Jump to content

Мухторияти Туркистон

Мавод аз Википедиа — донишномаи озод
(Тағйири масир аз Автономияи Туркистон)
Мухторияти Туркистон
←
28 ноябр 1917 — 22 феврал 1918


→
Дирафш
Гимн
Пойтахт Қӯқанд
Забон(ҳо) ӯзбекӣ, қазоқӣ ва қирғизӣ
Шакли ҳукмронӣ Низоми нимараёсатӣ

Мухторияти Туркистон (номи расмӣ: Туркистон, инчунин бо номи Автономияи Қӯқанд) — як воҳиди худидоракунии эъломияе мебошад, ки аз 28 ноябри соли 1917 то 22 феврали 1918 дар қаламрави Ӯзбекистон, Қазоқистон ва Қирғизистон вуҷуд дошт ва он замон дар қаламрави Вилоятиҳои Семиреченский (Ҳафткӯл), Сирдарё ва Фарғонаи генерал-губернатории Туркистони империяи Россия.

Таърих

[вироиш | вироиши манбаъ]

Пас аз инқилоби февралӣ дар Осиёи Миёна, созмонҳои ҷамъиятию сиёсӣ ба вуҷуд омадан гирифтан, ки аҳолии мусулмонони минтақаро намояндагӣ мекарданд. Яке аз аввалин чунин созмонҳо Шурои Ислом (Шӯрои Исломӣ) мебошад, ки моҳи марти соли 1917 дар байни ҳаракати либералӣ ва демократии ҷадидихоҳон ба амал омадааст. Баъдтар, Шӯрои уламо (Шӯрои рӯҳониён), ки аз ҷониби Қадимиён (ҷунбиши исломгароҳои қадимихоҳ) таъсис ёфтааст, аз Шурои Исломия ҷудо мешавад. Дар интихоботи аввалини тобистони соли 1917, қадимихоҳон аз ҷадидон гузаштанд. Моҳи марти соли 1917 " Иттифоқи мусулмонони корӣ " таъсис ёфт, ки дар мубориза барои қудрати шӯравӣ дар Туркистон ва мухолифонаш нақши муҳим бозид. Гурӯҳҳои мусулмонӣ дар ҳизбҳои меншевикҳо ва инқилобгарони сотсиалистӣ ва баъдтар дар ҳизбҳои инқилобгарони большевикҳо ва эсерҳои чап иштирок намуданд.

15 ноябри соли 1917 дар шаҳри Тошканд «Курултойи мусалмонони тамоми Туркистон» дар Туркистон таҳти роҳбарии «Шӯрои Уламо» оғоз гардид. Ҳамзамон, дар ҳамон шаҳр «Ҷамъомади III Советҳои қаламрави Туркистон» баргузор шуд. Намояндагони созмонҳои мусулмонҳои чап ва сотсиалистӣ ба «Курултаи Умумитуркистонии Мусулмонон» даъват карда шуданд, дар ҳоле ки намояндагони Шурои Исломия дар кори курултой иштирок накарданд. Дар конференсия қарор қабул карда шуд, ки ба вакилони Анҷумани III «Ҷамъомади Советҳои (Шӯрои) Туркистон» бо пешниҳоди таъсиси ҳукумати эътилофӣ муроҷиат карда шавад. Аммо ин пешниҳодро Инқилобгарони чапи сотсиалистӣ ва большевикҳо рад карданд, ки дар роҳбарии он ба истилоҳ «коммунистҳои куҳна» аҳамияти ҳалкунанда доштанд. Баъзе аз «коммунистони куҳна» дар мавқеи ошкорои шовинистӣ меистоданд. Ҳамин тавр, намояндагони миллатҳои деҳқонӣ ба ҳайати якуми «Шӯрои Комиссарони Халқии Туркистон» (ШКХ) шомил карда нашуданд. Ин тасмимро Кумитаи марказии ҳизби болшевикӣ маҳкум кард ва талаб кард, ки намояндагони аҳолии бумии минтақа ба ҳайати ШКХ дохил карда шаванд.

