Қӯқанд

Мавод аз Википедиа — донишномаи озод
Қӯқанд
ӯзбакӣ: Qo‘qon, Қўқон
40°31′43″ с. ш. 70°56′33″ в. д.HGЯO
Кишвар  [[|]]
Таърих ва ҷуғрофиё
Масоҳат
  • 40 км²
Баландӣ
 409 ± 0 м
Вақти минтақавӣ UTC+05:00
Аҳолӣ
Аҳолӣ
Шиносаҳои ададӣ
Нишонаи почта 150700
Вебгоҳи расмӣ
Commons-logo.svg Парвандаҳо дар Викианбор

Қӯқанд ва ё Хӯқон (Хӯқанд; ӯзбакӣ: Qo‘qon, форсӣ: خوقند‎‎) — шаҳре дар Ӯзбекистон, ки дар вилояти Фарғона воқеъ аст.

Қасри Қӯқон

Таърих[вироиш | вироиши манбаъ]

Маълумоти умумӣ[вироиш | вироиши манбаъ]

Қӯқанд яке аз қадимтарин шаҳрҳои Осиёи Марказӣ мебошад. Он бо номҳои гуногун аз асри X маълум буд, аммо дар асри XVIII рушд кардааст. Хонии Қӯқанд 29 ҳокимро иваз кардааст, аз ҳама маъруфтарин хони ниҳоӣ - Худоёрхон буд, ки бо бераҳмӣ ва хасисии худ машҳур буд. Дар давраи ҳукмронии худ ӯ тахтро 4 маротиба аз даст дод ва дубора онро ба даст даровард. Вай барои ороиши шаҳр корҳои зиёдеро ба анҷом расонидааст: дар давраи ҳукмронии ӯ, биноҳо, масҷидҳо, мадрасаҳо сохта мешуданд.

Шаҳр пойтахти хонии Қӯқанд буд, ки аз соли 1709 то 1876 дар ҳудуди муосири Ӯзбекистон, Тоҷикистон, Қирғизистон, ҷануби Қазоқистон ва Вилояти Мухтори Шинҷон-Уйғури Чин (Туркистони Шарқӣ ) вуҷуд дошт. Қӯқанд як сохтори хеле қадимаро нигоҳ доштааст, он аз қисмҳои нав ва куҳна иборат аст. Шаҳри нав дар асри XIX пур аз дӯконҳои тиҷоратӣ, биноҳои маъмурӣ, бонкҳо ва биноҳои боҳашамати саноатчиён буд. Дар қисми куҳнаи шаҳр қасри хон - "Ӯрда", ёдгориҳои меъмории мардумии маҳаллаҳо, масҷидҳо, мадрасаҳо ва ёдгориҳои мазилсозии асри XIX - ибтидои асри XX ҷойгир шудаанд.

Аз соли 1876 - дар ҳайати вилояти Фарғонаи империяи Русия буд, пас - дар ҳайати ҶШС Ӯзбекистон, ҳоло - маркази маъмурии вилояти Фарғонаи Ӯзбекистон аст. Қӯқанд 2 роҳи асосиро ба водии Фарғона мепайвандад: 1 - шимолу ғарбӣ тавассути кӯҳҳо ба Тошканд ва роҳи дигар - ғарбӣ тавассути Хуҷанд (Тоҷикистон).

Даван[вироиш | вироиши манбаъ]

