Андорра

Андорра
Principat d'Andorra
Парчам Нишон
Шиор: «Virtus Unita Fortior (аз лот. — «Ягонагӣ қудрат медиҳад»)»
Суруди миллӣ: [[Суруди миллии Андорра|«El Gran Carlemany »]]
Таъсис	1278
Забони расмӣ	котолонӣ
Пойтахт	Андорра-ла-Веля
Шаҳрҳои калонтарин	Андорра-ла-Веля
Шакли ҳукумат	князигарии порлумонӣ
Масоҳат	178-ум дар ҷаҳон
· Ҳамагӣ	467,63 км²
· % сатҳи об	0,26 (121,4 га)
Аҳолӣ
· Баҳо (2014)	85 470 нафар (207-ум)
· Зичӣ	182,6 наф./км²
ММД (номинал)
· Ҳамагӣ (2008)	$4.510 миллиард долл.
· ба сари аҳолӣ	53,383 долл.
ШРИ (2013)	0,830 (ниҳоят баланд; 37-ум ҷой)
Воҳиди пул	Евро (€) (EUR, рамз 978)
Интернет-домен	.ad
Рамзи ISO	AD
Рамзи КБО	AND
Пешшумораи телефон	+376
Минтақаи замонӣ	+1

Андо́рра (кот. Andorra), номи пурраи расмӣ — Кня́зигарии Андорра (кот. Principat d’Andorra), — яке аз давлатҳои майдаи Аврупо, дар байни Испания ва Франсия. Масоҳаташ 468 км². Аҳолиаш 84 082 нафар (2009). Пойтахташ шаҳри Андорра-ла-Веля. Забони гуфтугӯӣ — котолонӣ, инчунин забонҳои франсавӣ, португалӣ ва испанӣ муравваҷ аст. Дини асосӣ — католикӣ.

Сохти давлатӣ

Каса-де-ла-Валл, порлумони Андорра.

Андорра давлати демократӣ-парламентӣ (1993) бо мақоми идоракунии якҷояи князӣ буда, аз соли 1278 инҷониб онро Президенти Франсия ва епископи Урхел (Испания) якҷоя идора мекунанд. Мақоми қонунбарор — парламенти якпалатагӣ (Шӯрои генералии иборат аз 28 аъзо), ки роҳбари ҳукуматро интихоб мекунад ва аъзои ҳукуматро таъйин менамояд. Андорра узви Шӯрои Европа, СММ ва ОБСЕ аст.

Таърих

Дар манбаъҳо Андорра бори нахуст соли 805 зикр шудааст. Дар асрҳои миёна хоки Андорра асосан мулки феодалии графҳо де Фуа ва усқуфҳои Урхел буд. Соли 1278 байни онҳо дар бораи ҳукмронии якҷоя бар Андорра созишнома баста шуд. Баъдтар ҳуқуқи графҳо де Фуа ба шоҳон ва дертар ба Президенти Франсия гузашт. Соли 1866 дар Андорра конститутсия ҷорӣ гашт ва соли 1867 ҳокимияти епископи Урхел (Испания) дар ҳаёти дохилии ҷамоаҳо як қадар маҳдуд карда шуд.

Табиат

Кӯҳҳои Андорра

Андорра дар нишебии Пиреней, дар байни Франсия (аз Шимол) ва Испания (аз Ҷануб) ҷойгир аст. Релйефи Андорра — алпии чиндор. Минтақаи кӯҳиаш асосан аз ҷинсҳои кристаллии давраи палеозой (санги хоро, гнейс, кварс) ва қисми ками он аз регҳои таҳшинӣ, оҳаксанг ва маъдани давраи мезозой иборат мебошад. Қисми нисбатан пасттари масоҳати он дар баландии 880 м аз сатҳи баҳр ва қисми баландтари он (назди сарҳади ғарбии мамлакат) дар баландии то 2900 м ва аз он зиёд воқеъ аст. Нуқтаи баландтарин — шаҳри Кома Педрос (2946 м). Андорра кони мармар, сурб, оҳан ва хоросанг дорад.