22 ноябр дар Тошканд III «Ҷамъомади умумии минтақавии мусулмонон» кушода шуд, ки дар он кӯшиши ташкили ҳукуматҳои мухторияти миллӣ ҷой дода шуд. Аммо ин қарор эътирози намояндагони ҷунбишҳо ва ҳизбҳои чапи мусалмонро ба манфиати Шӯравӣ ҳамчун як мақоми қонунии ягона ба вуҷуд овард.

Дар посух ба таъсиси СНК дар Тошканд, 26 ноябри соли 1917 дар Қӯқанд таҳти роҳбарии Шурои Исломия IV Курултаи Мусулмонон даъват карда шуд. Дар конгресс тақрибан 200 вакил ширкат варзиданд. Рӯзи дигар, "Курултаи Туркистон « дар қаламрави мустақил бо Ҷумҳурии федералии демократии Русия» ҳудуди худро эълон кард. Дар Курултай низ тасмим гирифта шуд, ки як воҳиди нави территориявии Туркистони Мухтор (Автономияи Туркистон) ном дода шавад. Худи ҳамон курултай, мақомоти автономӣ интихоб шуданд. Мақоми намояндагӣ ва қонунгузорӣ бояд дар ҳайати 54 нафар «Шӯрои муваққатии мардум», иҷроия -« Ҳукумати муваққатӣ» иборат аз 12 нафар таъсис меёфт.

Ҳукумати Автономии Туркистон дар моҳи январ нияти худро дар таърихи 20 марти соли 1918 дар бораи даъват кардани парлумони худро дар асоси овоздиҳии умумӣ, баробар ва махфӣ эълон кард. Аз се ду ҳиссаи курсиҳои парлумон барои вакилони мусалмон ҷудо карда шуданд ва аз се як ҳиссаи аҳолии ғайримусулмонӣ кафолат дода шуд. Ин як қарори муваффақона буд — чунин парлумон, бешубҳа, тамоми туркманистониҳоро муттаҳид мекард ва барои монеаи ҳалнашаванда барои болшевикон буд. Мавҷудияти чунин як парламент бояд қадами аввал дар роҳи демократикунонии Туркистон мешуд. Воқеан, дар ҳукумати Ҷумҳурии Туркистони Шӯравӣ (ҶТШ), ки ҳамзамон дар Тошканд ташкил шуда буд, аз 14 аъзои он ҳатто як нафар аз намояндагони халқиятҳои коркар набуд. Раиси Шӯрои комиссарҳои халқии Туркистон Федор Колесов, ходими дар роҳи оҳани Тошканд буда гуфт: «Қабули мусалмонон ба мақомоти олӣ ғайриимкон аст, зеро мавқеи аҳолии маҳаллӣ нисбати мо муайян карда нашудааст ва илова бар ин, онҳо ягон ташкилоти пролетарӣ надоранд.»[1].

Таркиби аввалини Ҳукумати муваққатӣ

[вироиш | вироиши манбаъ]

Ба таркиби аввалини Ҳукумати муваққатии Автономияи Туркистон дохил шуд:

  • Муҳаммадҷон Тинишпоев — вазир-раис, вазири корҳои дохилӣ. Аз рӯи миллаташ қазоқ.
  • Шоҳ Ислом (Ислом) Шоҳиахматов — Муовини вазири раис. Аз рӯи миллат — тотор.
  • Мустафо Чокаев (Мустафо Шокай) мудири шуъбаи равобити хориҷӣ (дар адабиёти муосир ӯро баъзан вазири корҳои хориҷӣ меноманд). Аз рӯи миллаташ қазоқ.
  • Магди Чанишев — Раиси Шӯрои ҳарбии ҳукумат (сардори қувваҳои мусаллаҳ). Аз рӯи миллаташ тотор.
  • Убайдулла Ходжаев[kk] — мудири шуъбаи полис ва амнияти ҷамъиятӣ. Ӯзбек.
  • Ҳидоятбек Юргулӣ Агаев — Вазири идораи замин ва истифодаи об. Узбеки этникӣ.
  • Абидҷон Маҳмудов — вазири хӯрокворӣ. Узбеки этникӣ.
  • Абдураҳмон-бек Уразаев — Муовини вазири корҳои дохилӣ. Аз рӯи миллаташ қазоқ.
  • Соломон Ҳерзфелд — вазири молия. Яҳудӣ аз рӯи миллат.
  • Кичик Эргаш (имлои Иргаш аксар вақт дар адабиёт ҷой дорад, Ҳоҷӣ Магомед Иброҳим Хоҷиев) — сардори полиси ноҳия, баъдтар Магди Чанишевро сарвари қувваҳои мусаллаҳи автономияро иваз кард.