Тадқиқоти бостоншиносии ёдгориҳои Муйи-Муборак, Теппақӯрғон, Эски Қӯрғон ва ғайра, ки дар шаҳри Қӯқанд ҷойгиранд, нишон доданд, ки дорои нишонаҳои тамаддун мебошанд. Дар Муйи-Муборак якчанд пораҳои гилини асрҳои V—VI пайдо шуданд; таҳкурсии гилин, ки дар асрҳои V—VII ҳамчун пойдевори сохтмони бинои бостонӣ хидмат кардааст; боқимондаҳои девори қалъа, ки дар асрҳои I—II аз пахса ва хишти хом сохта шудаанд, ва зиёда аз 400 сол амал кардаанд. Дар чуқурии 5 метр як қабати поёнии маданӣ бо маводҳои 2000 сол пеш кашф карда шуд. Дар Теппақӯрғон, ки дар маркази шаҳр ҷойгир аст, ба мисли Муйи - Муборак, пойдевори давраи аввали асримиёнагӣ кашф карда шуд, ки он ҳамчун қалъаи бостонӣ бо манораҳои нимдоира хидмат мекард. Маҷмӯаи бойи сафолӣ бо ангоби сурх, ки ба асрҳои II—I пеш аз милод тааллуқ дорад, аз қабатҳои поёнӣ ба даст оварда шудааст. Ҳамаи онҳо дар чархи кулолгарон аз ҷониби ҳунармандони бомаҳорати шаҳр сохта шудаанд. Умуман, маводи бостонҳиносӣ нишон медиҳанд, ки дар зери ин 2 ёдгорӣ (Муйи-Муборак ва Теппақӯрғон) таърихи қадимаи Қӯқанд пинҳон аст. Осори бадастомада тахмин карда мешавад, аз он шаҳодат медиҳанд, ки на дертар аз асри VII пеш аз милод як қисми муайяни қаламрави ҳозираи шаҳр барои зироаткории обӣ азхуд карда шудааст.

Аммо шаҳр на дертар аз нимаи 2-юми асри II пеш аз милод пайдо шудааст ва маркази водии Сух, яъне пойтахти мулки минтақавӣ будааст, ки ба Фарғона дохил мешуд ("Даван" -и аз рӯи солномаҳои чинӣ).

Ҳавоканд ё Хӯқанд[вироиш | вироиши манбаъ]

Ҷуғрофиён ва сайёҳони асри Х араб Ал-Истахрӣ ва Ибни Ҳавкал шаҳри Ҳоваканд ё Хӯқандро зикр мекунанд, ки аз ҷиҳати масофа аз дарёи Шош (Сирдарё) ва Асха ба Кӯқанди ҳозира мувофиқ аст. Мувофиқи маълумоти сарчашмаҳои хаттӣ ва ривоятҳои маҳаллӣ, дар Фарғона, аллакай дар давраи истилои он аз ҷониби арабҳо, ки исломро дар ин ҷо ҷорӣ кардаанд (яъне аллакай дар аввали асри VIII), шаҳрҳои бостонии Ахси-Кент, Кубо (Кува), Риштон, Ӯш, Боб (Поп), Косон (Кошон), Мо-ар-ғилон (Марғилон), Андигон (Андиҷон), Узканд, Исфара, Ворух, Сух, Конибодом ва Хуҷанд. Сайёҳони араби асри Х инчунин бисёр шаҳрҳои дигарро низ ёдовар мешаванд ва дар маҷмӯъ менависанд, ки дар водии Фарғона ба ҷуз шаҳрҳо, боз бисёр деҳаҳои калон мавҷуданд. Ҳавоканд ё Хӯқанд, ки аз як тараф дар "Роҳи бузурги абрешим" байни Ҳинду Чин ва аз тарафи дигар Форс ва Ховари Миёна ҷойгир аст, шояд як маркази бузурги тиҷоратии Осиёи Миёна ба шумор мерафт. Дар асри XIII онро муғулҳо нобуд карданд.

Хонии Бухоро[вироиш | вироиши манбаъ]

Қаламрави хонии ояндаи Қӯқанд солҳои 1500 - 1709 ба хонии Бухоро тобеъ буд. Хонии Бухоро аз ҷониби Шайбониён (солҳои 1500- 1601) баъд аз ба зери тасарруф даровардани давлати Темуриён (қаламравӣ Мовароуннаҳр ва Туркистони Афғонистон [1]) таъсис ёфта буд. Сипас, Хонии Бухоро ба зери тасарруфи Аштархониён (солҳои 1599- 1785) гузашт.

Хонии Қӯқанд[вироиш | вироиши манбаъ]

Қӯқанд. Дарвозаҳои берунии қасри хон (солҳои 1870).

