Забонҳои эронии шарқӣ

Харитаи забонҳои муосири эронӣ. Забонҳои эронии шарқӣ тобиши сурх/бунафшӣ доранд (пашту, осетин, помирӣ, ормурӣ)

Забонҳои эронии шарқӣ як зергурӯҳи забонҳои эронӣ мебошанд, ки дар замони Эрони Миёна (аз асри 4 пеш аз милод) ба вуҷуд омадаанд. Забони авестоӣ аксар вақт ба эронии аввали шарқӣ тасниф мешавад. Дар муқоиса бо лаҳҷаҳои Эрони Ғарби Миёна, Эрони Ховари Миёна ҳиҷоҳои ниҳоии вожаро нигоҳ медорад.

Бузургтарин забони зиндаи эронии шарқӣ забони пашту аст, ки бо он дар байни рӯдхонаи Ому дар Афғонистон ва дарёи Ҳинди Покистон ҳудуди 40-60 миллион нафар ҳарф мезананд. Забони дуввуми калонтарин осетинӣ бо тақрибан 600 000 нафар сухангӯён мебошад. Ҳама забонҳои дигар дар маҷмӯъ камтар аз 200 000 сухангӯ доранд.

Аксари забонҳои эронии шарқӣ дар як минтақаи ҳамсоя, дар ҷануб ва шарқи Афғонистон ва инчунин дар манотиқи ҳамшафати ғарби Покистон, Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон дар шарқи Тоҷикистон ва ғарби дури вилояти Шинҷони Чин гуфтугӯ мешаванд. Дар минтақаҳои аз ҳам ҷудошуда низ ду узви зинда мавҷуданд: забони яғнобии шимолу ғарби Тоҷикистон (аз забони суғдӣ) ва забони осетинии Қафқоз (аз скифӣ-сарматӣ). Инҳо боқимондаҳои як континууми азими этнологӣ мебошанд, ки дар ҳазораи 1 пеш аз милод дар аксари Осиёи Марказӣ, Аврупои Шарқӣ ва қисматҳои Қафқоз ва Осиёи Ғарбӣ паҳн шудаанд, ки ба таври дигар бо номи Скифия маъруфанд. Давомнокии бузурги з. эронии шарқӣ дар Аврупои Шарқӣ то асри 4-и мелодӣ бо ворисони скифҳо, яъне сарматҳо идома хоҳад дошт.

Таърих

Гумон меравад, ки забони эронии шарқӣ аз Эрони ғарбӣ дар охири ҳазораи 2 пеш аз милод ҷудо шуда, эҳтимолан дар фарҳанги Яз зоҳир шудааст.

Бо ҳузури юнонӣ дар Осиёи Марказӣ, баъзе аз шарқтарин забонҳои ин забонҳо дар марҳилаи эронии миёнаи онҳо сабт шуда буданд (аз ин рӯ таснифи "шарқӣ"), дар ҳоле ки тақрибан ҳеҷ сабти континууми скифҳо-сарматӣ, ки аз Қазоқистон дар ғарби дашти Понтикӣ то Украина тӯл мекашад зинда намонданд. Баъзе муаллифон чунин мешуморанд, ки мардуми Эрони Шарқӣ ба маданияти халқии рус таъсир расондаанд.

Скифия ва дигар сарзаминҳои эронизабони шарқӣ (бо ранги афлесун нишон дода шудааст) тақрибан дар соли 170 пеш аз милод

Тасниф

Эронии шарқӣ дар қисмате як идомаи лаҳҷае боқӣ мемонад, ки таҳти навовариҳои умумӣ қарор дорад.

Забонҳо инҳоянд:

Давраи Эрони қадим

• шимолу шарқӣ: скифӣ, сакоии қадимӣ ,† ғ.
• эронии марказӣ: авестоӣ † (тақрибан 1000 – асри 7 пеш аз милод)

«Авестоӣ»-ро баъзан ба унвони эронии шарқӣ тасниф мекунанд, аммо дар таснифоти ахир ба ин шоха шомил нашудааст.

Давраи Эрони Миёна

• бохтарӣ †, асри IV пеш аз милод – асри 9 мелодӣ
• хоразмӣ † (хварезмӣ) в. Асри 4-уми пеш аз милод – асри 13-и милодӣ
• суғдӣ †, аз асри 4 милод
• скифӣ-хотанӣ (сакоӣ) † (тақрибан асри 5 – асри 10 мелодӣ) ва тумшуқӣ † (собиқ Маралбошӣ, асри 7 мелодӣ)
• скифӣ-сарматӣ †, аз с. асри 8 пеш аз милод

Забонҳои муосир (нав-эронӣ)

• пашту (лаҳҷаҳо: шимолӣ, ҷанубӣ, марказӣ ва ғайра)
  • ванетсӣ
• забонҳои помирӣ
  • помирии шимолӣ
    • язғуломӣ, ванҷии куҳна (ванҷӣ)†
    • шуғнӣ, рошорвӣ, баҷувӣ, барвозӣ, рӯшонӣ, хуфӣ, бартангӣ, сариқӯлӣ
  • санглечӣ-ишкошимӣ (лаҳҷаҳо: санглечӣ, ишкошимӣ, зебакӣ)
  • вахӣ (вахонӣ)
• мунҷӣ-йидға
  • мунҷӣ (мунҷонӣ)
  • йидға
  • Йидға
• ормурӣ-парачӣ
  • ормурӣ
  • парачӣ
• шимолӣ
  • яғнобӣ
  • осетинӣ (лаҳҷаҳо: иронӣ, дигорӣ, яссӣ † )

Хусусиятҳо

Минтақаи Эрони Шарқӣ хоси тағироти густурдаи садоро дорад, масалан, t͡ʃ > ts.

English	Avestan	Pashto	Munji	Sanglechi	Wakhi	Shughni	Parachi	Ormuri	Yaghnobi	Ossetic
ten	dasa	las	los / dā1	dos	δas	δis	dōs	das	das	dæs
cow	gav-	ɣwā	ɣṓw	uɣūi	ɣīw	žōw	gū	gioe	ɣōw	qug
brother	brātar-	wrōr	vəróy	vrūδ	vīrīt	virṓd	byā	(marzā2)	virṓt	ærvad3

English	Avestan	Pashto	Munji	Sanglechi	Wakhi	Shughni	Parachi	Ormuri	Yaghnobi	Ossetic
one	aēva-	yaw	yu	vak	yi	yiw	žu	sō	ī	iu
four	t͡ʃaθwārō	tsalṓr	t͡ʃfūr	tsəfúr	tsībɨr	tsavṓr	t͡ʃōr	tsār	(tafṓr)1	cyppar
seven	hapta	ōwə	ōvda	ōvδ	ɨb	ūvd	hōt	wō	aft	avd