Обҳо

Аз пастхамии он дарёи Валира бо шохобаш (ҳавзаи дарёи Эбро) ва қисман дарёи Арйеж (ҳавзаи дарёи Гаронна) мегузарад. Дарёҳои кӯҳии Андорра захираи калони энергетикӣ доранд. Дар табиати Андорра таъсири фаъолияти яхбандӣ ҳис карда мешавад. Дар кӯҳҳои Андорра кӯлҳои бисёри аз яхҳо тавлидгашта мавҷуданд. Чашмаҳои минералӣ ва обҳои гарми зеризаминӣ ҳам ҳастанд.

Иқлим

Иқлимаш алпӣ ва сард аст. Дар кӯҳҳо ҳарорати миёнаи январ — 15°С, дар водиҳо −2°С, ҳарорати миёнаи июл дар водиҳо +20°С, дар кӯҳҳо +10 — 15°С. Боришоти солона дар кӯҳсор аз 1000 то 2000 мм, дар водиҳо то 400—500 мм. Хушксолӣ зуд-зуд рӯй медиҳад.

Олами набототу ҳайвонот

Олами наботот ва ҳайвоноти Андорра бо дасти инсонҳо хароб гаштааст. Дар минтақаи ҷангалзори Андорра дарахтони паҳнбарг ва сӯзанбарг (булут, кастона, шамшод, коҷ, санавбар ва сарв) мерӯянд. Минтақаи баландтари Андорраро марғзори субалпӣ ва алпӣ фаро гирифтааст. Олами ҳайвоноташ аз оҳувон, хояндаҳо ва парандаҳо иборат аст. Яке аз масъалаҳои ҳалталаби Андорра пешгирӣ намудани буридани ҷангал, эрозияи хок мебошад, ки дар натиҷаи васеъ кардани чарогоҳҳо ва чаридани чорво ба амал омадааст.

Қабати рустаниҳо (флораи Андорра) хеле гуногун аст, аммо дар ин ҷо асосан баргранг (пӯст, шоҳбулут, бук, дарахт) ва сӯзанбарг (арча, санавбар, арча, намудҳои гуногуни арча) бартарӣ доранд. Баландии кӯҳҳо чарогоҳҳои баландкӯҳ ва субальп мебошанд.

Ҳайвонот (фауна аз Андорра) бо намудҳои хоси Аврупо ва ҳайвонот иборат аст: хирс, гург, хар, оҳ, гӯсфанд, гулӯ, бандар.

Тақсимоти маъмурӣ

Андорра-
ла-Веля

Канило

Ла-Масана

Ордино

Сан-Ҷулиа-
де-Лория

Энкам

Эскалдес-
Энгордань

Франсия

Испания

Испания

Мақолаи асосӣ: Тақсимоти маъмури Андорра

Андорра вобаста ба тақсимоти маъмурӣ ба 7 паррокий (кот. parròquies, «ҷамоат») тақсим шудааст:

• Андорра-ла-Веля (Andorra la Vella),
• Канило (Canillo),
• Ла-Массана (La Massana),
• Ордино (Ordino),
• Сант-Ҷулия-де-Лория (Sant Julià de Lòria),
• Энкамп (Encamp),
• Эскалдес-Энгордан (Escaldes-Engordany).

Аҳолӣ

Аҳолӣ давлати сермиллат буда, дар он испаниҳо (43 %), андоррагиҳо (каталаниҳо; 33 %), португалиҳо (11 %), франсавиҳо (7 %) ва дигар миллатҳо (5 %) зиндагонӣ мекунанд. Қисми бештари аҳолӣ дар водиҳо, асосан дар пойтахт ва шаҳрҳои хурд маскунанд. Шаҳрнишинон — 62,5 %.