Хонҳои Қӯқанд аз сулолаи Минги ӯзбекҳо саъй мекарданд, ки ба сулолаи худ шукӯҳи қадимаро диҳанд, ки онро таърихнигорони маҳаллӣ бо ҷидду ҷаҳд тарғиб карда буданд, ин сулоларо ҳатто ба Темурланг нисбат медоданд ва изҳор доштанд, ки вай аз замонҳои қадим дар тамоми Фарғона ҳукмронӣ кардааст.

Тибқи ривоятҳои маҳаллӣ, Султон Бобури машҳур, аз авлоди Темуриён, аз Самарқанд ба Ҳиндустон тавассути Фарғона равон буд, ки яке аз занони ӯ дар роҳи Хуҷанд ва Конибодом кӯдак таваллуд кард ва Бобур дар он ҷо қарор гирифт. Кӯдакеро, ки Олтун-Бошиқ ном дошт (соли 1545 вафот кардааст), қабилаи ӯзбекии Минг (номи сулола), ки дар он даврон дар Фарғона буд, паноҳ додааст. Вақте ки номи ӯ маълум шуд, Олтун-Бошиқбий эълон карда шуд ва дар Асхӣ қарор гирифт. Унвони бий дар қавми ӯ меросӣ шуд. Яке аз авлоди Олтун-Бошиқбий Абдураҳим дар деҳаи Дикан-Тӯда маскун буд, аммо баъдтар шаҳри Қӯқанд макони аслии зисти ӯ шуд, ки онро тақрибан соли 1732 таъсис дод ва дар ибтидо Эскӣ-Қӯрғон ё Қалъаи Раҳимбий (бо номи асосгузори он) ном гирифт.

Сохтмони шаҳрро, ки таҳти роҳбарии Шоҳрух сар шада буд, писаронаш Абдураҳимбий ва Абдулкаримбий сохтмонро идома додаанд. Мавқеи мусоиди ҷуғрофӣ дар даромадгоҳи водии Фарғона ба афзоиш ва густариши босуръати Қӯқанд мусоидат кард. Давлати ҷавон тадриҷан мустаҳкамтар шуда, ҳудудҳои худро бо торафт бештар аз ҳисоби заминҳои нав ба нав ба тасарруф гирифта, зиёд мекард. Абдукаримбий бародари хурди Абдураҳимбий буд, ки пас аз марги бародараш дар соли 1734 қудратро дар хонии Қӯқанд ба мерос гирифт. Соли 1740 ӯ фармон дод, ки Қӯқандро бо девори наве иҳота кунад, ки он баъдтар дар ҳифзи шаҳр аз ҳуҷуми ҷунгарҳо кумак карда буд. Дар солҳои 1745 - 1747 хонии Қӯқанд ба ҳамлаи қабилаи ҷунгариён дучор омад, онҳо шаҳрҳои Ӯш, Андиҷон, Марғилонро забт намуданд ва Кӯқандро муҳосира карданд. Дар лаҳзаи муҳим Абдураҳимбий истеъдоди ташкилотчигии низомиро нишон дод ва душманро аз пойтахт баргардонид.[2].

Ҳукмронии Норбутабий[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар давраи ҳукмронии Норбутабий ( 1770 - 1798 ) дар кишвар оромии нисбии сиёсӣ муқаррар карда шуд ва шароити мусоид барои рушди иқтисодӣ ба вуҷуд омад. Таърихнигори Қӯқанд Мулло Олим Махдум Хоҷӣ салтанати Норбутабиро чунин тасвир мекунад:«Дар давраи ҳукмронии ӯ ғаму ташвиш набуд, гуруснагӣ ва арзиши баланд набуд. Дар замони он хон системаи пулӣ ба муомилот ҷорӣ карда шуд, касе ғалла аз анборҳо нахарид, зеро он ройгон дода мешуд. Бисёре аз мардуми минтақаҳои ҳамсоя аз шунидани чунин зиндагии арзон ва осоишта ба Хуканд кӯчиданд, ки ин сабаби ободонӣ ва шукуфоии Фарғона буд.»[3]

