пас аз барпо шудани ҳокимияти шӯравӣ дар таърихи 1 (14) ноябри соли 1917 дар Тошканд оғоз ёфт (нигаред: Шӯриши мусаллаҳона дар Тошканд дар октябри 1917 ) бо ҳаракатҳои миллии Туркистон ( Ҷадидҳо ва қадимистҳо, Шурои исломия, Шурои Уламо, Алаш ) равнақ ёфт. Комитети Марказии Ҳизби коммунисти Россия (б) ва Ҳукумати РСФСР ба ҶШТ ёрии имконпазир расонданд, дар моҳи июни соли 1918 ба Тошканд 70 миллион рубл (аз тарафи коммунист М. С. Качуринер) ва 115 вагон нон аз Тсаритсин (Волгоград) фиристода шуд.
Туркҷумҳурия дар ҳалқаҳои ҷанги шаҳрвандӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Тобистони соли 1918 дар фронтҳои ҷанги шаҳрвандӣ ҶШТ аз РСФСР ҷудо карда шуд. Дар соли 1918, шӯриши Асхабад (Ашқобод) як давлати муваққатии зидди инқилобии Закаспийск, дар асоси дахолати Бритониё дар Осиёи Миёна ташкил шуд ва Фронти Закаспийск ташкил ёфт. Равобити бо аморати ҳамсоя Бухоро ва хонии Хива мураккабтар шуд.
Дар ин шароит, ҳукумати ҶШТ ва Ҳизби коммунисти Туркистон (ҲКТ) ба масъалаҳои мудофиа таваҷҷуҳ зоҳир мекарданд. Таъсиси Артиши Сурх бо он далел мураккаб шуд, ки аҳолии бумии маҳаллӣ ба хидмати низомӣ нарасидааст ва то тобистони соли 1920 ба сафи Артиши Сурх ихтиёриён ҷалб шуданд.
То тобистони соли 1918 шумораи қӯшунҳои Туркистон ба 8 ҳазор нафар расид, то баҳори соли 1919 - то 20 ҳазор. Ғайр аз онҳо ҷузъу томҳои Гвардияи Сурх ва гурӯҳҳои ҳизбӣ буданд. Маркази ҳарбии инқилоби ҳарбии ҶШТ дар моҳи июли соли 1918 таъсис ёфтааст ва ба он дохил мешавад: Ф. И. Колесов (раис), Белов И., Буренко, А. Калашников, А. Клевлеев, Н.. Дар моҳҳои сентябр - декабри соли 1918, дар истгоҳи Урбах (дар наздикии Астрахан) қисмҳои лашкари Туркистон ташкил карда шуданд, ки амволи онҳо баъдан ба қисмҳое, ки барои пайваст шудан ба қӯшунҳои ҶШТ меомаданд, дода шуд. 27 декабри соли 1918 ТуркКМИ (Кумитаи Марказии Интихоботии Туркистон) ҶШТ-ро лагери низомӣ эълон кард. Идораи ташкили воҳидҳои миллии Артиши Сурх (сардор - коммунист У. Бапишев) таъсис дода шуд. То охиои соли 1918 то 2,5 ҳазор ҷанговарони интернатсионалист (собиқ маҳбусони Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ) таҳти роҳбарии Ҳизби коммунисти коргарони хориҷӣ ва деҳқонони Туркистон ҷангиданд. Дар тирамоҳи соли 1918 коллегияи олӣ оид ба мудофиаи ҶШТ таҳти роҳбарии Вотинтсев ва Фигелский барои иваз кардани штаби ҳарбии инқилобӣ таъсис дода шуд. Азнавсозии қувваҳои мусаллаҳ оғоз ёфт - отрядҳои пароканда ба қисмҳои ҳарбӣ табдил дода шуданд.