Иқтисод

Асоси иқтисодиёти Андорраро соҳаи туризм (80%-и ММД, 10 млн сайёҳ дар як сол (2010), тиҷорат ва муомилоти бонкӣ ташкил медиҳад. Сайёҳонро бештар табиати зебо, имконияти васеи ба варзиши лижаронӣ машғул шудан, чашмаҳои гарми табобатӣ ва минералӣ, тиҷорати аз ҳамаи намудҳои андоз озод ба худ ҷалб кардааст. Андорра маркази молиявии байналмилалӣ буда, пардохти андози имтиёздор барои равнақи фаъолияти гуногунҷабҳаи молиявӣ мусоид аст. Соҳаи муҳими иқтисодиёти мамлакат парваришу коркарди тамоку аст. Дар ин ҷо асосан ба истеҳсоли маҳсулоти тамоку (сигарет) ва мебел муваффақ гаштаанд. Инчунин корхонаҳои саноати сабук, истеҳсоли панир ва обҳои минералиро ба роҳ мондаанд.

Дар Андорра ҳунарҳои қадимаи мардумӣ, анъанаҳои косибӣ, инчунин филизгудозии бадеӣ, кандакорӣ дар чӯбу санг, истеҳсоли дастии ороишоти занона ва армуғонҳо то ҳол боқӣ мондаанд. Аз сабаби нарасидани замини кишт истеҳсоли маҳсулоти хоҷагии қишлоқ кам ба назар мерасад. Аҳолии деҳаҳои кӯҳистон ба парвариши чорво ва қисми хеле ками онҳо ба парвариши картошка, ангур ва зироати дигар машғуланд.

Нақлиёт

Қатора дар Латур-де-Керел (Франсия), яке аз ду истгоҳ, ки ба Андорра хидмат мерасонад.

Нақлиёти Андорра асосан автомобилист. Андорра бандар, роҳи оҳан ва аэропорт надорад. Ба Андорра ба воситаи Франсия ё Испания ворид мешаванд. Дар Андорра бештар содироти пашм, ангишти чӯб, маҳсулоти тамоку, панир ва обҳои минералӣ ба роҳ монда шудааст. Мубодилаи молу мавод низ асосан бо Франсия ва Испания сурат мегирад.

Маориф

Гирифтани маълумот барои наврасони аз 6 то 16-сола ҳатмӣ буда, таҳсилот дар мактабҳои миёна ройгон аст. Дар Андорра се навъи мактаб — франсавӣ, испаниягӣ ва андоррагӣ мавҷуд аст. Сохтмон ва нигаҳдории мактабҳо бар дӯши Андорра буда, маоши муаллимони мактабҳои франсавӣ ва испаниягиро ҷониби Франсия ва Испания таъмин мекунад. Ҳамагӣ як донишгоҳ дорад.

Тандурустӣ

Дар соҳаи тандурустӣ системаи давлатии суғӯртаи тиббӣ барои тамоми коркунон ва аъзои оилаи онҳо ҷорист, ки он аз ҳисоби ҳаққи пардохти онҳо пурра гардида, аз 75 то 100%-и хароҷоти муолиҷаро ҳамин суғӯрта таъмин мекунад. Дар Андорра 12 маркази тиббии ёрии аввалия мавҷуд аст.

ВАО

Се рӯзномаи миллӣ, як шабакаи телевизион ва ду пойгоҳи радиошунавонӣ дорад. Иди миллии Андорра — Рӯзи Модархудои Меритшеллӣ мебошад, ки 8 сентябр қайд карда мешавад.

Адабиёт

• Новая Российская Энциклопедия, т. 2, М., 2005;
• Страны мира (современный справочник), М., 2008.

Сарчашма

• Андорра // А — Асос. — Д. : СИЭМТ, 2011. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир А. Қурбонов ; 2011—2023, ҷ. 1). — ISBN 978-99947-33-45-3.

Пайвандҳо

• Андорра — Происхождение, история, география, достопримечательности.
• Информация об органах конституционного контроля Андорры
• История независимости Андорры с 1933 по 1940 года Бойгонӣ шудааст 14 Январ 2019  сол..