Норбутабий сарпарасти илм ва санъат буд. Дар ин вақт, дар Қӯқанд сохтмони фаъол идома дошт. Соли 1798 сохтмони мадрасаи Норбутабий ба анҷом расид.[3] Дар замони Норбутабий якчанд мадрасаҳо сохта шуданд: соли 1762 - Сулаймония, 1789 - Эшон Хонхӯҷа, 1794 - Имом Бакир, 1795 - Тура Ҳаким, 1798 - ба номи Норбутабий (бо номи Мадрасаи Мир то имрӯз боқӣ мондааст ). Дар он замонҳо, шахсони машҳури фарҳангӣ дар Қӯқанд - Муҳаммад Ғозӣ, Нодир, Хуҷамназари Ҳувайдо, Хоҷа Маслаҳатуддин Умматвалӣ ва писари ӯ Хоҷа Муҳаммад Носируддин кор ва зиндагӣ мекарданд. Норбутабиӣ дар тӯли тамоми ҳаёти худ Хоҷа Муҳаммад Носируддин ва Хоҷа Муҳаммад Ёқуб Охундро парастиш мекард ва муриди онҳо буд. Вай инчунин писарони худ Муҳаммад Амин, Муҳаммад Олим ва Муҳаммад Умархонро барои тарбия ба Муҳаммад Носируддин дод.[4].

Ҳукмронии Умархон[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар бунёди фарҳангӣ кишвар, Умархон кӯшиш кард, ки мехост ба Темур тақлид кунад ва барои гул-гулшукуфии илм ва адабиёт дар Қӯқанд шароит фароҳам овард.[5] Дар вақти ҳукмронии Умархон, масҷидҳо ва мадрасаҳо дар шаҳрҳо монанди Қӯқанд, Тошканд, Туркистон, Чимкент, Сайрам, Авлиё-Ота сохта шуда буданд, Шахри нави Шаҳрихон бунёд карда шуд. Маърифатпарварӣ, фарҳангпарварӣ, гуманизм - ин дидгоҳҳои шоир Амирӣ баъдтар ба мавҷи нави тавонои рушди фарҳанги минтақа табдил ёфт.Дар он рӯзҳо як навъ маркази адабӣ дар Қӯқанд ба вуҷуд омад. Тибқи иттилои манбаъҳо, дар ин ҷо зиёда аз 70 шоирон машғули эҷодиёт буданд Дар дарбори хон беҳтарин шоирон, рассомон ва хаттотон ҷамъ омада буданд. Худи Умархон бо тахаллуси адабии Амирӣ шеър менавишт. Маҷмӯаи ашъори ӯ то ба мо расидааст, ки зиёда аз 10 ҳазор сатрро ташкил медиҳад. Дар маҷмӯъ, 307 шеър бо забони узбекӣ, 159 шеъри дигар бо забони тоҷикӣ навишта шудааст.

Пажӯҳишгоҳи шарқшиносии ба номи Абурайҳони Берунии Академияи илмҳои Ҷумҳурии Ӯзбекистон 17 нусхаи дастнависи девони Амирия ва 545, ки шеърро дар бар мегирад: 465 ғазал, 53 мухаммас (байте иборат аз 5 мисраъ), 5 мусамман. (байте иборат аз 8 мисраъ), 6 муссадас (байте иборат аз 6 мисраъ) ва 16 туйук (рӯбоӣ, ки дар асоси калимасозӣ сохта шудааст). Ҷойи намоёнро дар ҳаёти дарбор зани Умархон Моҳларойим (Нодира) ишғол мекард (1792-1842). Вай дар ҳаёти фарҳангии хонӣ ҳамчун сарпарасти илм, адабиёт ва санъат фаъолона ширкат варзидааст. Ҷараёни тавонои адабии эҷодкардаи Амирӣ дар он солҳои дур имкон дод, ки маорифпарварон ва шоирони маъруф (Муқимӣ, Фурқат, Муҳий, Оразий, Тажаллий ва дигарон) дар водии Фарғона пайдо шаванд.

Ҳукмронии Муҳаммад Алихон[вироиш | вироиши манбаъ]

Даврони рушди Қӯқанд таҳти ҳукмронии Муҳаммад Алихон ва модари ӯ Нодира идома ёфт. Дар асарҳои таърихӣ ва адабии ҳамзамонони Надира (Ҳакимхон, Хатиф, Мушриф ва дигарон) маълумоте мавҷуд аст, ки шоира ҳамчун ҳомии ҳунар дар ҳаёти иҷтимоӣ ва фарҳангӣ фаъолона ширкат варзидааст.