Ҷамъомади 6-уми ғайринавбатии Шӯрои Туркистон
[вироиш | вироиши манбаъ]Ҷаиъомади 6-уми ғайринавбатии Советҳои Туркистон (5-15 октябри 1918) масъалаҳои мудофиаро баррасӣ карда, Ҷумҳурии Шӯравии Туркистон интихоб кард[5] ; сарфи назар аз эътирозҳои инқилобгарони иҷтимоии чап, тасмим гирифтанд, ки иттиҳодияҳо ва иттифоқҳои камбизоатонро созмон диҳанд; интихобшудаи ТуркКМИ (49 коммунист ва 26 ҳизби чапгароён; раис В.Д. Вотинтсв) ва ШКХ (Шӯрои Комисарҳои Халқӣ) (эсерҳои чап вурудро рад карданд; раис В.Д. Фигелский). Дар моҳи октябри соли 1918 ТуркҶҒ (Ҷамъомади Ғайринавбатии Туркистон) иттиҳоди Туркистонро бар зидди болшевизм ошкорро кард.
Шӯриши Осиповский (январи 1919)
[вироиш | вироиши манбаъ]Вазъи ҷанги ҶШТ-ро дар Тошканд Комиссари ҳарбии Ҷумҳурии Туркистон Константин Осипов мураккаб кард, ки дар давоми он бисёр кормандони ҳизбӣ ва шӯравӣ вафот карданд (нигаред: Комиссарҳои Туркистон ).
21 январи соли 1919 Шӯрои муваққатии инқилобии ҳарбии ҶШТ таъсис дода шуд (собиқ А. А. Казаков), ки аз ШКХ РСФСР кумак талаб мекард.
Гузаштан аз блокада
[вироиш | вироиши манбаъ]22 январ нерӯҳои Фронти Шарқӣ Оренбургро забт карданд - муҳосираи Ҷумҳурии Туркманистон шикаст хӯрд. Моҳи феврали соли 1919 Комиссияи муваққатии махсуси ШКХ РСФСР ва Кумитаи марказии РКП (б.) оид ба корҳои Туркистон таъсис дода шуданд (раисаш Ш.З. Элиава ). Моликияти ҳарбӣ ба ҶШТ, 2 миллион фунт ғалла ва ғайра фиристод. Туркистон ба РСФСР 350 вагон пахта фиристод.
Ҷамъомади 7-уми ғайринавбатии Шӯрои Туркистон (7-31 марти 1919)
[вироиш | вироиши манбаъ]Ҷамъомади 7-уми ғайринавбатии Советҳои Туркистон (7-31 марти 1919) чораҳои мустаҳкам кардани мудофиаро муайян кард; дар бораи иштироки васеи аҳолии бумӣ дар Артиши Сурх, иштирок дар сохтмони Шӯравӣ қарор қабул карда, тамоюлҳои бузурги қувва-шовинистиро дар ин масъала як қатор коргарон маҳкум карданд; Кумитаи Марказии Интихоботии Туркистон (раис Казаков) ва Шӯрои Комиссарони Халқ (раисаш К. Е. Сорокин) интихоб карда шуданд. Дар ҷамъомад фраксияи коммунистӣ бо эсерони чап муттаҳид шуд, ки роҳбарони онҳо азбайнравии ҳизби худро эълон карданд ва ба Ҳизби Коммунистии Туркистон ворид шуданд. 15 апрели соли 1919 Иттифоқи ҷавонон-сотсиалистҳои Тошканд ба Иттифоқи коммунистии ҷавонон (ИКҶ) табдил дода шуданд - қисми ҷудонопазири ИКҶ-и Русия, оғози таъсиси ИКҶ Туркистонро қайд кард (моҳи январи соли 1920 расман ташкил шуда буд).