Ба зудӣ, бинобар рафтани Тинишпоев, бинобар ихтилофҳои дохилӣ, Мустафо Шокай раиси ҳукумат мешавад. Автономияи Туркистон ҳамчун як ҷузъи Федератсияи ояндаи Русия ташаккул ёфт. Дар сухани ифтитоҳӣ Мустафо Шокай гуфт: "Дар ҳол сохтани давлати серҳаракат осон нест. Барои ин, ҳеч як кадр, таҷриба вуҷуд надорад. Ва аз ҳама муҳимаш артише вуҷуд надорад, ки мустақилияти ояндаро ҳифз кунад. Новобаста аз он, ки Русия заиф аст, он аз мо хеле қавист. Бо Русия мо бояд дар сулҳ ва дӯстӣ зиндагӣ кунем. Инро худи ҷуғрофия таъкид мекунад. Ман сиёсати Шӯравиро қабул намекунам, аммо ба қудрати харобиовари болшевикон бовар мекунам. "[2]

Мухолифати дохилӣ ва бӯҳрони сиёсӣ

[вироиш | вироиши манбаъ]

Яке аз проблемаҳои калидии мустақилияти Туркистон аз оғози мавҷудияти худ фарқияти ҳалнашаванда байни ҷунбишҳои гуногуни сиёсии эҷодии он буд. Пеш аз ҳама дар байни Ҷадидия ва Қадимихоҳон. Қадимихоҳон дар ҳукумат Кичик Эргаш намояндагони менамояд. Нуфузи афзояндаи қадимихоҳон дар ҳукумат дар моҳи декабри соли 1917 истеъфои сарвазир М.Танишпоевро маҷбур кард, ки ҷои ӯро Мустафо Чокаев иваз кунад. Дар заминаи бӯҳрони сиёсии тирамоҳи соли 1917, автономиядорон на дар самти сиёсати хориҷӣ, на танҳо дар Давлати Шӯравӣ ва ҳам дигаргуниҳои минбаъдаи иҷтимоӣ-сиёсӣ мавқеи ягона надоштанд. Кӯшиши ҳукумат барои ғалаба кардани мардуми маҳаллӣ бо фиристодани сухангӯён ва таблиғгарон ба шаҳрҳои Туркистон натиҷаи дилхоҳ надод. Вазъият бо он шадидтар гардид, ки роҳбарони Шӯрои Уламо аз ҳамроҳ шудан ба ҳукумати автономӣ худдорӣ карданд. 18 феврали соли 1918 созмони Шӯрои Уламо ҳукумати таҳти сарварии Мустафо Шокайро сарнагун кард ва роҳбарияти ҳукуматро ба роҳбари миршабҳои Қӯқанд Кичик Эргаш супурд[3].

Шикасти Мухтории Туркистон

[вироиш | вироиши манбаъ]

Моҳи январи соли 1918 дар посух ба ултиматуми пешниҳодшуда, Шокай эътироф кардани ҳокимияти Шӯравиро рад кард. Барои барҳам додани мухторияти худхондаи Туркистон 11 эшелон бо аскарон ва артиллерия таҳти сарварии Константин Осипов аз Тошканд ба Маскав омадаанд. Қӯшунҳои шӯравӣ инчунин қисмҳои мусаллаҳи дашнакро дар бар мегирифтанд[4]. Дар натиҷаи амалиётҳои ҷангӣ ҳазорон нафар ғайринизомиён ҷон доданд[4].