Нодира дар рушди илму адаб кумак кард, дар сохтмони биноҳои мадрасаҳо , корвонсаройҳо ва марказҳои тиҷоратӣ ширкат варзид. Шоир Увайсӣ, мураббии фарзандонаш, аз боварӣ ва дӯстии махсуси ӯ баҳра мебурд. Тамоми ҳаёти Надира ва эҷодиёти ӯ бо ҳамдардӣ ба мазлумон фаро гирифта шудааст ва ғамхорӣ дар бораи маърифати мардумро фаро мегирад. Вай ба нақши адабиёт дар ҳаёти маънавии ҷомеа баҳои баланд дод.

2 пули хиштӣ ба сӯи шаҳр мебурданд сохта шуда буданд. Яке аз онҳо, Хишт-купрук (бо дуконҳои хурд барои савдо ташкил карда шудааст) дар давраи ҳукмронии Мадали Хон (1822-1842) ва қушбегӣ Хоҷадотхо (то соли 1936 вуҷуд дошт) сохта шудааст. Пули 2-юми Дерезлик, ки онро соли 1856 дар даврони ҳукмронии Худоёрхон як бинокори маҳаллӣ Муслимқул сохта буд, дар рӯ ба рӯи Арк ҷойгир буд. Мисли Хишт-Купрук, он бо дуконҳо пур шуда буд ва бомпӯш шуда буд, ки одамонро аз нурҳои сӯзони офтоб муҳофизат мекард. Дар замони шукуфоии хонигарии Коканд, шаҳр маркази асосии динии тамоми вилояти Фарғона буд - дар он зиёда аз 300 масҷид мавҷуд буд. 

Мисли шаҳрҳои асримиёнагӣ, Қӯқанд бо девори қалъагии гилини 18-километра ва 12 дарвоза иҳота карда шуда буд. Хандақҳои чуқур иборат аз 3 қатор, ки аз деворҳои берунӣ мегузаштанд, аз об пур карда мешуданд. Сохтмони девори қалъа дар ниҳоят дар замони ҳоким Шералихон солҳои 1842-1843 ба итмом расид.

Ҳукмронии Худоёрхон[вироиш | вироиши манбаъ]

Қасри Худоёрхон (1871-1873) ё "Урда" -ро худи хони Қӯқанд Худоёрхон сохтааст. Мир Убайдуллоҳ банақшагир ва меъмори он буд. Дар сохтмони қаср устодони Кӯқанд, Риштон, Конибодом, Чуст, Намангон, Ӯро-Теппа ва Қошғар ширкат варзиданд. Масоҳати умумии қаср 4 гектарро ташкил медиҳад, таҳкурсии он 3 метр баланд бардошта шудааст. Дар қисми болоии дарвозахона бо ҳарфҳои арабӣ навишта шудааст: "Саид Муҳаммад Худоёрхони Бузург". Аз ин сабаб, роҳи махсуси алоҳида сохта шуда буд, то ба дарвозаи асосӣ аз самти шарқ ворид шаванд. Қаср бо анъанаи меъмории Осиёи Миёна сохта шудааст. Арки баланди даромадгоҳ бо болопӯшҳои рангини сафолини осмониранги кабуд, ки дар паҳлӯҳои он 2 манора ҷойгиранд, ороиш ёфта буданд. Дар ду тарафи фасад деворҳои дароз бо шишаҳои ороишӣ ҷойгиранд, боз 2 манораи дигар дар кунҷҳои бино ҷойгиранд. Тамоми фасади қаср бо мозайкаи рангоранги кандакорӣ кардашуда пӯшонида шуда буд. Номи он устодони аҷоиби халқӣ, ки дар сохтмон ва ороиши қаср кор кардаанд, боқӣ мондааст - инҳо бинокорон Мулло Суярқул ва усто Солихоҷа, усто Фозилхоҷа, ганҷкорҳо усто Мамасодиқ ва усто Юлдош Наҷарбошӣ мебошанд.