Боз дар блокада
[вироиш | вироиши манбаъ]Дар моҳи апрели соли 1919, лашкари Атаман Дутов боз минтақаи Туркистонро аз РСФСР (Русия) ҷудо кард, фронти Актюбинск ташкил карда шуд. РВС-и Туркистон таъсис дода шуд ( Белов А.И., Брегадзе И.Г., В.П. Востросаблин, Ф.Л. Железов). 14 апрел, Казаков раиси ПБС таъйин карда шуд, баъдтар Д. П. Саликов ва фармондеҳи олӣ - Белов. Дар артиш 25% коммунистон, 50% вакилони Советҳо ва 10% аъзои иттифоқҳо сафарбар карда шуданд. Моҳи апрели соли 1919 фронти Актюбинск мустаҳкам шуд, гурӯҳҳои калони босмачисҳо (нигаред ба Басмачигарӣ) дар назди Намангон ва Қӯқанд шикаст дода шуданд. Ҷангҳои доимӣ дар фронти Семиреченс идома дошт.
Ташаккули фронти Туркистон ва пошхӯрии блокада
[вироиш | вироиши манбаъ]Қарибии тобистон як қисми зиёди минтақаи Закаспийск озод карда шуд. 11 августи соли 1919 Фронти Туркистон таъсис ёфт ва 25 август қӯшунҳои Ҷумҳурии Туркистон ба фармондеҳи фронт М.В.Фрунзе интиқол ёфтанд ва 13 сентябри соли 1919 онҳо бо қӯшунҳои Фронти Туркистон муттаҳид карда шуданд. Алоқа бо РСФСР барқарор карда шуд. ҶШТ дар назди худ вазифа гузошта буд, ки душманро дар Транскаспий ва Семиречйе (Ҳафткӯл) ва босмачиҳоро дар Фарғона пурра мағлуб кунад ва иқтисоди миллиро барқарор кунад.
Ҷамъомади 8-уми Шӯрои Туркистон
[вироиш | вироиши манбаъ]Ҷамъомади 8-уми Шӯрои Туркистон (6 сентябр - 4 октябри соли 1919) барои тақвияти мақомоти ҳокимияти шӯравӣ ва Артиши Сурх чораҳо андешид. Ҳамзамон, ҷамъомад қарорҳои нодурустро дар бораи бекоркунии ИКХ-и ҶШТ (ҷойгузинаш се Совет: мудофиа, иқтисод, фарҳанг ва маърифат) ва мақомоти минтақавии шӯравиро қабул кард. Ин ҳокимияти иҷроияро заиф сохт ва дар соҳаи идоракунии давлатӣ нофаҳмоӣ ба вуҷуд овард (дар соли 1920 қарорҳо бекор карда шуданд).
Кумитаи Марказии Интихоботии Туркистон интихоб шуд (раисаш И. А. Апин). Аз октябри соли 1919 Комиссияи марказии иҷроияи кулли Русия ва Шӯрои комиссарони халқии РСФСР Туркистон ба Кумитаи марказии РКП (б) кумак карданд. Кадрҳои шӯравиву ҳизбӣ ва кумаки моддӣ ба Туркманистон фиристода шуданд: дар моҳҳои феврал-декабри соли 1920, танҳо ба 614 вагон бо боркашонии хоҷагидории миллӣ ба Турккомиссия ворид шуданд (ба ҷуз ташкилотҳои гуногуни иқтисодӣ). Таҷҳизоти саноатии тамоми корхонаҳо ба Туркистон фиристода шуданд. Дар навбати худ, Туркистон марказро бо шёи хом (пахта, пашм, мева ва ғайра) таъмин мекард. Таваҷҷуҳи махсус ба ҳалли масъалаи озуқаворӣ дар Ҷумҳурии Туркманистон зоҳир карда шуд.
