Яҳудиёни бухорӣ
| Сукунат | |
|---|---|
| Забон | Лаҳҷаи бухороӣ |
| Дин | яҳудият ва суннӣ |
 Парвандаҳо дар Викианбор | |
.svg){kind=small}
Яҳудиёни бухороӣ (яҳудиёни Осиёи Марказӣ, бухорӣ, исроилӣ ё яҳудӣ) — як зергурӯҳи этноконфессионалӣ (динӣ-миллӣ) ва этнологии (забонӣ)-и диаспораи яҳудиён мебошанд, ки дар замони густариши империяи Русия дар Осиёи Марказӣ дар шаҳрҳои Хонии Қӯқанд, аморати Бухоро ва хонии Хива зиндагӣ мекарданд; таърихан гӯяндагони шеваи бухороӣ-яҳудии забони тоҷикӣ мебошанд. Ҳоло зиёде аз онҳо дар ИМА (70 ҳаз.) ва Исроил (150 ҳаз.) зиндагӣ мекунанд.
Худномҳо, маъно ва пайдоиши истилоҳи "яҳудиёни бухороӣ"[вироиш | вироиши манбаъ]
Истилоҳи яҳудиёни бухороӣ ба маънои яҳудиёни шаҳри Бухоро ва яҳудиёни аморати Бухоро аст . Яҳудиён на танҳо дар аморати Бухоро, балки дар хонии ҳамсояи Хева ва хонии Қӯқанд низ зиндагӣ мекарданд. Аз ин рӯ, истилоҳи умумӣ низ нисбат ба яҳудиёни Осиёи Марказӣ - яҳудиёни Осиёи Марказӣ истифода шудааст. Худномҳои яҳудиёни Осиёи Марказӣ яҳудӣ, Исроилӣ ва Ҷивут буданд. Ахолии гирду атроф низ истилоҳоти қадимро (аз замони зардуштии Форси Сосониён) истифода мебурд; ҷугут, ҷуҳуд, ҷууд, ҷеет, ҷуте (аз ҷоҳуд ва ҷаҳуд) [1] .
Баъзе аз аввалин сайёҳони рус дар Осиёи Марказӣ, ки дар бораи яҳудиён ёдовар шуданд:
- Флорио Беневени, ки дар солҳои 1718-1725 аз номи подшоҳи тамоми Русия Пётри 1 сарвари сафорати Русия дар Бухоро буд, дар ёддоштҳои «Мактубҳо, хабарҳо, маҷаллаҳо» аз яҳудиён дар хонии Бухоро ёдовар шудааст.
- Сарҳадчии рус Филипп Сергеевич Ефремовро соли 1774 асир гирифта, ба Бухоро фурӯхтааст, ки вай дар китоби худ «Саргардонии Филипп Ефремов дар дашти Қирғизистон, Бухоро, Хива, Форс, Тибет ва Ҳиндустон ва аз он ҷо ба воситаи бозгашти ӯ ба воситаи он. Англия ба Русия яҳудиёнро дар аморати Бухоро зикр кардааст.
- мансабдори куҳистон Бурнашев Тимофей Степанович, ки дар китоби худ «Саёҳат аз хатти Сибир ба шаҳри Бухоро дар соли 1794 ва боз дар соли 1795» аз яҳудиёни Бухоро ёдовар шудааст.
- Капитани штаби генералии гвардия Егор Казимирович Мейендорф, аъзои сафоратхонаи Русия дар соли 1820, ки ба он Александр Федорович Негри, мушовири воқеии давлатӣ сарвари мекард. Мейендорф дар китоби «Сафар аз Оренбург ба Бухоро» аз яҳудиён дар Хева ва Бухоро ёдовар шуда, баъзан истилоҳи яҳудиёни бухороиро нисбат ба яҳудиёни шаҳри Бухоро истифода кардааст.
- дипломат Николай Владимирович Хаников, аъзои сафоратхонаи Россия дар солҳои 1841—1842 бо сардории подполковник К. Ф. Бутенев . Хаников дар китоби худ «Тасвири хонии Бухоро» дар баробари истилоҳи яҳудиҳо ва истилоҳи яҳудиёни бухороӣ истифода кардааст.