Сол то сол Қӯқанд ба шаҳре табдил меёфт, ки қаламрави он бемайлон меафзуд. Сайёҳи Маҷористон Вамбери навиштааст, ки аз ҷиҳати минтақаи ишғолкардааш Қӯқанд аз Хива 6 маротиба, аз Теҳрон 4 маротиба ва аз Бухоро 2 маротиба бузугтар аст. Дар дохили шаҳр, биноҳои истиқоматии 1-ошёна бо деворҳои гилин, ки ба кӯча рӯ ба рӯ буданд, бартарӣ доштанд. Шаҳр ба 4 қисм - деҳа (Саримазор, Ҳуҷанд, Риштон ва Марғилон) тақсим шуда буд, ки ҳар яки онҳо аз маҳаллаҳо иборат буданд.

Дар ибтидои асри XX 72 маҳалла мавҷуд буд, ки дар онҳо тақрибан 10.000 хонавода, 120 мактаб (ҳар кадоме аз 10 то 20 талаба доштанд) ва 40 мадраса мавҷуд буданд. Дар замони шукуфоии хонигарӣ, шаҳр маркази асосии динии тамоми вилояти Фарғона буд - дар он зиёда аз 300 масҷид мавҷуд буд. Вуруд ба шаҳр тавассути 12 дарвоза сурат мегирифт ва онҳо вобаста ба самти роҳҳое, ки ба он роҳ мерафтанд (номгузорӣ шуданд: шимолӣ - Саримазор, Ганҷирован ва Намангон; ҷанубӣ Сух, Катаған ва Исфара; ғарбӣ Хуҷанд, Қудуқлуқ ва Ғозӣ-Яғлик). ; шарқӣ Риштон, Чимиён ва Марғилон).

Ҳукумати Генерал-губернатории Туркистон[вироиш | вироиши манбаъ]

19 феврали соли 1876 Қӯқандро артиши Русия таҳти фармондеҳии генерал Скобелев забт кард. Хонии Қӯқанд аз ҷониби империяи Русия барҳам дода шуд ва Қӯқанд дар ҳайати як қисми Генерал-губернатории Туркистон ба вилояти ташаккулёфтаи Фарғона дохил шуда, маркази маъмурии уезди Кӯқанд гардид. Пас аз ба империяи Русия ҳамроҳ шудани Қӯқанд, қасри хон ба қалъа табдил ёфт ва тавассути маҳаллаҳои шаҳр роҳҳои автомобилгард гузаронида шуданд, ва дар шащр биноҳои меъмории аврупоӣ пайдо шуданд. Шаҳр зуд ба маркази бузурги фаъолияти капиталистӣ дар Туркистон табдил ёфт ва аз рӯи шумораи бонкҳо ҳатто аз Тошканд пеш гузашт.

Мухторияти Туркистон[вироиш | вироиши манбаъ]

Тақрибан 3 моҳ (аз 27 ноябри соли 1917 то 22 феврали соли 1918 ) шаҳри Қӯқанд бо роҳбарии Мустафо Шокай, маркази давлати ба расмият нашинохтаи Мухторияти Туркистон (номи расмӣ "Туркистон мухтариятӣ" он замон дар қаламрави Вилоятиҳои Семиреченский (Ҳафткӯл), Сирдарё ва Фарғонаи генерал-губернатории Туркистони империяи Русия) буд. Он дар қаламрави Ӯзбекистони муосир, Қазоқистон ва Қирғизистон (дар он замон - дар қаламрави вилоятҳои Семиреченск, Сирдарё ва Фарғона) генерал-губернатори Туркистони- империяи Россия вуҷуд дошт. Мувофиқи маълумоти як қатор муаррихон, Мухторияти Туркистон аввалин давлати мустақили демократӣ ва дунявӣ дар Осиёи Марказӣ буд.

Дар ҶШС Ӯзбекистон[вироиш | вироиши манбаъ]

12 феврали соли 1918 босмачиёни Эргаш ба қалъаи Кӯқанд ҳамла кард, ки онро нерӯҳои ҳарбии инқилобӣ дафъ карданд. Пас аз 3 рӯз, ҷузъу томҳои "Мухторияти Туркистон" ва босмачиён, пас аз ҷангҳои кӯчагӣ, гвардиячиёни сурхро дубора ба қалъа пас гардонданд ва онро бастанд.