Ҳамин тавр, мустақилияти Туркистон аз ҷониби болшевикҳо ва дашнакҳо ҳамагӣ 3 моҳ баъд аз таъсиси он барҳам дода шуд. Вайро Туркистони Шӯравӣ иваз намуд.

Мустафо Шокақ ба Тошканд фарор намуд ва баъдан ба воситаи Актюбинск дар саҳроҳои Урал, ӯ ба "аъзои ҳукумат Алаш Орда " ҳамроҳ шуд ва бори дигар дар муборизаҳои сиёсӣ иштирок мекунад.

Раисон

[вироиш | вироиши манбаъ]

Мухторияти Туркистон дар Қӯқанд (11.28.1917 — 02.22.1918)

  • (Сарвазир 11/28/12/12/1917) *
  • Муҳаммадҷон Тинишпоев (раиси ҳукумат 28.11. — 12.12.1917)
  • Мустафо Чокаев (Чокай-оғлӣ) (Раиси ҳукумат 12/12/1917 — 02/19/1918).
  • Иргаш-Қурбошӣ (сардори полис 11/28/1917 — 02/22/1918, диктатор аз 02/19/19) *[5]

Эзоҳ

[вироиш | вироиши манбаъ]
  1. ↑ Неизвестная трагедия. Дашнаки сыграли решающую роль в уничтожении Туркестанской автономии(пайванди дастнорас — таърих). 7 сентябри 2010 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 25 марти 2010.
  2. ↑ Георгий Иванов. Негостеприимный Узбекистан. 10 августи 2019 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 24 сентябри 2020.
  3. ↑ Усманов К., Садиков М. История Узбекистана (1917—1991 годы): Учебник для учащихся 1 курса академ. лицеев и профессор колледжей. — Т.: «Sharq», 2011.- 224 с. ISBN 978-9943-00-026-1
  4. ↑ 4.0 4.1 Шаблон:Нурани&Шухрат Барлас "Кровавый след дашнаков в Туркестане"
  5. ↑ Правители Мира. В. Эрлихман. 2009.

Адабиёт

[вироиш | вироиши манбаъ]
  • Туркистон мухторияти — Национальная энциклопедия Узбекистана. — Тошканд, 2000—2005. (Узбекӣ) )
  • Сафаров Г. Инқилоби мустамликавӣ (Таҷрибаи Туркистон). Москва, Нашри давлатӣ, 1921.
  • Рыскулов Турар. «Инқилоб ва аҳолии бумии Туркистон», Тошканд, 1925 (боби «Дашнакҳо дар Фарғона чӣ кор карданд»).
  • Парк A. Большевизм дар Туркистон, 1917—1927. — Ню Йорк, 1957.
  • Раковска-Гарм Т. Ислом ва миллатпарастӣ: Осиёи Марказӣ ва Қазоқистон таҳти ҳукмронии Шӯравӣ // Тадқиқоти Осиёи Марказӣ. — Оксфорд. 1983.
  • Мустафо Чокай. Ҷунбиши Басмачи дар Туркистон, Шарҳи Осиёӣ, ҷ. XXIV, 1928.
  • Агзамходжаев С. Туркистон Мухторияти. — Тошканд: ФАН, 1996.
  • Чокай М. «Туркистон дар зери ҳукмронии Шӯравӣ (оид ба тавсифи диктатураи пролетариат)», Алмаато, маҷалла. «Простор», 1992, № 9-10.
  • Чокаев М. «Ҷунбиши миллӣ дар Осиёи Марказӣ.» Дар китоб: «Ҷанги шаҳрвандӣ дар Русия: рӯйдодҳо, афкор, арзёбӣ.» М. 2002.
Баргирифта аз "https://tg.wikipedia.org/w/index.php?title=Мухторияти_Туркистон&oldid=1376968"