Пеш аз он ки Осиёи Миёна ба империяи Русия шомил шавад, истилоҳи яҳудиён-осиёиҳо нисбат ба тоҷирони яҳудии Осиёи Марказӣ низ истифода мешуд. Пас аз дохил шудани Осиёи Миёна (аз соли 1850 то 1873) ба империяи Русия нисбат ба яҳудиёни собиқ хони Қӯқанд истилоҳи яҳудиёни бумӣ ва аморати тобеи Бухоро - яҳудиёни Бухоро истифода мешуд. Ин истилоҳҳо дорои мазмуни ҳуқуқӣ мебошанд. Яҳудиёни хонии тобеи Хева дар охири солҳои 1700 иҷборан дини исломро қабул карданд ва тавассути издивоҷи омехта бо мусулмонон дар охири солҳои 1800 ва ибтидои солҳои 1900 дар байни мусулмонон (туркманҳо ва ӯзбекҳо) пароканда карда шуданд [2] .
Пас аз инқилоби соли 1917 ва пошхӯрии империяи Русия дар соли 1923, дар соли 1924 марзи миллӣ-территориявии Осиёи Миёна оғоз гардида, ҷумҳуриҳои миллӣ дар ҳайати СССР ташкил карда шуданд. 10 феврали соли 1925 сардори хукумати ҶШС Ӯзбекистон Юлдош Охунбобоев фармон баровард, ки яҳудиёни Осиёи Миёнаро як гурӯҳи этникӣ эътироф мекунанд ва аз афти кор, маҳз дар ҳамон вақт истилоҳи яҳудиёни бухороӣ ё яҳудиёни Осиёи Миёна ҳамчун таърифи этникӣ собит шудааст, гарчанде ки онҳо дар шиносномаҳо ҳамчун яҳудӣ навишта шуда буданд. Истилоҳи маидаи миллат, яъне ақаллияти миллӣ низ истифода шудааст.
Дар давраи бозсозӣ дар СССР, ки дар соли 1985 ва пас аз фурӯпошии СССР дар соли 1991 оғоз шуд, аксари яҳудиён аз Осиёи Марказӣ ба Иёлоти Муттаҳида, Канада, Австрия, Олмон ва Исроил муҳоҷират карданд.
Ҷараёни муҳоҷират[вироиш | вироиши манбаъ]
Аз соли 1827 аввалин яҳудиёни Бухоро аз ҷунбиши Ҳовевии Сион, ки аз ҷониби пешвои рӯҳонӣ Юсуф Маман таъсис ёфтааст, ба Ерусалим расиданд.
Аз соли 1868 то Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ аз 16000 нафар сокинони вилояти Бухоро 1500 нафарашон ба Ерусалим муҳоҷират карданд.
Пас аз инқилоби соли 1917 дар империяи Русия, дар байни солҳои 1920-1930 тақрибан 4000 яҳудиёни бухороӣ тавассути Афғонистон ва Форс ба Фаластин фирор карданд. Тақрибан 800 нафари онҳо дар роҳ кушта ё аз гуруснагӣ мурданд.
Дар солҳои 70-ум аз 17 ҳазор яҳудиёни бухороӣ, ки аз Иттиҳоди Шӯравӣ баромада буданд, 15,5 ҳазор нафарашон дар Исроил, боқимонда дар ИМА, Канада ва Австрия маскан гирифтанд.
Пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ муҳоҷират шиддат гирифт ва теъдоди қобили мулоҳизаи яҳудиёни бухороӣ ба Исроил, ИМА, Австрия ва дигар кишварҳо рафтанд.
Забонҳои муошират[вироиш | вироиши манбаъ]
Забони суннатии гуфтугӯӣ, ки бухороӣ номида мешавад, як навъи бухороӣ-яҳудии гӯиши Самарқандӣ-Бухороии форсӣ ё лаҳҷаи яҳудии тоҷикӣ аст. Дигар забонҳо: ӯзбекӣ ва русӣ, ибрӣ (барои муҳоҷирон дар Исроил), инчунин забонҳои кишварҳои иқомат. Забони русӣ ҳамчун забони бартаридошта дар рӯзномаҳои бухороӣ-яҳудӣ боқӣ мемонад (The Bukharian Times).