11 апрели 1919, қӯшунҳои шӯравӣ босмачиёни Мадаминбек ва шӯришгарони сафедгвардиячиёни К. Осиповро дар назди истгоҳи Қӯқанд ва Серово торумор карданд. Дар моҳи июни соли 1920 отряди махсуси шӯравии П. Парамонов, босмачиёни боқимондаро дар минтақаи шаҳри Қӯқанд мағлуб намуданд.[6]

Соли 1920 маркази вилояти Фарғона аз Скобелев ба Қӯқанд кӯчонида шуд. Соли 1924, пас аз тақсимоти миллӣ-ҳудудӣ, Қӯқанд ба ҳайати ҶШС Ӯзбекистон дохил карда шуд.

Ҷуғрофия[вироиш | вироиши манбаъ]

Қӯқанд дар шарқи Ӯзбекистон, дар қисми ҷанубу ғарбии водии Фарғона ҷойгир аст. Он 228 км ҷанубу шарқии пойтахти Ӯзбекистон - Тошканд, 115 км ғарби Андиҷон ва 88 км ғарби Фарғона ҷойгир аст.

Аҳолӣ[вироиш | вироиши манбаъ]

Мувофиқи барӯйхатгирии умумии аҳолии Империяи Русия, ки бо роҳи пурсиши мустақиман тамоми аҳолӣ дар ҳамон сана, мутобиқи омор ки соли 1895 тасдиқ шудааст "Низомнома дар бораи барӯйхатгирии умумии 1-уми аҳолии Империяи Россия", Қӯқанд шаҳри бузурги Осиёи Марказӣ буд.

Аҳолӣ ва таркиби қавмии вилояти Фарғона дар шаҳрҳо дар соли 1897 [7]

Шаҳрҳо Миқдори умумӣ сортҳо ӯзбекҳо тоҷикон русҳо қирғизҳо қашғариҳо туркҳо лаҳистониҳо олмониҳо арманиҳо лӯлиҳо яҳудиҳо тоторҳо
Қӯқанд 81 354 20 907 54 673 2696 1542 74 73 69 215 61 36 439 275 206
Намангон 62 017 52 890 6 691 1026 48 10 6670 192 46 - 2 110 194
Андиҷон 47 627 45 366 4 51 950 37 4 5 194 49 7 2 97 114
Марғилони куҳна 36 490 35 645 - 3 98 20 33 4 1 - 2 - 652 7
Ӯш 34 157 8 5 107 989 - - 32 432 188 45 - - 46 24
Чуст 13 785 257 376 12 718 - - - 421 - - - - - -
Марғилони нав 8928 2308 300 236 4563 88 19 5 727 158 49 9 186 151

Профессор И.Балдауф боварӣ дошт, ки русҳо калимаи " сарт " -ро аз қазоқҳо қабул кардаанд, ки барои онҳо ин вожа тобиши ошкоро таҳқиромез дорад. "Забони сарт" воқеан вуҷуд надошт. Модели барӯйхатгирии соли 1897 боиси зарурати таъсиси забони ба ном "сартиро" дар якҷоягӣ бо миллати ба ном "сарт" шуд. Баъзе тарроҳони шуҳратпарасти забонҳои мустамликавӣ ба навиштани грамматика ва луғатҳои "забони сартӣ" шурӯъ карданд. Идеяи "забони сартӣ" Н. Остроумов лоиҳаи дурнамо буд, аммо ин таҷриба ба нокомӣ гирифтор шуд ва маҳкум шуд [8].

Аҳолӣ дар соли 1911[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар маҷмӯъ 118,854 нафар аҳолӣ. Аз онҳо, сартҳо 92.505 (78%), ӯзбекҳо 17.120 (14%), русҳо 4.738 (4%) [9].

Аҳолӣ дар асри XXI[вироиш | вироиши манбаъ]

Қисми зиёди аҳолӣ ӯзбекҳо мебошанд (беш аз 90%), аммо намояндагони зиёда аз 30 миллат низ дар ин шаҳр зиндагӣ мекарданд.