Низоми монополияи нон
[вироиш | вироиши манбаъ]4 июни соли 1919 (бо таъхири зиёд) Кумитаи Марказии Интихоботии Туркистон дар бораи монополияи ғалладона қарор қабул кард. Аз сабаби тайёр набудани татбиқи он, суст будани ташкилотҳои синфии хоҷагиҳои коргарӣ ва муқовимати кулҳо иҷрои декрет имконнопазир буд. Дар моҳи феврали соли 1920, КМИТ дар бораи ташкили отрядҳои ғизоӣ, фармондеҳон дар деҳаҳое, ки аҳолии аврупоиашон бартарӣ доранд, дар бораи мубориза бо кулакҳои зиёдатӣ ғалладона, тақсимоти изофаро дар тамоми хоҷагиҳои деҳқонии (крестянинҳои русӣ) кӯчонидашуда қарор қабул кард. Аз тирамоҳи соли 1920, рушди паҳншавии аҳолии бумӣ оғоз гардид. Дар кумак ба маҳсулотбаророн гурӯҳҳои "нозироти мусалмонӣ" таъсис дода шуданд. То 8,5 ҳазор коргар, асосан аз миллатҳои маҳаллӣ, ба гурӯҳҳои ғизоӣ ва отрядҳои "Нозирони мусалмонӣ" сафарбар карда шуданд. Дар соли 1920, таъминкунии деҳқонони меҳнатӣ бо заминҳои феодалӣ оғоз ёфт, кумаки давлатӣ бо тухмҳо ва таҷҳизоти кишоварзӣ афзоиш ёфт. Аммо, дар маҷмӯъ, вазъи озуқаворӣ дар ҶШТ душвор боқӣ монд.
.
Ҷамъомади 9-уми Шӯрои Туркистон
[вироиш | вироиши манбаъ]Ҷамъомади 9-уми Советҳои Туркистон (19–24 сентябри 1920) тасмим гирифт, ки ҷалби васеи коргарони маҳаллиро дар идоракунии давлат бигирад, омода кардани гузариш аз кумитаҳои инқилобӣ ба кумитаҳои иҷроияи интихобшудаи Советҳо бикунад, ва саркашии миллиро маҳкум кард; Конститутсияи навро тасдиқ кард, ки мувофиқи он ҶШ Туркистон номи нав гирифт - Ҷумҳурии (мухтори) Шӯравии Сотсиалистии Туркистон (ҶШСТ) (Республикаи (автономии) Советии Сотсиалистии Туркистон) [6] (РССТ), шаклҳои муносибатҳои байни РСФСР ва қисми мухтори он - ҶШСТ-ро муайян кард; Кумитаи Марказии Интихоботии Туркистон (раисаш А.Р. Раҳимбоев ) ва Иттиҳоди Комисаророни Халқӣ (раисаш К.С. Атабаев) интихоб шуданд. Дар соли 1924 ҶШСТ дар натиҷаи ҷараёни тақсимоти миллӣ-давлатӣ ба ҶШС Ӯзбекистон ва ҶШС Туркманистон тақсим шуд, ки онҳо ба набати худ ба ҳайати ИҶШС дохил шуда буданд ва дар натиҷа Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Туркистон аз байн рафт.
Рохбарони ҶМШСТ
[вироиш | вироиши манбаъ]Раисони Кумитаи Марказии Интихоботии Туркистон
- Кобозев, Петр Алексеевич май-июни соли 1918
- Тасаввурот августи 1918
- Вотинцев, Всеволод Дмитриевич ноябри 1918 - январи 1919
- Казаков, Аристарх Андреевич январ - сентябри соли 1919
- Рыскулов, Турар Рыскулович октябри 1919 - марти 1920
- Тюрякулов, Назир Тюрякулович июл-октябри соли 1920
- Раҳимбоев, Абдулло Раҳимбаевич 1920–1923
- Дадабоев, Бутабай август-сентябри соли 1923
- Айтаков, Недирби январ-октябри соли 1924
Роҳбарони Иттифоқи Комиссарони Халқ
- Колесов, Федор Иванович ноябри 1917 - ноябри 1918
- Фигелский, Владислав Дамианович ноябри 1918 - январи 1919
- Сорокин, Карп Елисеевич март-октябри соли 1919
- Рудзутак, Ян Эрнестович март-майи соли 1920
- Любимов, Исидор Евстигнеевич май-сентябри соли 1920
- Атабаев, Каигизис Сердарович сентябри 1920–1922
- Рискулов, Турар Рискулович 1922—1924
Тақсимоти маъмурӣ
[вироиш | вироиши манбаъ]Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Туркистон бидуни тағир, тақсимоти маъмурии губернатори собиқи Туркистонро, ки аз панҷ вилоят иборат буд, ба мерос гузошт: Закаспийск (қисми Туркманистону Ӯзбекистони имрӯза), Самарқанд, Семиреченск (Ҳафткӯл), Сирдарё ва Фарғона. Дар навбати худ вилоятҳо ба шаҳрҳо тақсим карда шуданд.