Демография[вироиш | вироиши манбаъ]
Ҷамъиятҳои асосӣ[вироиш | вироиши манбаъ]
Ҷамъиятҳои асосӣ дар бисёр шаҳрҳои ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ: дар Ӯзбекистон – Тошканд, Самарқанд, Бухоро, Навоӣ, Хатирчӣ, Шаҳрисабз, Қаршӣ, Катта-Қӯрғон, Қӯқанд, Андиҷон, Марғилон, Фарғона ва ғайра, дар Тоҷикистон – Душанбе, Хуҷанд ва ғайра, дар Қирғизистон - Бишкек, Ӯш ва ғайра, дар Туркманистон — Мари, Байрамалӣ, Туркманобод ва Керки, инчунин дар Қазоқистон - Чимкент, Тараз, Казалинск ва ғайра ҷойгир буданд.
ахолӣ[вироиш | вироиши манбаъ]
Дар асоси маълумотҳои омории мавҷуда дар бораи шумораи аҳолии Осиёи Миёна шумораи яҳудиёни Бухороро чунин тахмин кардан мумкин аст:
- дар охири солҳои 1800 - 16 ҳазор,
- дар солҳои 1910 - 20 ҳазор,
- дар охири солҳои 1920 - аввали солҳои 1930 - инчунин 20 ҳазор,
- дар охири солҳои 1950 - 25 ҳазор,
- дар охири солҳои 60-ум — аввали солҳои 70-ум — 30 ҳазор нафар.
Дар солҳои 70-ум ҳудуди 17 ҳазор яҳудиёни бухороӣ аз ИҶШС рафтанд.
Бар асоси барӯйхатгирии соли 1979, шумори яҳудиёни бухороӣ дар Иттиҳоди Шӯравӣ то авоили солҳои 1980-ум 40 000 нафар тахмин зада мешавад. Соли 1987 шумораи умумии яҳудиёни бухороӣ дар ҷаҳон (аз ҷумла насли сеюм дар Исроил ва Ғарб) 85 ҳазор нафар буд, ки аз онҳо ҳудуди 45 ҳазор нафар дар Иттиҳоди Шӯравӣ, 32 ҳазор нафар дар Исроил ва ҳудуди 3 ҳазор нафар дар кишварҳои дигар зиндагӣ мекарданд.
Имрӯз дар Исроил бузургтарин ҷамъияти яҳудиёни бухороӣ дар ҷаҳон – ҳудуди 150 ҳазор нафар ба сар мебаранд. Тақрибан 60 ҳазор яҳудиёни бухороӣ дар ИМА ва Канада, 50 ҳазори онҳо дар Ню Йорк зиндагӣ мекунанд, ки бузургтарин ҷамъияти яҳудиёни бухороӣ пас аз Исроил дар он ҷо ҷойгир аст. Теъдоди қобили мулоҳизаи яҳудиёни бухороӣ дар ҳоли ҳозир дар Форест-Ҳилли шаҳри Ню Йорк ба сар мебаранд . Дар ин ҷо рӯзномаи «Бухариан таймз» ба забони англисӣ нашр мешавад. Дигарон дар қисматҳои гуногуни Амрикои Шимолӣ - дар Аризона, Флорида, Калифорния, Ҷорҷия, Торонто, Монреал ва ғайра зиндагӣ мекунанд.
Дар Русия, тибқи барӯйхатгирии соли 2002, 54 пурсидашуда ва 1 сокини Украина худро яҳудиёни бухороӣ муаррифӣ кардаанд.
Эзоҳ[вироиш | вироиши манбаъ]
- ↑ Bukharan Jews. Encyclopedia Iranica.(пайванди дастнорас — таърих). 13 апрели 2013 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 17 май 2013.
- ↑ О существовании в городе Хива особых исламизированных евреев имеются сведения в книге Муравьёва Николая Николаевича: «В Хиве есть издревле поселившиеся жиды принявшие магометанскую веру… В Хиве есть также жиды, но они давно уже забыли веру свою и привязаны к закону суннов не менее хивинцев». («Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 годах». Глава I. Глава V.)