Афзоиши шумораи аҳолии Қӯқанд [10][вироиш | вироиши манбаъ]

Сол	       Шумораи аҳолӣ

1897            81 300
1939            84 700
1959            105 100
1990	        175 000
1995	        187 000
1998	        191 100
1999	        193 800
2000	        197 400
2007	        206 500
2013	        233 500
2016	        239 900
2020            254 700

Иқтисод[вироиш | вироиши манбаъ]

Қӯқанд маркази саноати кимиё, коркарди пахта, мошинсозӣ, хӯрокворӣ ва сабук мебошад. Ҳаҷми маҳсулоти дар корхонаҳои бузурги саноатӣ истеҳсолшуда дар соли 2006 ба 72,9 миллиард сум баробар шуд.

Ҳиссаи корхонаҳо аз рӯи соҳаҳо:

  • саноати хӯрокворӣ - 32,2% (ҶСК Қоканддон Маҳсулотлари, ҶСК Қоканд йогмой, КМ Эффектив Ойл, ҶСК Мастона);
  • кимиёвӣ - 28% (ҶДММ "Коканд СФЗ", ҶДММ "Коканд Спирт");
  • коркарди пахта - 27,4%;
  • мошинсозӣ - 6,6% (ҶСК Кокандмаш, ҶДММ Электромаш, ҶСК Заводи Механикии Қӯқанд (ҶСК Кукон Механикаи Заводи / Qo'qon Mexanika zavodi OAJ), ҶСК Мототемиркунӣ);
  • барқ - 5,8% (ҶСК Улуғбек, ҶДММ Шоиатлас, КМ Кофра).

Қӯқанд инчунин як истгоҳи калони роҳи оҳан аст. Идораи вилоятии роҳи оҳани Фарғона (филиали роҳи оҳан) дар ин ҷо ҷойгир аст.

Бародаршаҳрҳо[вироиш | вироиши манбаъ]

Пайвандҳо[вироиш | вироиши манбаъ]

Пайвандҳо[вироиш | вироиши манбаъ]

Ӯзбакистон Ин мақолаи нопурра аз ҷуғрофияи Ӯзбакистон мебошад.
Шумо метавонед бо пурра кардани ин ба Википедия кумак кунед.

Эзоҳ[вироиш | вироиши манбаъ]

  1. ↑ Аз Викпедияи русӣ Афганский Туркестан
  2. ↑ История Узбекистана. Том 3. Ташкент. 1993 год, с. 206.
  3. ↑ 3.0 3.1 Мирзо Олим Махдум Хоҷӣ. Тарихи Туркистон / Сузбоши ва изохлар. Ш. Вохидов, араб езувидан табдил. Ш. Вохидов ва Р. Холикованики, курсаткичлар. Ш. Воҳидов ва Д. Сангированики. Янги аср авлоди. - Тошкент. 2008. С. 56
  4. ↑ Сотиболдиев Г.О., Хайдаров М.Т. Социально-экономическое положение Кокандского ханства в эпоху Норбутабия (1763-1798)// Электронный научный журнал «Apriori». Cерия «Гуманитарные науки». 2016 год. №3, с. 4
  5. ↑ История Средней Азии. Москва. Евролинц. Русская панорама. 2003 год, с. 330
  6. ↑ Борьба с басмачами в Средней Азии (1918—1938). Хронология событий
  7. ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 года. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи, кроме губерний Европейской России
  8. ↑ Ingeborg Baldauf, Some Thoughts on the Making of the Uzbek Nation.Cahiers du Monde russe et soviétique, Vol. 32, No. 1, 1991, с.80
  9. ↑ Статистический обзор Ферганской области за 1911 год. Скобелев.1914.
  10. ↑ Ата-Мирзаев. Народонаселение Узбекистана: история и современность.
  11. ↑ Газета.uz. Коканд и Пхочхон стали побратимами(рус.). 6 августа 2018 санҷида шуд.
Баргирифта аз "https://tg.wikipedia.org/w/index.php?title=Қӯқанд&oldid=1317175"