Дар соли 1920 шаҳристони Манқишлоқи Вилояти Закаспийск (ки начандон дер Адаевский номгузорӣ шудааст) ба ҳайати Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Қирғизистон ворид шуд (ҳозир — Қазоқистон). Дар ҳамон замон аз қисми вилояти Сирдарё, ки номаш Омударё буд, вилояти Омударё ташкил ёфт.
Соли 1921 вилояти Закаспийск ба вилояти Туркманистон номгузорӣ шуд.
Дар соли 1922 вилояти Семиреченск (Ҳафткӯл) номашро ба Ҷетсӯй иваз карданд.
Барҳамдиҳии ҶМШСТ
[вироиш | вироиши манбаъ]Дар моҳи октябри соли 1924 нақшаи ҷудокунии миллӣ-ҳудудӣ амалӣ карда шуд, ки тақсимоти мустақилияти ҳар як гурӯҳи миллиро пешбинӣ мекард. Дар натиҷаи ҷудокунӣ, ҶМШСТ якҷоя бо тақсимоти маъмурии он, инчунин Ҷумҳурии Халқии Бухоро ва Ҷумҳурии Халқии Хоразм, ки ба ҳайати Иттиҳоди Шӯравӣ дохил буданд, ба фоидаи ҷумҳуртҳои халқӣ барҳам дода шуданд.
Дар натиҷа, дар қаламравҳои Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Туркистон, Ҷумҳурии Халқии Бухро ва Ҷумҳурии Халқии Хоразм таъсис ёфтанд:
- ҶШС Ӯзбекистон (ҳоло — Ҷумҳурии Ӯзбекистон)
- Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон дар ҳайати ҶШС Ӯзбекистон (ҳоло Ҷумҳурии Тоҷикистон)
- Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Туркманистон (ҳоло — Ҷумҳурии Туркманистон)
- Вилояти Мухтори Қаро-Қирғиз (РСФСР, ҳоло Ҷумҳурии Қирғизистон )
- Вилояти Мухтори Каро-Қалпоқ (РСФСР, ҳоло — Ҷумҳурии Қарақалпоқистон дар ҳудуди Ӯзбекистон)
Иллюстратсияҳо
[вироиш | вироиши манбаъ]-
Временный кредитный билет 1000 рублей реверс -
Временный кредитный билет 1000 рублей аверс
Инчунин нигаред
[вироиш | вироиши манбаъ]Шарҳҳо
[вироиш | вироиши манбаъ]Эзоҳҳо
[вироиш | вироиши манбаъ]- ↑ Манелис Б.Л. Из истории государственно-правовых взаимоотношений Туркестанской АССР и РСФСР. — Ташкент: Фан, 1966. — С. 19. — 88 с.
- ↑ Советские конституции. Хрестоматия. В 4 частях. Часть 1. Первые советские республики / Сост. Д. В. Кузнецов. — Благовещенск: Благовещенский государственный педагогический университет, 2015. — С. 24.
- ↑ Съезды Советов в документах, т. 1, 1959, с. 254
- ↑ Большая советская энциклопедия. — М., 1977. — Т. 26. — С. 339. По другим данным (откуда?) Кобозев был председателем ТуркЦИК в июле — сентябре 1919 года
- ↑ Советские конституции. Хрестоматия. В 4 частях. Часть 1. Первые советские республики / Сост. Д. В. Кузнецов. — Благовещенск: Благовещенский государственный педагогический университет, 2015. — С. 22.
- ↑ Декрет ВЦИК от 10.05.1923. 31 июли 2019 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 19 августи 2018.